مريم پاپي
سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در تشكيلات جديد خود روي تشكل هاي غيردولتي حساب باز كرده است. اين سازمان بنا به گفته مسئولان جديدش، بسياري از فعاليت هاي بخش مرمت، احيا، معرفي و بازسازي بناها را به NGO ها خواهد سپرد، حتي در حوزه حفظ و توسعه بناها و اماكن  تاريخي . به گفته رئيس ستاد ويژه بناهاي تاريخي اكنون در حوزه ميراث فرهنگي حدود ۱۳هزار سازمان غيردولتي به ثبت رسيده كه از اين رقم، تعداد تشكل هاي فعال به ۳۰مورد هم نمي رسد.
تشكل هاي غيردولتي با وجود مديريت اوقاف و ميراث فرهنگي بر بناهاي  تاريخي  تاكنون فعاليت خود درخصوص اين بناها را جز چند مورد خاص، عمدتاً به بناهاي دورافتاده، ناشناس و فراموش شده محدود كرده اند؛ همكاري براي پيدا كردن سنگ هاي دزديده شده مسجد تاريخي ميبد، مرمت كنيسه يهوديان و جلوگيري از ساخت وساز اطراف قبرستان مسيحيان اصفهان، چاپ كتاب هاي كودكان درخصوص امامزاده ها، تعمير و مرمت مساجد قديمي شهرهاي كوچك، انجام چند پژوهش و اقداماتي در همين حدود...عملكرد NGOها در حالي كه از سوي تعدادي از منتقدان به دليل كم كاري مورد سرزنش قرار مي گيرد، از سوي برخي ديگر به طور كلي مطرود است؛گروه دوم كاركرد اجرايي براي اين تشكل ها متصور نيستند و اعتقاد دارند كه اين تشكل ها بايد تنها در بخش فرهنگ سازي فعال شوند.
به اين ترتيب، هنوز تشكل هاي غيردولتي فعال در حوزه ميراث فرهنگي چارچوب عملكردي روشني ندارند و معلوم نيست بنا بر چه سياستي به وجود آمده اند. در اين شرايط، صحبت از نحوه عملكرد اين تشكل ها به مراحل بعد موكول مي شود اما داشتن تصويري از وضعيت NGOهاي فعال به ويژه در حوزه بناهاي - تاريخي كشور به تحليل جايگاه آنها كمك مي كند.
فعالان غيرفعال
يك نمونه گيري تصادفي از تشكل هاي غيردولتي كه سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري آنها را فعال تلقي مي كند نشان مي دهد آنها هم، چنانكه بايد فعال نيستند. در بسياري از تشكل ها كسي حضور ندارد و افراد حاضر در صحنه نيز خود معترف اند كه اقداماتشان رضايت بخش نيست.
اميد صابري، مسئول سازمان غيردولتي علمي تحقيقاتي دوستداران ميراث فرهنگي و همكارانش نتوانسته اند به اهدافي كه ابتداي به وجود آمدن اين تشكل داشتند دست پيدا كنند و اكنون با وجودي كه در ليست تشكل هاي غيردولتي فعال سازمان ميراث فرهنگي قرار دارند، خود معتقدند كه فعاليت زيادي انجام نمي دهند. صابري مي گويد: «مي خواستيم مجموعه اي از اساتيد رشته معماري را گرد هم جمع كنيم و بحث هايي همچون ايجاد دانشكده هاي معماري تخصصي براي تربيت دانشجو با ديد معماري سنتي را دنبال مي كرديم اما پس از مدتي فعاليت، به دليل مورد حمايت قرار نگرفتن طرح ها و ضرر مالي، تقريباً دست از كار كشيده ايم.» سيد عبدالعظيم پويا، مسئول انجمن ياوران يادگارهاي فرهنگي ميبد كه تجربه حدود ۱۵ سال كار در اين عرصه را دارد، دوراني را به ياد مي آورد كه فعاليت NGOها خوب بوده ولي به دليل محقق نشدن انتظاراتشان نسبت به حمايت هاي دولتي، به وضعيت كنوني درآمده اند. پويا مي گويد: «مرمت هايي را كه تاكنون انجام داده ايم با كمك هاي مردمي به پايان رسانديم. تنها ميراث فرهنگي و فرمانداري با ما همكاري مي كنند چون شهرداري و شوراي شهر هنوز در اين خصوص توجيه نشده اند.»
برخي كارشناسان دليل متوقف شدن كار اين تشكل ها با پايان يافتن حمايت هاي مالي ميراث فرهنگي را خود جوش نبودن شكل گيري اين تشكل ها عنوان مي كنند. زرين تاج شيباني، عضو هيأت علمي پژوهشكده ابنيه و بافت ميراث فرهنگي يكي از اين كارشناسان است كه مي گويد: «وجود NGOهاي ميراث فرهنگي، به نوعي متصل به خود سازمان است چون با تشويق، خط دهي و برنامه ريزي تشكيلاتي در سازمان ميراث فرهنگي به وجود آمدند.»
اين همان نقطه تمايز برخي از اين تشكل ها با هيأت امناي بناهاي  تاريخي  است. شيباني اعتقاد دارد بناهاي  تاريخي  مهمترين بخشي هستند كه نهادهاي مدني مي توانند در آن فعاليت كنند چون هيأت امناي اين اماكن نيز به نوعي تشكل غيردولتي كوچكي هستند كه به هيچ يك از سازمان هاي دولتي وابستگي ندارند و به صورت خود جوش يا به خواست مردم به وجود آمده اند.
عليرضا خسروي مسئول انجمن غيردولتي دوستداران ميراث فرهنگي سيستان كه در محدوده شهرستان زابل فعاليت مي كند مي گويد: «تا چندي پيش در شهرستان زابل اداره ميراث فرهنگي نداشتيم و ميراث فرهنگي تنها در حد يك نمايندگي با يك كارمند بود. اكنون نيز با وجود تغييرات صورت گرفته، ارتباط ما با ميراث فرهنگي استان هنوز ضعيف است؛ حتي در شهرستان  تاريخي  شوش كه رد پاي همه تمدن هاي تاريخي را مي توان در آن يافت. منصوره فروغي راد، «عضو شوراي شهر و يكي از اعضاي انجمن دوستداران ميراث فرهنگي شوش» نسبت به اعمال نشدن سياستي مدون از سوي ميراث فرهنگي گله مند است.
مشكل اساسي اينجاست، سازمان هاي دولتي با NGOها همكاري نمي كنند. اين نظر دكتر جهانگير جهانگيري، عضو كميته علمي همايش دست اندركاران مرمت و بهره برداري از بناهاي  تاريخي  است. وي معتقد است زماني مي توانيم تشكل هاي قوي داشته باشيم كه دولت بخشي از وظايف خود در زمينه هاي اجتماعي فرهنگي را به اين سازمان ها واگذار كند. وي مي افزايد: «تقويت NGOها نه تنها نيازمند قوانين ضروري است، بلكه همكاري اجرايي ادارات دولتي، كارگزاران و دولتمردان را نيز مي طلبد.»
تشكل هايي بلاتكليف
ساماندهي فعاليت تشكل هاي غيردولتي در حوزه بناهاي  تاريخي ، پيش از هر چيز به وجود تعريفي روشن از قابليت ها و وظايف اين تشكل ها برمي گردد.محمد مرزبان راد، دبير كميته علمي نخستين گردهمايي دست اندركاران مرمت و بهره برداري بناهاي  تاريخي  برنامه هاي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري براي واگذاري نقش به NGOها را به چهار بخش تقسيم كرده و توضيح مي دهد:«اين سازمان ها مي توانند با ايجاد تسهيلات براي زائران و گردشگران ، جريان گردشگري را به لحاظ كمي و كيفي ارتقا دهند، بناهاي  تاريخي  را كه از چشم شناسايي كنندگان رسمي افتاده است بيابند، از طريق فرهنگ سازي بناها را حفاظت كنند و با ايجاد گروه هاي مرمت گر، حفاظت فني بنا را به عهده بگيرند.» اين در حالي است كه دكتر عادل فرهنگي، عضو ديگر كميته علمي دست اندركاران مرمت و بهره برداري از بناهاي  تاريخي ، كاركرد متفاوتي را براي NGOها در نظر دارد؛ كاركردي كه به اصلاح تلقي مردم نسبت به ميراث فرهنگي، آگاهي رساني در خصوص ميراث و به طور كلي فرهنگ سازي برمي گردد. وي مي گويد: «رسانه  ها اطلاعات عمومي را در اختيار همه افراد جامعه قرار مي دهند و اين وظيفه تشكل هاست كه به طور موضوعي به مردم آگاهي دهند.»
فرهنگي معتقد است كه برنامه سوم توسعه در تغيير تلقي مسئولان و كارشناسان ميراث فرهنگي موفق بوده، ولي در حوزه مردم توفيقي به دست نياورده است.
وي با صراحت مي گويد كه NGOها نبايد وارد كار اجرايي شوند چون در اين صورت مجبور مي شوند تشكيلات خودشان را بگردانند و از فعاليت فرهنگي فاصله مي گيرند. عادل فرهنگي ادامه مي دهد: «كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي درگير كارهاي اجرايي هستند و معرفي آثار، نقد اقدامات انجام شده و طرح موضوعات مختلف را بايد اين تشكل ها انجام دهند.»
كارشناسان در مورد كاركرد تشكل هاي غيردولتي نقطه نظرات بسياري دارند. دكتر جهانگيري نيز در اين خصوص مي گويد: «NGO ها مي توانند در اداره امور بناهاي فرهنگي و خود بناها نقش مؤثري داشته باشند. البته مردم تاكنون به صورت سنتي در حفظ بناهاي تاريخي نقش داشته اند ولي اين مشاركت سازمان يافته نبوده است.» وي ضرورت امروز را ساماندهي مشاركت هاي مردمي در قالب تشكل هاي فرهنگي براي اداره و حفظ بناهاي  تاريخي  كشور مي داند. از سوي ديگر، شيباني نيز پيشنهاد خود براي عملكرد NGOها را چنين بيان مي كند: «اگر انجمن هاي غيردولتي همچون دوستداران مساجد، دوستداران بقاع متبركه، دوستداران مزارهاي قديمي و ايراني متشكل شوند، مي توانند ضمن سركشي به مناطق مختلف، نقطه نظرهايشان را ارائه دهند.»
نظر اين كارشناس ميان دست اندركاران ميراث فرهنگي در اقليت قرار دارد. چرا كه با عملكرد سازمان هاي غيردولتي در طول سال هاي گذشته در بخش هاي اجرايي همچون مرمت، اين وظيفه به وظايف اصلي اين سازمان ها تبديل شده و اكنون نيز وظايف اين سازمان ها در ادامه عملكرد گذشته شان تعريف مي شود. زرين تاج شيباني ضمن تأكيد بر اينكه در صورت نظارت بر تشكل هاي غيردولتي آنان از عهده انجام طرح هاي اجرايي برمي آيند، از مواردي مي گويد كه گروهي از خانم هاي يك محله در قالب يك انجمن براي مرمت حسينيه دست به كار شده و موفق عمل كرده اند.
دكتر جهانگير جهانگيري، عضو هيأت علمي دانشگاه شيراز در صحبت هايش به مسأله اصلي يعني نبود سياستي مشخص در خصوص فعاليت تشكل هاي غيردولتي اشاره مي كند. وي ضمن اظهار تأسف از اينكه فعاليت مؤسسات غيردولتي تاكنون كمتر در زمينه هاي فرهنگي بارز بوده است، مي گويد: «به نظر مي رسد اتخاذ سياست ها در سطح كلان، به منظور واگذار كردن بخشي از تصدي دولت و سازمان هاي وابسته به آن در حفظ، مرمت و اداره بناهاي  تاريخي  ضروري است.»وي مي افزايد: «در صورت اتخاذ تدابيري در اين زمينه، مي توان شاهد رونق اين بناها بود و به نوعي زمينه هاي همگامي مشاركت هاي فرهنگي را فراهم كرد.»
يك مسئله اساسي
مهمترين عاملي كه فعال بودن يا نبودن و نحوه فعاليت NGOها را تعيين مي كند، مسأله اقتصادي است. بسياري از تشكل هاي فعال، به دليل زيان هاي اقتصادي كه در پي انجام فعاليت هايي همچون برگزاري سمينارها متحمل شده اند، از ادامه فعاليت صرف نظر كرده اند. حتي برخي از آنها اكنون در چنان وضعيت دشواري به سر مي برند و ماه هاست قادر به پرداخت اجاره بهاي مكان فعاليت خود نشده اند.
محمد مرزبان مشكل اقتصادي NGOها را ناشي از اشتباهات آنها مي داند و مي گويد: «يكي از اشتباهات تشكل ها اين است كه مي خواهند فعاليت هاي اقتصادي مستقل از حوزه فعاليت خود داشته باشند در صورتي كه فعاليت اقتصادي بايد در راستاي اهداف و فعاليت اصلي شان باشد.»
وي با اشاره به اينكه درخصوص بناهاي  تاريخي  مي توان پروژه اقتصادي تعريف كرد، مي افزايد:«اين اقدام در مواردي همچون موضوعات زيست محيطي ميسر نيست ،ولي NGOهاي فعال در حوزه بناهاي  تاريخي  مي توانند با استفاده از حمايت هاي دولتي، هم در جهت اهدافشان گام بردارند، هم پروژه اقتصادي اجرا كنند و هم به بقاي خود ادامه دهند.» گويي دريافت كمك مالي تشكل هاي غيردولتي از دولت اجتناب ناپذير است. دكتر ابراهيم شجاعي، مدير پروژه تحقيقاتي توريسم نيز ضمن تأكيد بر اينكه تشكل ها حتي اگر خودجوش و آرمانگرا باشند بدون انگيزه مادي نمي توانند فعاليت كنند، مي گويد: «براي فعال شدن سازمان هاي غيردولتي و استفاده از آنها در بخش آگاهي رساني به مردم، بايد به آنها كمك مالي كرد.»
سازمان هاي غيردولتي هنوز منابع درآمدي خود را جزو درآمدهاي دولتي نيافته اند. تاكنون، هم اقدامات دولت و هم خود تشكل ها تنها در جهت همين وابستگي دولتي بوده است. دكتر جهانگيري ضمن تأكيد بر اينكه كمك هاي مالي موردي، هر چند بسيار زياد باشد نمي تواند مشكل مالي تشكل ها را بر طرف كند، پيشنهاد مي دهد شيوه هاي كسب درآمد NGOها در جوامع پيشرفته از طريق رسانه ها به مردم آموزش داده شوند.
اما همين كمك هاي دولتي هم به اين سازمان ها نمي رسد. صحبت هاي مرزبان نشان مي دهد كه به دليل نبود اطمينان و يا نبود شناخت نسبت به توانايي هاي NGOها ،دولت نمي تواند بودجه اي به آنها اختصاص دهد. وي اظهار مي دارد: «يكي از مهمترين مشكلات تشكل ها براي فعاليت، نداشتن افراد حرفه اي و تمام وقت است. از سوي ديگر، دولت نيز نمي تواند به گروه هاي غيررسمي و غيرحرفه اي كه پروژه اقتصادي مشخص ندارند بودجه بدهد.به همين دليل، براي سامان دادن به اين زنجيره سردرگم، بايد تعريفمان را از ارائه پروژه به اين تشكل ها اصلاح كنيم.»
يك سازمان حمايت گر
سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري در تشكيلات خود با ايجاد ستاد ويژه اي براي بناهاي  تاريخي  كشور، حمايت از NGO هاي فعال در اين عرصه را از برنامه هاي اصلي خود قرار داده است. سخنان دبير كميته علمي همايش دست اندركاران بناهاي  تاريخي  كه از سازمان هاي غيردولتي به عنوان زمينه هاي جذاب همكاري ميراث فرهنگي با بخش غيردولتي ياد مي كند، اميدوار كننده است. وي مي گويد: «در صورت سپردن كار به نهادهاي مدني، بخش بزرگي از ميراث فرهنگي ما با عنوان بناهاي  تاريخي  از امكانات خوب حفاظت، مرمت و نگهداري برخوردار مي شوند.»
محمد مرزبان راد با اشاره به فعاليت هاي گذشته درخصوص مرمت بناهاي  تاريخي  مي افزايد:«تعدادي از نخبگان كه گروه هاي مرجع جامعه محسوب مي شوند نيز به نگهداري اين آثار به عنوان ميراث معنوي پايدار خود علاقه نشان مي دهند.»
زرين تاج شيباني نيز هنگامي كه به ارائه راهكار براي فعاليت NGO ها در بخش بناهاي  تاريخي  مي پردازد ايجاد يك تشكل در مقياس ملي با شعباتي در شهرها و شهرستان هاي مختلف را عنوان مي كند. وي معتقد است كه با گسترش هيأت امناي اماكن تاريخي به صورت هايي كه از يك نظام كلي تبعيت كنند مي توان به اين راهكار دست يافت و ادامه مي دهد: مردم از اين طريق مي توانند به بدنه اصلي ميراث فرهنگي متصل شوند و اين تشكل ها بهترين امكان ارتباط مردمي و آموزش را از طريق گفت و شنود فراهم مي كنند. شايد بناهاي  تاريخي  نخستين مكان هاي تاريخي باشند كه NGO ها با پشتوانه اي محكم و اهداف و سياستي روشن به آنها قدم مي گذارند.