ائلدار محمدزاده صديق
جامعه عشايري در تاريخ پرفراز و نشيب ايران، با رشادت ها و قهرماني هايي كه از خود نشان داده اند از يك سو مانع و جلوگير دست اندازي و تجاوز بيگانگان و دولت هاي استعمارگر به خاك ايران شده اند و از سوي ديگر، مرزهاي ذخاير فرهنگ بومي خود را كه از هزاران سال پيش ريشه دارد، حفظ كرده اند. اما متأسفانه كمتر به شرح و بسط اين دو جنبه اصلي جامعه عشايري در سطحي گسترده، پرداخته شده است.
شايد كمتر كسي از شهرنشينان، نام سردار عشاير صولت الدوله قشقايي را شنيده باشند؛ اين فرمانده رشيد ايراني همراه خيل عظيم جنگ آوران پراكنده ايل خود، نقش عظيمي در دفع و اخراج نيروهاي انگليسي و بيرون راندن آنها از آبهاي گرم خليج فارس داشت؛ و يا سران و ريش سفيدان ايل قزل باش با تدابير ايلي توانستند پرتغالي ها را از بندرعباس بيرون رانند. واضح است كه عشاير در تاريخ ايران نقش ارزنده اي ايفا كرده اند و بخش مهمي از امنيت اين مرز و بوم بويژه در مقاطع سخت، بر دوش اين مردم غيور و سختكوش بوده است و لذا از همين روست كه امام خميني(ره) عشاير را «ذخاير انقلاب» و «پشتوانه مملكت» لقب دادند و رهبر معظم انقلاب از عشاير به عنوان «عناصر سازنده» و «مجموعه مطلوب» نام مي برند.
با توجه به تنوع مقوله فرهنگ در ميان عشاير سرزمين بزرگ ايران كه نشاني از تاريخ فرهنگ گسترده اين سرزمين دارد، لازم است تا براساس برنامه هاي سنجيده و حساب شده اي اين جامعه را مورد حمايت و حراست قرار داد. همه اين مقولات و مسائل مبتلا به جامعه عشايري را در گفت وگو با «محسن احمدي» ، معاون اجتماعي و ارتباطات سازمان امور عشاير ايران در ميان گذاشتيم كه در پي مي آوريم.
* براي شروع بحث، لطفاً  ابتدا در خصوص فرهنگ عشايري توضيح دهيد و بگوييد عشاير چه نسبتي از جمعيت ايران را تشكيل داده اند؟
- عشاير ايران در واقع حافظان و حاملان ارزش ها و ميراث فرهنگ اسلامي و اصيل اين سرزمين به شمار مي آِيند كه از لحاظ آداب و رسوم و كنش هاي فرهنگي داراي تنوع ويژه اي هستند و مي توان مجموعه متنوعي از بقاياي سنن، عادات، آداب، آئين، مناسك و نمادها و ارزش هاي ملي، ديني، اجتماعي و رفتارهاي پسنديده را در مناطق عشايري مشاهده كرد. درباره نسبت جمعيتي عشاير بايد گفت در زمانهاي قديم به دليل شرايط اجتماعي آن روزگار، بخش عمده اي از جمعيت كشور اختصاص به عشاير داشت مثلاً  در زمان قاجار، عشاير، سي درصد جمعيت ايران را تشكيل مي دادند و به همين دليل، تأثيرگذاري آنها بر حكومت بيشتر بود. اما در حال حاضر با توجه به رخدادهاي زمانه و سياست يكجانشين كردن عشاير، جمعيت آنها بسيار كمتر شده و به اين ترتيب از نقش تأثيرگذار عشاير هم كاسته شده است. اما هنوز ما عد ه اي را داريم كه به همان شيوه كوچ نشيني زندگي مي كنند. جامعه عشايري ما متشكل از ۱۰۱ ايل و ۵۹۸ طايفه است كه جمعيتي بالغ بر يك و نيم ميليون نفر عشاير كوچنده را شامل مي شود و شش ميليون نفر نيز تحت تأثير فضاي عشايري هستند يعني در حالي كه در جايي خانه دارند اما هنوز ييلاق و قشلاق مي كنند. به اين ترتيب عشاير هنوز هم يكي از بزرگترين گروه هاي قوميتي كشور را تشكيل مي دهند. قلمرو كوچ و استقرار عشاير كوچنده ايران گستره وسيعي بالغ بر ۹۶۳ هزار كيلومتر مربع (۵۹ درصد مساحت ايران) را تشكيل مي دهد. اين مجموعه بزرگ انساني، مسائل و موضوعات مرتبط فرابخشي و فرامنطقه اي دارند كه توجه و برنامه ريزي ويژه اي را مي طلبد. ايلات و عشاير ايران با داشتن ۲۴ ميليون رأس دام، ۴۵۰ هزار هكتار اراضي كشاورزي و ۲۰ هزار هكتار باغ نقش قابل توجهي در تأمين مواد پروتئيني،  لبني و كشاورزي دارند.
اما شيوه غالب تأمين اقتصادي زندگي آنها هنوز هم دامداري است و نزديك به بيست و چهار ميليون رأس دام دارند. در طي دهه هاي اخير به دليل سياست هاي دولت و خواست خود عشاير، سياست اسكان پيگيري و دنبال گرديد و متأسفانه به دليل اين كه در برخي از استانها، بدون مطالعه انجام شد، كساني را كه سالها توليدكننده صرف بودند، به مصرف كنندگاني در حاشيه شهرها بدل كرد كه اين امر مشكلات فراوان فرهنگي،  بهداشتي، اجتماعي و امنيتي را در برخي از نقاط به دنبال داشته است.
* براي حفظ، ايجاد جايگاه و شناساندن فرهنگ، آداب و رسوم و مقررات عرفي عشايري چه اقداماتي انجام پذيرفتني است؟
- عشاير ما از ديرباز با تكيه بر مقررات عرفي و مديريت محلي، به امور خود رسيدگي مي كردند و منافع جمعي خود را پاس مي داشتند. اما به دنبال تحول گسترده ناشي از شهرنشيني و قانونگذاري هاي مختلف، اين جامعه متشكل دچار نابساماني و بهم ريختگي شده است. خلأ مديريتي در وضعيت فعلي، بنيان  زندگي و قلمرو آنان را مورد تهديد قرار داده و سهم عشاير از منابع عمومي و نقش آنان در عرصه هاي مختلف به اين دليل با چالش هاي جدي مواجه شده است. اين افراد، اكنون دچار توسعه نيافتگي شديد هستند و بنابراين بايد رويكرد جديدي را براي واگذاري امور به مردم و استفاده از مشاركت اقشار مختلف جامعه عشايري بوجود آورد، تا پويايي در عرصه هاي اجتماعي و دستيابي به عدالت اجتماعي را براي آنان فراهم آوريم. مسأله ديگر آن است كه لازمه زندگي عشايري تحرك و جابه جايي در قلمروهاي متفاوت است. اما سازمانهاي اداري و رسمي كه امروز جاي نظام سنتي عشاير را گرفته اند، فاقد كارآيي لازم هستند و شيوه مديريت جديد نيز بر ثبات و عرضه خدمات در محدوده جغرافيايي خاصي است.
به اين ترتيب حقوق عرفي عشاير بر عرصه هاي طبيعي، اتراق گاهها، ميان بندها و ايل راهها عليرغم صراحت قانوني ناديده گرفته مي شود، اما پيرامون ايجاد مراكز فرهنگي و حفظ آثار ايلي خوشبختانه براساس بند(ي) ماده ۱۱۴ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران دولت مكلف است به منظور حفظ آثار و فرهنگ سنتي، قومي، ايلي و ملي و ايجاد جاذبه  براي توسعه صنعت گردشگري در كشور، نسبت به ايجاد مراكز حفظ آثار و فرهنگ ايلي در شهرستان و استان هاي كشور از قبيل دهكده توريستي، مراكز و اتراق هاي تفرجگاهي ايلي، موزه و نمايشگاه با پيش بيني اعتبارات و تسهيلات لازم در قانون بودجه سالانه اقدام نمايد.
براين اساس، مشاركت بخش دولتي و خصوصي و واگذاري زمين، امكانات و اعطاي تسهيلات به بخش خصوصي براي اجراي اين گونه پروژه ها بلامانع است. ضمناً تدوين آيين نامه اجرايي اين بند برنامه چهارم در آينده نزديك به پيشنهاد مشترك وزارت جهاد كشاورزي (سازمان امورعشاير ايران)،  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و دفتر مناطق محروم كشور در رياست جمهوري به تصويب هيأت وزيران خواهد رسيد كه به همين منظور ستادي براي تدوين آيين نامه اجرايي اين بند در سازمان امور عشاير ايران تشكيل شده است.
* موضوع حمايت معنوي از عشاير، كه در صحنه هاي مختلف سياسي، اقتصادي و اجتماعي و در دفاع از مرزها و ارزش هاي ديني و ملي نقش داشته اند، حفظ فرهنگ، آداب و رسوم، گويش و ارزش هاي معنوي آنهاست. آيا نهادهايي متولي اين كار هستند؟
- متأسفانه حوزه هاي فرهنگي و اجتماعي عشاير، به رغم داشتن پتانسيل هاي فراوان مورد غفلت واقع شده است كه اميدواريم با تشكيل مراكز حفظ آثار و فرهنگ ايلي قدمهاي ارزنده اي در اين حوزه برداشته شود و تا حدودي غفلت گذشته ها جبران گردد.
بد نيست بدانيد تأسيس موزه فرهنگ و تاريخ عشاير و برپايي نمايشگاه هاي عكس، لباس و صنايع دستي و تجليل از مبارزات ضداستعماري عشاير، تهيه فيلم و تدوين كتب، مجلات و فصلنامه هاي تخصصي عشايري، ايجاد كتابخانه و مركز اسناد تخصصي، ايجاد لابراتوارهاي زبان شناسي و گويش  شناسي براي عشاير نواحي گوناگون كشور به منظور حفظ و نگهداري تاريخ شفاهي و مكتوب آنها، برگزاري دوره ها و كارگاه هاي آموزشي علمي -كاربردي عشاير شناسي به دانش آموزان و دانشجويان دوره هاي تحصيلي گوناگون، تورگردان ها و پژوهشگاههاي عشايري، برگزاري نشست هاي علمي، ملي و بين المللي پيرامون موضوعات فرهنگي، هنري و جامعه شناسي عشايري، ايجاد پايگاه اينترنتي عشاير، تجليل از مفاخر و بزرگان عشاير و معرفي جاذبه هاي فرهنگ و سنن عشايري جزو برنامه هاي مراكز حفظ آثار و فرهنگ ايلي خواهد بود كه در آينده اي نزديك شاهد آن خواهيم بود.
* پيرامون روند تشكيل شوراي عالي عشاير چه مي توان گفت، آيا اين شورا و شوراي عشاير استان ها تشكيل خواهد شد؟
- شوراي عالي عشاير به عنوان بالاترين نهاد تصميم گيرنده از سال ۱۳۶۸ فعاليت خود را زير نظر نخست وزير وقت آغاز كرد و قرار بر اين بود كه كليه سياستگذاري هاي كلان در امور عشاير در آن شورا كارسازي و تصويب شود. در شوراي عالي عشاير وزارتخانه هايي نظير بهداشت، راه، دفاع، آموزش و پرورش، كشاورزي، بهزيستي، محيط زيست، نيروي انتظامي و چند تن از معتمدين عشايري حضور دارند كه آخرين جلسه اين شورا به رياست جناب عارف معاون اول رئيس جمهوري در اواخر سال ۱۳۸۱ تشكيل شده است و متأسفانه از آن سال تاكنون شوراي عالي عشاير جلسه اي نداشته است. به موازات شوراي عالي در استان ها هم شوراي عشاير استان به رياست استاندار هر استان و با حضور ادارات مختلف تشكيل مي شد و اتفاقاً نقش بسيار ارزنده اي در هماهنگي بين دستگاهي براي رفع مشكلات عشاير ايفا مي كرد كه متأسفانه با تشكيل كار گروه هاي تخصصي در استان ها همزمان با آغاز برنامه سوم منحل شده كه به دليل مشكلات جامعه عشايري اكنون مستلزم بازنگري جدي و احياست.
* چرا تاكنون در ميان عشاير، شوراهاي اسلامي تشكيل نشده است؟
- متأسفانه در بسياري از دستگاه هاي مسئول، ما شاهد بي توجهي به مسايل عشاير هستيم. با وجود گذشت بيش از يك سال از تصويب قانون تشكيل شوراهاي اسلامي عشاير و تأييد شوراي نگهبان، هنوز اقدامي در اين زمينه صورت نگرفته است. اين در حالي است كه با تغييرات به وجود آمده در كشور، همچون پيدايش تقسيمات جديد كشور، شيوه هاي سنتي مديريت اين جوامع دچار نابساماني شده و مكانيسم تأمين نيازها، حفظ قلمرو، نظام بهره برداري و معيشت جامعه عشايري را با نقصان ها و خسارات زيادي مواجه كرده است. بنا به اقتضاي زندگي عشايري داشتن شورا براي آنها از شهرنشينان هم مهم تر است كه اميدواريم وزارت كشور هرچه سريع تر نسبت به راه اندازي اين شوراها اقدام كند.
* در خبرها آمده بود كه گفته ايد براي چادرها و اموال غيرمنقول عشاير، سند مالكيت صادر خواهيد كرد، در خصوص چگونگي اين كار توضيح دهيد؟
- ايلات و عشاير ايران با داشتن ۲۴ ميليون رأس دام، ۴۵۰ هزار هكتار اراضي كشاورزي، ۲۰ هزار هكتار باغ و توليد بيش از ۳۰۰ هزار نوع مصنوعات دستي سالانه بيش از ۱۲۰ هزار ميليارد ريال ارزش افزوده توليد مي كنند و به اين ترتيب از مولدترين بخش هاي جامعه ايران هستند. به اين دليل بايد هر چادر عشايري را به مثابه يك كارگاه توليدي به شمار آورد و اين توانايي بالقوه را به رسميت شناخت و براي اموال، دارايي ها و فرآورده هاي عشاير بايد سند مالكيت صادر شود و كليه دستگاه هاي اداري و سيستم مالي عشاير آنها را به رسميت بشناسد. به رسميت شناخته نشدن اموال و دارايي هاي عشاير، باعث شده است كه اين بخش عظيم از جمعيت كشور از تسهيلات و اعتبارات بانكي و خدماتي كه به مردم سراسر كشور ارائه مي شود، بي بهره بمانند. اين در حالي است كه كوچك ترين اماكن تجاري و مسكوني شهري و روستايي داراي اسناد مالكيت هستند وبا توجه به تأكيدات همه مقامات رسمي كشور مبني بر تفاوت نگذاشتن بين جامعه عشاير با ديگر اقشار كشور، بي توجهي به اين جامعه بزرگ انساني كه داراي حداقل نرخ بيكاري در كشور است، به حدي بوده كه تنها ۱۰ درصد از جمعيت ۵/۱ميليون نفري عشاير كوچ رو تحت پوشش بيمه هستند.
* چگونه مي توان عشاير را به عرصه مديريت كشور وارد ساخت؟
- ايجاد امكانات براي تحصيل، مبارزه با بيسوادي و كم سوادي در بين عشاير، ايجاد امكانات براي كسب دانش و فن فرزندان عشاير از جمله مواردي است كه به منظور وارد شدن نماينده هاي اين گروه به عرصه مديريت كشور لحاظ شدني است و همان طور كه رئيس محترم مجمع تشخيص مصلحت نظام هم در همايش ريش سفيدان و سران ايلات كشور تأكيد داشتند، بيسوادي و كم سوادي مردم عشاير، ظلم بزرگي است كه بر اين جامعه وارد شده است. متأسفانه از جمعيت بيش از ۲۰۰ هزار نفري عشاير فقط ۲/۴ درصد در دوره متوسطه و پيش دانشگاهي تحصيل مي كنند.
* گردشگري و توريسم عشاير از جمله مواردي است كه براي فقرزدايي و گسترش عدالت اجتماعي ميان عشاير نقش مهمي خواهد داشت؟ آيا در اين رابطه فعاليتي صورت پذيرفته است؟
- مهمترين بخش گردشگري مردم شناسي در ايران، گردشگري عشايري است كه به دليل حذف جوامع عشايري در مناطق ديگر جهان اكنون جامعه عشايري ايران داراي پتانسيل نامحدود براي جذب گردشگر خارجي است. علاوه بر آن قلمروها و مناطق استقرار عشاير جزء فضاهاي جغرافيايي بكر و زيبايي هستند كه مي تواند با برپايي ده ها اتراق گاه براي جهانگردان و اجراي طرح هاي توسعه گردشگري مانند قطب ها و دهكده هاي توريستي و تفرجگاه هاي ايلي زمينه مناسبي را براي اشتغال زايي جامعه عشايري و جذب گردشگر فراهم آورد و به اين منظور مطالعات گسترده اي در سازمان امور عشايري ايران براي راه اندازي و شناسايي ۱۷ نقطه به عنوان كانون هاي ملي و ۵ نقطه به عنوان قطب هاي بين المللي ويژه گردشگري عشايري آغاز شده است. البته در اين خصوص لازم است مكانيزم گردشگري عشايري به درستي تعريف شود تا در صورت راه اندازي قطب هاي بين المللي و متل سياه چادرها، در زندگي عشايري اختلالي ايجاد نشود.
به دليل تنوع در بخش عشايري و اين نوع گردشگري و علايق متقاضيان، پتانسيل  نامحدودي براي گردشگري عشايري ايران وجود دارد. تنوع و پراكندگي اقوام و اتراق گاه هاي عشايري در تمام سطح ايران سبب تمايز آنها از گروه  هاي مشابه خود در دنيا شده است. ۱۰۱ ايل عشايري و ۵۹۸ طايفه هر كدام آداب و سنن، لباس، گويش، صنايع دستي و طبيعت مخصوص به خود را دارند كه مي تواند يكي از جاذب ترين حوزه ها در صنعت توريسم باشند. از طرفي، توجه به توريسم عشاير، مي تواند راهي براي فقرزدايي و گسترش عدالت اجتماعي در ميان اين جامعه باشد، همچنين مناطق عشايري كشور قابليت ايجاد ده ها اتراق گاه را براي گردشگران دارد كه اين مسأله موجب اشتغال زايي و كسب درآمد براي عشاير است. تنوع آلاچيق و اتراق گاه ها، صنايع دستي، توليدات لبني، فرهنگ، آداب و سنن، گويش هاي محلي و لباس ايلات و عشاير علاوه بر ايجاد اشتغال در ميان اين اقوام سبب جذب گردشگران نيز مي شود. با توجه به تخصصي شدن صنعت توريسم در جهان لازم است دولت و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري توجه خود را به توريسم فرهنگي معطوف كنند، در اين ميان، اقوام و عشاير نيز به عنوان حافظان ميراث فرهنگي با آداب و رسوم متنوع به توجه جدي نياز دارند. متأسفانه در سطح برنامه ريزي كلان توجه جدي به مقوله گردشگري عشاير نشده است و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري تنها گرايش به جاذبه هاي تاريخي و طبيعي دارد. اما گردشگري عشايري متقاضيان زيادي از داخل و خارج كشور خواهد داشت.
براي همه مردم، زندگي كردن در چادر، حتي براي يك شب لذت بخش است؛ ولي امكانات و تسهيلات رفاهي و زيرساخت هاي مناسب در مناطق عشايري براي جذب توريست فراهم نشده است. و حتي حداقل امكانات رفاهي مانند سرويس بهداشتي كه لازمه يك زندگي ساده براي گردشگري باشد، وجود ندارد. دستگاه هاي متولي اين بخش بايد امكانات لازم را ارائه دهند تا اين نوع گردشگري رواج يابد. در صورت همكاري سازمان هايي نظير ميراث فرهنگي و گردشگري به عنوان متولي حوزه گردشگري با سازمان امور عشاير ايران مي توان مشكلات و كاستي هاي موجود را مرتفع ساخت.
البته سازمان امور عشاير ايران تبليغات مناسبي را در رابطه با اقوام و تنوع زندگي عشايري آغاز كرده و لازم است سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري نيز با تشويق تورها و آژانس هاي خدماتي و مسافرتي در اين زمينه اقداماتي انجام دهد و ما نيز آماده معرفي و راه اندازي قطب هاي بين المللي و متل سياه چادرها در مسيرهاي جاذب عشايري هستيم.