گرافيك: داود كاظمي

در نخستين ماه هاي ،۲۰۰۴ ده ستاره جديد به ستاره هاي پرچم اتحاديه اروپا افزوده شدو به اين ترتيب بزرگترين بازار واحد جهان شكل گرفت. در همين دوره هفت كشوربلوك شرق سابق به ناتو پيوستند و به اين ترتيب مرزهاي اين اتحاديه نظامي به حياط خلوت روسيه رسيد.
جهان بعد از يازده سپتامبرجهان ديگري است
نيلوفر قديري
جهان، سال ۲۰۰۴ ميلادي را درحالي آغاز كرد كه عراق همچنان تحت اشغال، مانند سال گذشته بازهم صدرنشين اخبار رسانه ها بود تا اين سال نيز مانند ۲۰۰۳ و البته ،۲۰۰۲ سال عراق نام بگيرد. مراسم سال نو ۲۰۰۴ در كشورهاي اروپايي و آمريكايي تحت تدابير شديد امنيتي جشن گرفته شد تا همه از ياد نبرند كه جهان دگرگون شده بعد از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ تا سالها به وضعيت عادي بازنمي گردد.
سال ۲۰۰۴ سال جنگ، انفجار، گروگان گيري، ديپلماسي، چانه زني، انتخابات و انقلاب بود. مهمترين خبر اين سال در كنار اوضاع عراق، انتخابات در آمريكا و نتيجه نه چندان قابل پيش بيني آن بود.
ناتو پشت مرزهاي روسيه
در نخستين ماه هاي سال ۲۰۰۴ ، ده ستاره جديد به دايره ۱۵ ستاره اي پرچم اتحاديه اروپا اضافه شد و اين بلوك تجاري سياسي مرزهاي خود را گسترده تر كرد. كشورهاي تازه وارد قبرس، چك، استوني، مجارستان، لتوني، ليتواني، مالت، لهستان، اسلواكي و اسلووني هستند.
اضافه شدن اين كشورها و بزرگ شدن اتحاديه اروپا از چند جهت اهميت دارد. با اين تحول، گستردگي اتحاديه اروپا ازنظر مساحت يك چهارم و جمعيت يك پنجم افزايش يافت. اكنون اتحاديه اروپا با ۴۵۰ ميليون نفر جمعيت بزرگترين بازار واحد دنياست. البته پيمان تجارت آزاد آمريكاي شمالي يا نفتا از نظر قدرت اقتصادي هنوز توانمندتر از اتحاديه اروپاست.
ازنظر سياسي، اين اتحاديه اكنون مجموعه اي گسترده از كشورها را تشكيل داده كه سران يا وزراي آنها در نشست هاي دوره اي خود با تصميم گيري هايشان تحولات دنيا را تحت تاثير قرار مي دهند.
وعده ورود به اتحاديه اروپا موجب شد تا كشورهاي تازه  وارد و متقاضياني كه در آينده خواستار واردشدن به اين اتحاديه هستند اصلاحات مشابه اي را به اجرا بگذارند كه اين تغييرات به يكدست شدن اروپا منجر مي شود.
۱۰ كشور جديدي كه به تازگي وارد اتحاديه اروپا شدند درحقيقت كشورهاي اروپاي شرقي هستند كه در دوران جنگ سرد موردتوجه فراوان آمريكا قرار داشتند و نسبت به كشورهاي «اروپاي قديم» مثل آلمان و فرانسه، آمريكايي ترند. ورود اين كشورها به اروپا شايد تصميم گيري هاي اين اتحاديه را بيشتر به جهت آمريكا متمايل كند، اما روي ديگر اين ماجرا آن است كه ورود اين كشورها به اتحاديه اروپا موجب مي شود كه سياست هايي در چارچوب اروپايي اتخاذ كند و سازگار با هسته اروپا پيش بروند.
بلغارستان، كرواسي و روماني از كشورهايي هستند كه در آستانه ورود به اتحاديه اروپا قرار دارند. در آخرين ماه سال ۲۰۰۴ در يك توافق تاريخي، اروپا تاريخ شروع مذاكرات عضويت تركيه را نيز اعلام كرد. اين مذاكرات ممكن است تا ۱۵ سال طول بكشد.
ناتو نيز در اوايل سال ،۲۰۰۴ طي مراسمي پرچم هفت كشور بلوك شرق يعني بلغارستان، روماني، استوني، لتوني، ليتواني، اسلواكي و اسلواني را در كنار پرچم ۱۹ عضو ديگرش قرار داد و به اين ترتيب ناتو نيز مانند اتحاديه اروپا، همه اروپا را فرا گرفت و به حياط خلوت روسيه رسيد. روسيه كه مدتي است آموخته است خودش را با شرايط جديد دنيا سازگار كند، بيكار ننشست و با امضاي توافقنامه اي با ناتو درباره استقرار تجهيزات نظامي اين كشورها در روسيه و به طور متقابل، تجهيزات روسيه در اين كشورها، اين تهديد را به فرصت تبديل كرد. البته روسيه در اين سال تنگ شدن حلقه محاصره غرب را به طور كامل احساس كرد.
انتخابات در افغانستان
سال ۲۰۰۴ با تصويب قانون اساسي جديد در افغانستان شروع شد و با انتخابات سراسري و معرفي كابينه جديد به پايان رسيد. راهي كه افغانستان طي دو سال گذشته پيموده است به اندازه همه تاريخ آن مي تواند سرنوشت اين كشور را تغيير دهد.
در ماه هاي پاياني سال ۲۰۰۴ در انتخاباتي كه چندان هم بي حرف و حديث نبود، با حضور ۱۷ كانديدا از طيف هاي مختلف افغان، حامد كرزاي رييس دولت انتقالي با ۵۴ درصد آرا به پيروزي رسيد. چند كانديداي انتخاباتي به شيوه تبليغات و نحوه برگزاري انتخابات و جوهر و برگه هاي راي ايراداتي گرفتند و چند روزي خواستار برگزاري مجدد راي گيري شدند؛ اما بعد از مدتي آنها هم اهميت اين انتخابات را براي آينده كشور جنگ زده افغانستان درك كردند و به نتيجه نخستين راي گيري تاريخ افغانستان گردن گذاشتند. كرزاي در روزهاي پاياني سال ۲۰۰۴ كابينه جديد خود را معرفي كرد. در كابينه جديد افغانستان چند چهره مهم دولت در دو سال گذشته غايب هستند. ژنرال قاسم فهيم و يونس قانوني و محمد محقق ازجمله اين چهره ها هستند.
مرگ ابوعمار

نتايج انتخابات اسپانيا با انفجاري كه به «۱۱ سپتامبر اروپا» معروف شد، يك شبه تغيير كرد و متحد بوش را از ماندن در قدرت باز داشت. دوماه بعد از اين انفجارها، نيروهاي اسپانيايي از عراق خارج شدند

تصوير ياسر عرفات با آن چهره تكيده و كلاه پشمي درحالي كه با چشم هايي پر از اشك و نگاهي نگران از هلي كوپتر امداد فرانسوي براي مردم رام الله دست تكان مي داد، يكي از به يادماندني ترين تصاوير سال ۲۰۰۴ يا همه تاريخ است.
او بعد از دو سال ونيم حبس در رام الله براي اولين بار مقرش را ترك مي كرد تا به بيمارستاني نظامي در پاريس برود و پزشكان علت بيماري مشكوك او را كه چند هفته اي از آن مي گذشت، بيابند. اما بسياري مي دانستند كه اين سفر بازگشتي ندارد. مهمترين دليل اين پيش بيني آن بود كه اسرائيلي ها اگر از رو به موت بودن عرفات اطمينان نداشتند هيچ گاه اجازه فرود هلي كوپتر فرانسوي و بردن ابوعمار به خارج از فلسطين را نمي دادند. يك هفته بعد از بستري شدن عرفات ۷۵ ساله در پاريس، او به حالت كما فرو رفت و ديگر به زندگي بازنگشت.
علت مرگ او هنوز مورد بحث محافل خبري و حتي اعضاي خانواده اش است.
پزشكان فرانسوي از كارافتادن ارگان هاي بدن را علت مرگ او اعلام كردند، اما شايعاتي هم درباره مسموميت خوني عرفات توسط اسراييل منتشر شد.
ابوعمار آرزو داشت كه در بيت المقدس دفن شود، اما اسراييل چنين اجازه اي نداد. خاك مسجد الاقصي را به رام الله بردند و عرفات را در آن جاي دادند. البته پيش از آن مراسم تشييع جنازه اي باشكوه با حضور سران كشورهاي عربي و غيرعربي و همچون يك رهبر بزرگ براي او در قاهره برگزار شده بود.
سرزمين هاي اشغالي فلسطين در سال ميلادي گذشته نيز صحنه حملات سنگين نظاميان اسرائيلي و البته ترور دو چهره مبارز خود بود كه هر دو در چارچوب سياست «ترور هدفمند» اسرائيل و با شليك راكت هلي كوپتر به سمت خودروي حامل آنها به شهادت رسيدند.اين دو شهيد فلسطيني شيخ ياسين رهبر حماس و عبدالعزيز الرنتيسي سخنگو و از مقامات ارشد حماس بودند. انتخابات سراسري فلسطين در سال آينده روند تحولات بعدي آن را رقم مي زند.
عراق
در سال ،۲۰۰۴ عراق شاهد ادامه جنگ از نوع ديگري بود. انفجارهاي پياپي با تلفات سنگين هم از ميان عراقي ها و هم نيروهاي خارجي مستقر در اين كشور و از سوي ديگر گروگان گيري و گردن زدن گروگان ها مقابل دوربين فيلم برداري از مهمترين نكات اين جنگ متفاوت بوده است. در اين مدت گروگان هايي از كشورهاي ژاپن، كره جنوبي، آمريكا، انگليس و چند كشور ديگر كه بيشتر آنها غيرنظامي بودند توسط گروهي كه سركرده آن ابومصعب الزرقاوي از نزديكان القاعده است، اسير شده و بعد تقاضاي عقب نشيني نيروهاي آن كشور از عراق مطرح مي شد. بعد از رد اين درخواست گروگان ها سربريده مي شدند و اين اوج خشونت در عراق جنگ  زده بود.
تصوير عرفات با آن چهره تكيده و كلاه پشمي درحالي كه با چشم هايي پراشك و نگاهي نگران از هلي كوپتر امداد فرانسوي براي مردم رام الله دست تكان مي داد، از
به يادماندني ترين تصاوير سال ۲۰۰۴ به شمار مي رود
ماه آوريل مقتدي صدر درپي تعطيل شدن روزنامه اش توسط نيروهاي آمريكايي، طرفدارانش را به مبارزه در مقابل اشغالگران فراخواند كه اين درگيري ها در نجف و كوفه آشوب بزرگي به پا كرد. حرم امام علي (ع) و مسجد كوفه از آتش اين درگيري ها در امان نماند.اما با درايت رهبران شيعه عراق اين آتش فروكش كرد. در ماه ژوئن تشكيلات اشغال و پل برمر حاكم آمريكايي آن، قدرت را به دولت موقت اياد علاوي شيعه و البته رييس جمهوري تشريفاتي غازي ياور سني تحويل دادند تا اين دولت زمينه را براي انتخاباتي كه قرار است تا چند هفته ديگر در عراق برگزار شود، آماده كنند.
رسوايي زندان ابوغريب از ديگر وقايع عراق در سال ۲۰۰۴ بود. زندانيان عراقي اين بار نه توسط حاكمان قبلي زندان، كه به وسيله كساني كه با وعده آزادي پا به خاك عراق گذاشته بودند شكنجه مي شدند و موبايل دوربين دار يكي از همين نظاميان آمريكايي اين تصاوير را در تمام دنيا منتشر كرد. اين رسوايي، دونالد رامسفلد وزير دفاع آمريكا را تا آ ستانه ازدست دادن مقامش پيش برد و چند نظامي آمريكايي را به محاكمه كشاند.
واقعه ابوغريب به عنوان يكي از ۱۰ واقعه مهم سال در نظرسنجي رسانه هاي خبري جاي گرفته است.
شمار تلفات نظاميان آمريكايي در سال گذشته در عراق از ۱۳۰۰ نفر گذشت و تعداد كشته شدگان عراقي به چند برابر اين رقم رسيد.
انتخابات آمريكا
انتخابات رياست جمهوري آمريكا همواره از مهمترين و موردتوجه ترين اخبار و وقايع دنياست اما انتخاباتي كه در سال ۲۰۰۴ برگزار شد شايد بيش از ديگر انتخابات اين كشور اهميت داشت.
آمريكا در ميانه جنگ و بوش هدف شديدترين انتقادات در داخل و خارج قرار داشت، اين اولين انتخابات بعد از ۱۱ سپتامبر بود و همه دنيا درقبال اين انتخابات موضع داشت. اين ها چند دليل از دلايل اهميت ويژه اين انتخابات هستند. بسياري معتقد بودند جان كري نامزد دمكرات ها در اين شرايط شانس زيادي براي شكست بوش داشت. مناظره هاي تلويزيوني ايام مبارزات انتخاباتي، اين پيش بيني را تقويت مي كرد، اما عده اي ديگر معتقد بودند آمريكايي ها در ميانه جنگ به حفظ شرايط موجود و ابقاي رييس جمهور جنگ راي مي دهند.
نتيجه انتخابات باور گروه دوم را تقويت كرد و جورج بوش براي بار دوم و بعد از چهار سال بار ديگر به عنوان چهره سال هفته نامه تايم انتخاب شد، چون توانست يك بار ديگر اعتماد آمريكايي ها را به خود جلب كند. اين درحاليست كه نظرسنجي هاي جهاني نشان مي دهد بوش ازنظر مردم دنيا يكي از نامحبوب ترين رييس جمهورهاي آمريكاست.
يكي از اولين و مهمترين اقدامات بوش بلافاصله بعد از انتخاب شدن، تغيير وزير خارجه و تعيين قدرتمندترين زن واشنگتن در اين سمت بود. كاندوليزا رايس از چهره هاي خبرساز سال ۲۰۰۴ بود كه گزارش ها و تحليل هاي بسياري درباره اش نوشته شده است.
قلمروهاي سنتي روسيه سال۲۰۰۴را با انقلاب مخملين آغاز كردندو با انقلاب نارنجي به پايان بردند تفاوت اين دو رويداد حساسيت فوق العاده شرق و غرب نسبت به اوكراين است كه اكنون صحنه جنگ سرد جديد شده است
۱۱ سپتامبر اروپا
اسپانيا از كشورهايي است كه كمتر درگير تحولات و كشمكش هاي جهاني مي شود و به غير از موضوع جدايي طلبان اتا، بحران سياسي داخلي و خارجي جدي ندارد. اما در سالي كه گذشت، تحولات جهاني نتيجه انتخابات سراسري اين كشور را طي ۲۴ ساعت رقم زد.
سه روز قبل از انتخابات سراسري و درحالي كه پيروزي خوزه ماريا ازنار و حزب او آنقدر بديهي بود كه نيازي به نظرسنجي هم نداشت، چند انفجار همزمان،  ايستگاه هاي قطار مادريد را در شلوغ ترين ساعت ممكن به آتش كشيد كه بيش از ۲۰۰ نفر در اين انفجارها كشته شدند.
اين بار اتا مسئول اين انفجارهاي مرگبار نبود و اين حملات هدفي بسيار فراتر از جدايي طلبي را دنبال مي كردند. القاعده اين انفجارها را ترتيب داده بود تا «يار بوش» در اسپانيا يعني ازنار را به خاطر همراهي با او در جنگ عراق مجازات كند. نتايج نظرسنجي ها يك شبه عوض شد و «خوزه لوئيس رودريگز زاپاترو» رهبر سوسياليست ها با شكست راستگرايان، به نخست وزيري رسيد.
دو ماه بعد نيروهاي اسپانيايي به فرمان زاپاترو از عراق خارج شدند. اين وقايع ۱۱ سپتامبر اروپا نام گرفت و موجب شد از آن به بعد كوچكترين تحرك غيرعادي در پايتخت هاي اروپايي به اعلام هشدار و آماده باش امنيتي تبديل شود.
گروگان گيري خونين در روسيه
روسيه تقريبا هر سال را با واقعه اي تكان دهنده پشت سر مي گذارد و وارد سال جديد مي شود. حادثه زيردريايي كورسك و گروگان گيري تئاتر مسكو ازجمله اين وقايع تكان دهنده بوده است.
در سال ۲۰۰۴ نيز يك گروگان گيري خونين ديگر، روسيه را در فهرست ۱۰ خبر مهم اين سال قرار داد؛ واقعه اي كه حتي براي دنياي عادت كرده به كشتار و تروريسم، تكان دهنده بود. مدرسه اي در شهر بسلان در جنوب روسيه در اولين روز سال تحصيلي با هجوم گروگان گيران چچني روبه رو شد. آنها كه تعداد دقيقشان هنوز معلوم نيست وارد مدرسه شدند و بيش از ۱۲۰۰ كودك، معلم و پدر و مادر را گروگان گرفتند و همه را در ورزشگاه مدرسه جمع كردند. سپس اطراف ورزشگاه را مين گذاري كردند. در روز سوم گروگان گيري وقتي عده اي از گروگان ها قصد فرار مي كنند، گروگان گيران شروع به تيراندازي كرده و صداي چند انفجار از بيرون مدرسه شنيده مي شد. نيروهاي امنيتي روسيه كه آماده حمله و پايان دادن به اين گروگان گيري بودند كار خود را شروع مي كردندو وقتي ماجرا به پايان رسيد، بيش از ۳۳۰ كشته كه نيمي از آنها كودك بودند، به جا ماند.روسيه هنوز داغدار اين واقعه خونين است اما درموضع اين كشور يا دنيا نسبت به چچن و وضعيت آن هيچ تغييري حاصل نشد.
از تسخير مخملي گرجستان تا فتح نارنجي اوكراين
در سال ۲۰۰۴ ايالات متحده توانست با فراهم آوردن تمهيدات لازم بسترهاي كافي براي تسخير مخملي حكومت گرجستان توسط طرفداران خود در اين كشور و فتح نارنجي دولت در اوكراين را عملي سازد. در نوامبر سال ۲۰۰۳ درگرجستان، بعد از اعتراض هاي داخلي و خارجي به نتيجه انتخابات پارلماني و تقلبي خواندن آن، تظاهرات گسترده اي برگزار شد و مخالفان ساختمان پارلمان و ديگر ساختمان هاي دولتي را تصرف كردند. ادوارد شواردنادزه رييس جمهور استعفا كرد و در انتخابات مجدد در ۴ ژانويه ۲۰۰۴ ميخائيل ساكاشويلي رهبر مخالفان و از طرفداران فاصله با روسيه و نزديك شدن به غرب، رييس جمهور شد.
در ماه هاي پاياني سال اين اتفاق در يكي ديگر از قلمروهاي روسيه و به عبارتي «گوهر تاج امپراطوري روسيه »، بدون هيچ كم و كاستي و عينا تكرار شد.اين بار راهكار اصلي ايالات متحده براي تبديل اوكراين به متحد واشنگتن، تسخير حكومت اوكراين، از طريق دخالت در سرنوشت انتخابات رياست جمهوري اين كشور بود. طرح «گسترش دموكراسي» وزارت امور خارجه آمريكا با پشتوانه بودجه يك ميليارد دلاري آن، همان اسب ترواي واشنگتن براي تسخير حكومت اوكراين بود؛ همانگونه كه پيش از آن در تسخير مخملي حكومت گرجستان عملي شد.
در جريان مناقشه انتخابات اوكراين بين ويكتور يانوكوويچ، كانديداي مورد حمايت روسيه از يك طرف و ويكتور يوشچنكو كانديداي مورد حمايت آمريكا و اروپا از سوي ديگر، رسانه هاي آمريكايي همانند دوران جنگ سرد به جنگ رواني بر عليه روسيه و ارائه تصوير منفي از شخص پوتين اقدام كردند؛ به طوري كه اين كشور به صحنه نبرد ميان شرق و غرب تبديل شد.
پوتين و همكاران نزديك وي كه عموما از افسران اطلاعاتي شوروي سابق هستند، نظاره گر توفيق آمريكا و اتحاديه اروپا در حمايت فراوان مالي و تبليغاتي از يوشچنكو در انتخابات اوكراين بودند.در هر صورت آمريكا و اروپا توانستند، با سازماندهي نافرماني مدني، زمينه ساز پيروزي حافظ منافع خود يعني ويكتور يوشچنكو در انتخابات رياست جمهوري اوكراين شوند.

اردلان متين
جهان يك سال پرآشوب را پشت سر گذاشت.
از نگاهي انساني سال ،۲۰۰۴ سال غم ها، بيم ها، حسرت ها ... از نگاه سياسي سال بحران ها، جنگ ها ... شكست ها و پيروزي ها بود.
جهان مسيحي اكنون نگاهي به پشت سر و نگاهي به پيش رو دارد. در سالي كه گذشت كانون هاي بحراني جهان همچنان در التهاب باقي ماند و سايه خشونت و خونريزي پررنگ ترين نقش حيات غم انگيز بشري بود.
به نظر نمي رسد سال ۲۰۰۵ تفاوت بسياري با سال ۲۰۰۴ داشته باشد، اگرچه برخي سياستمداران سال آتي را سال خاتمه يافتن بحران ها مي دانند همچنانكه شارون سال ۲۰۰۵ را سال «آرامش و صلح در خاورميانه» خوانده است!
هفته نامه اكونوميست درمورد وضعيت جهان در سال ۲۰۰۵ در چارچوب نظرسنجي سالانه خود نتايجي را منتشر كرده است كه نشان مي دهد جهانيان به سرنوشت عراق در اين سال بدگمان هستند.
براساس آراء مخاطبان اكونوميست تنها ۳۵ درصد آنها فكر مي كنند اوضاع امنيتي در عراق در سال ۲۰۰۵ بهبود مي يابد و ۶۵ درصد چنين نظري ندارند.
عراق گوي سبقت را از كشورهايي كه مردم كمترين علاقه را براي زندگي در آن دارند ربوده و در اين زمينه قبل از افغانستان و مغضوب ترين كشور است. اين درحاليست كه سال گذشته افغانستان در جايگاه عراق قرار داشت.
شمار افراد خوش بين به آينده جهان در سال ۲۰۰۵ نسبت به افراد بدبين به نسبت دو به يك افزايش يافته است. ۳۴ درصد از مردم فكر مي كنند دنياي سال ۲۰۰۵ از دنياي سال ۲۰۰۴ بهتر خواهد بود. ۴۸ درصد هم معتقدند اين دو جهان تفاوتي نخواهد داشت.
۴۰ درصد از مردم معتقدند وضعيت اقتصاد فردي شان در سال ۲۰۰۵ در حد سال گذشته باقي مي ماند.
نگراني از تروريسم همچنان وجود دارد و از هر چهار نفر، يك نفر در جهان يك حمله بزرگ در حد ۱۱ سپتامبر را در سال ۲۰۰۵ انتظار دارند. ۴۴ درصد بر اين باورند كه اعتبار آمريكا در خارج در سال ۲۰۰۵ بيشتر از بين مي رود.
شركت كنندگان در اين نظرسنجي، در پاسخ به اين سئوال كه چه عواملي در سال ۲۰۰۵ براي آنها بيشترين اهميت را دارد، ۳۸ درصد رضايت از شغل، ۴۵ درصد آزادي سياسي و مدني، ۶۴ درصد روابط خانوادگي و ۷۷ درصد سلامتي را عنوان كرده اند.

يوسف فاطمي
امروز نخستين روز ژانويه و آغاز سال جديد ميلادي است. اقليت هاي ديني كه بخشي از جامعه آماري كشور ما را تشكيل مي دهند در كنار ساير هموطنان ايراني خود زندگي خوب و مسالمت آميزي را مي گذرانند.
قانون اساسي ما نيز تمهيدات ويژه اي را جهت رعايت حقوق اقليت ها در نظر گرفته است. علماء و مراجع و مسئولين كشورمان نيز گام هاي اساسي را در سال هاي اخير در راستاي زندگي هر چه بهتر هموطنان ما از ساير مذاهب و اديان برداشته اند كه يكي از نمونه هاي بارز آن فتواي حكومتي مقام معظم رهبري پيرامون برابري ديه اقليت هاي ديني با مسلمانان مي باشد كه در نوع خود اقدامي شايان توجه است. مسأله رعايت حقوق اقليت ها و تبعيض قائل نشدن نسبت به آنها، از جمله اموري است كه به خصوص امروزه سخت مورد توجه قرار گرفته است. در اين نوشتار نگاهي گذرا به حقوق اقليت ها در ايران شده است.
اقليت  شامل چه كساني مي شود
معمولاً شاخصه هاي متفاوتي براي تشخيص و تعيين اقليت ها وجود دارد. سه ويژگي اساسي آنان اين است كه: از لحاظ تعداد كم باشند، حاكميت را در دست نداشته باشند، تفاوت نژادي، ملي، فرهنگي، زباني و يا تفاوت مذهبي داشته باشند. البته عبارت اقليت شامل افرادي مي شود كه اتباع يك كشور باشند. هر چند كه كميته حقوق بشر در تفسير نسبتاً جديد خود در سال ۱۹۹۴ در رابطه با ماده ۲۷ ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي اعلام داشته كه حق داشتن فرهنگ، زبان و مذهب فقط مربوط به اقليت هاي شناخته شده و تثبيت شده نيست. بلكه افراد متعلق به گروه هاي جديد مثل گروه هايي كه كارگران مهاجر را تشكيل مي دهند نيز شامل مي شود. به هر حال اين كميته، شهروند بودن كشور محل اقامت را به عنوان پيش شرط برخورداري از حقوق اقليت  به حساب نياورده است.
اسناد بين المللي
قبل از تشكيل سازمان ملل و در زمان جامعه ملل، پس از جنگ جهاني اول يك نظام بين المللي حمايت از اقليت ها به وجود آمده بود. بدين صورت كه در معاهداتي كه بين دولت ها بسته مي شد تعيين ،مي گرديد. دولت هايي كه در آنها اقليت هايي وجود دارد نسبت به آنها تبعيض روا ندارند و حق استفاده از زبان و مذهب خود را به آنها بدهند. جامعه ملل به عنوان ضامن اجراي اين تعهدات محسوب مي شد و يك كميته سه نفره از سوي جامعه ملل براي بررسي ادعاهاي مربوط به نقض حقوق اقليت ها تشكيل داده بود.
پس از تشكيل سازمان ملل قضيه طور ديگري شد و حقوق اقليت ها به صورت ويژه اي مورد توجه قرار گرفت. البته برخي از اسناد بين المللي نيز به طور مشخص و ويژه به حقوق اقليت ها اختصاص دارد كه از آن جمله مي توان اسناد زير را برشمرد: كنوانسيون محو هر گونه تبعيض نژادي مصوب سال ۱۹۶۵ مجمع عمومي، كنوانسيون منع و مجازات ژنو سايد(۱۹۴۸) كنوانسيون ضد تبعيض در تعليم و تربيت(يونسكو ۱۹۶۰) مقاوله نامه شماره ۱۱۱ در مورد تبعيض در استخدام و اشتغال (مصوب سازمان بين المللي كار ۱۹۵۸ ) اعلاميه محو هر نوع نابردباري و تبعيض براساس مذهب( مصوب سال ۱۹۸۱ مجمع عمومي) و اعلاميه  مربوط به حقوق افراد متعلق به اقليت هاي ملي، نژادي، مذهبي و زباني مصوب سال ۱۹۹۲ مجمع عمومي.
ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي علاوه بر مقررات كلي مربوط به رعايت حقوق همه افراد بدون تبعيض از لحاظ نژاد، زبان و مذهب و مخصوصاً مواد ۱۸ ، ۱۹ ، ۲۴ ، ۲۵ و ،۲۶ در ماده ۲۷ مشخصاً از اقليت هاي نژادي، مذهبي و زباني نام برده و حق برخورداري آنان را از فرهنگ و دين خاص خود به رسميت شناخته است.
نكته ديگر اين كه حقوق اقليت ها در مجامع بين المللي از دو جهت مورد توجه قرار مي گيرد.
يكي از جهت عدم تبعيض در اعمال حقوق و آزادي هاي اساسي نسبت به آنها و ديگر از جهت حفظ هويت قومي و فرهنگي و مذهبي آنها. دو ماده در ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي وجود دارد كه اولي ناظر بر حكم كلي رفع تبعيض و دومي وجهه ديگر حقوق اقليت ها را بيان مي كند.
ماده ۲۶: «كليه اشخاص در مقابل قانون متساوي هستند و بدون هيچ گونه تبعيض، استحقاق حمايت بالسويه قانون را دارند، از اين لحاظ قانون بايد هر گونه تبعيض را منع و براي كليه اشخاص حمايت مؤثر و متساوي عليه هر نوع تبعيض خصوصاً از حيث نژاد، رنگ، جنس، زبان، مذهب، عقايد سياسي و عقايد ديگر، اصل و منشأ اصلي يا اجتماعي، مكنت، نسب يا هر وضعيت ديگر تضمين نمايد.»
ماده ۲۷: «در كشورهايي كه اقليت هاي نژادي، مذهبي، يا زباني، وجود دارند، اشخاص متعلق به اقليت هاي مزبور را نمي توان از اين حق محروم نمود كه مجتمعاً با ساير افراد گروه خاص خودشان از فرهنگ خاص خود متمتع شوند و به دين خود متدين بوده و بر طبق آن عمل كنند يا به زبان خود تكلم نمايند.»
اعلاميه مربوط به حقوق افراد وابسته به اقليت ها مصوب سال ۱۹۹۲ مجمع عمومي سازمان ملل به نحو مشخص تر و روشن تري توجه به حفظ هويت اقليت ها را مشروحاً بيان كرده كه البته هنوز در سطح اعلاميه  است و عنوان معاهده به خود نگرفته است ماده ۱ اين اعلاميه مي گويد: «دولتها بايد از موجوديت و هويت اقليت هاي ملي، نژادي، فرهنگي، مذهبي و زباني واقع در قلمرو خود حمايت نموده و شرايط و وضعيت مربوط به ارتقاء و رشد هويت آنها را تشويق نمايند...»

كليميان ايران در حال عبادت

البته يك نهاد خاص در سازمان ملل به نام كميسيون فرعي وجود دارد كه جلوگيري از تبعيض و حمايت از اقليت ها را از سال ۱۹۴۷ به عهده گرفته است و با تشكيل اجلاس سالانه در ژنو و داشتن برخي گروه هاي كاري در زمينه حمايت از اقليت ها تلاش مي كند.
شايد اين سؤال مطرح شود كه تأكيد نهادهاي بين المللي بر رعايت حقوق اقليت ها، آيا در ايران نيز گريبان گير ما مي شود يا نه؟ و آيا ما به اجراي مفاد آنها متعهد هستيم يا خير؟ در اين زمينه بايد گفت كه عضويت ايران در منشور ملل متحد، ميثاق بين المللي حقوق مدني و سياسي، كنوانسيون بين المللي منع و مجازات ژنو، كنوانسيون رفع تبعيض نژادي، كنوانسيون رفع تبعيض در امر تعليمات و... موجب تعهدآور شدن الزامات اين كنوانسيون ها براي كشور ما نيز مي شود.
حقوق اقليت ها در قانون اساسي ايران
قانون اساسي ايران به اعتقاد بسياري از كارشناسان و صاحب نظران، يكي از مترقي ترين قوانين اساسي فعلي دنيا مي باشد. شهيد بهشتي(ره) كه بخش عمده بار تصويب قانون اساسي را به عهده داشت به خوبي  توانست انديشه هاي مترقي اسلام از جمله رعايت حقوق اقليت ها را در قانون اساسي لحاظ كند. هر چند كه قانون اساسي كشور ما تمايز آشكاري را بين اقليت هاي غير ديني(نژادي، قومي و زباني) با اقليت هاي ديني قائل نشده است اما بسياري از صاحب نظران حقوقي از جمله دكتر مهرپور قائل به اين تفكيك هستند. قانون اساسي ما بر عدم تبعيض بر اساس نژاد، زبان و قوميت در دو اصل ۱۹ و ۲۰ تأكيد دارد.
اصل نوزده قانون اساسي به صراحت اعلام مي دارد: «مردم ايران از هر قوم و قبيله  كه باشند از حقوق مساوي برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اينها سبب امتياز نخواهد بود.»
اصل بيستم مي گويد: همه افراد ملت اعم از زن و مرد يكسان در حمايت قانون قرار دارند و از همه حقوق انساني، سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي با رعايت موازين اسلام برخوردارند.
اصول اوليه قانون اساسي نيز كه بر مبناي تعاليم ديني تقنين شده اند. برتساوي عموم افراد ملت صرف نظر از هر گونه تعلق به اقوام و نژادها و زبانها و عدم تبعيض بر اساس اين معيارها تأكيد دارند. بند ۸ اصل سوم بر مشاركت عامه مردم در تعيين سرنوشت سياسي،  اقتصادي، يا بند ۹ همان اصل بر رفع تبعيض ناروا و ايجاد امكان عادلانه براي همه در تمام زمينه هاي مادي و معنوي و يا بند ۱۴ همان اصل بر تأمين حقوق همه جانبه افراد و ايجاد امنيت قضايي عادلانه  براي همه و تساوي عموم در برابر قانون تأكيد دارند.قانون اساسي همچنين در اصل ۱۵ تأكيد دارد كه« استفاده از زبان هاي محلي و قومي در مطبوعات و رسانه هاي گروهي و تدريس ادبيات آنها در مدارس، در كنار زبان فارسي آزاد است.»
اقليت هاي ديني و دو نكته
قانون اساسي كشور ما دو مرتبه در اصول ۱۳ و ۶۷ از اصطلاح اقليت هاي ديني استفاده كرده است. در ماده ۱۳ اقليت هاي ديني رسمي كشور را نام برده و به سه دين يهودي، زرتشتي و مسيحي محدود مي كند و در اصل ۶۷ نيز كه مربوط به سوگند خوردن نمايندگان در بدو انتخاب و نخستين جلسه مجلس است بيان مي دارد كه نمايندگان اقليت هاي ديني با ذكر كتاب آسماني خود اداي سوگند مي كنند.
دو نكته در مورد اقليت هاي ديني بايد مورد توجه قرار بگيرد. اول شناسايي موجوديت و هويت اقليت هاي ديني و دوم تساوي افراد در برخورداري از حقوق و آزادي هاي اساسي و عدم تبعيض كه به شرح اين دو مورد خواهيم پرداخت.
شناسايي موجوديت و هويت اقليت هاي ديني
هر چند كه اصل ۱۲ قانون اساسي دين رسمي كشور را دين اسلام و مذهب اثني عشري مي داند اما اصل ۱۳ نيز اقليت هاي ديني رسمي كشور را ابتدا معرفي نموده و بيان مي دارد كه آنها در حدود قانون در انجام مراسم ديني خود آزادند و در احوال مشخصه و تعليمات ديني بر طبق آيين خود عمل مي كنند. به هر حال چنين به نظر مي رسد كه در اين بخش ۴ حق عمده براي اقليت هاي ديني در كشور ما در نظر گرفته شده است.
۱- آزادي انجام مراسم ديني: در اصل ۱۳ قانون اساسي به آزادي انجام مراسم مذهبي تصريح شده و عملاً نيز پيروان اين سه دين با داشتن كليساها و كتيبه هاي متعدد و آتشكده ها، مراسم و آيين مذهبي خود را به پا مي دارند. وجود كليساهاي مختلف در اقصا نقاط كشور بدون اين كه كسي متعرض آنان شود موهبتي است كه قانون اساسي و مردم ما به برادران ايراني خود هديه داده اند.
۲- تشكيل انجمن، طبق اصل ۲۶ قانون اساسي اقليت هاي ديني مي توانند مطابق ضوابط داراي انجمن و جمعيت باشند. همچنين در ماده ۴ قانون فعاليت احزاب مصوب سال ۱۳۶۰ آمده است كه انجمن اقليت هاي ديني موضوع اصل ۱۳ قانون اساسي، تشكيلاتي است مركب از اعضاي داوطلب  همان اقليت ديني كه هدف آن حل مشكلات و بررسي مسائل ديني، فرهنگي، اجتماعي و رفاهي ويژه آن اقليت باشد.
هم اكنون انجمن ها و جمعيت هاي متعددي از اقليت هاي ديني در سراسر كشور وجود دارند و فعاليت مي كنند.
۳- اجراي مقررات مذهبي خويش در احوال شخصيه: احوال شخصيه يعني ازدواج، طلاق، ارث و وصيت كه در اين موارد، اقليت هاي ديني مقررات مربوط به مذاهب خودشان را عمل مي كنند و حتي اگر دعوا و مسأله اي در دادگاه هاي ايران مطرح باشد قاضي دادگاه طبق قواعد مسلمه مذهبي آنها، موضوع را فيصله مي دهد.
علاوه بر اصل ۱۳ قانون اساسي، ماده واحده قانون رعايت احوال شخصيه ايرانيان غير شيعه مصوب سال ۱۳۱۲ كه مفاد آن در رأي وحدت رويه شماره ۳۷ مورخ ۱۹/۹/۱۳۶۳ هيأت عمومي ديوان عالي كشور مورد حكم قرار گرفته و در مصوبه سوم تيرماه ۱۳۷۲ مجمع تشخيص مصلحت نظام نيز تحت عنوان قانون رسيدگي به دعاوي مطروحه راجع به احوال شخصيه و تعليمات ديني ايرانيان زرتشتي، كليمي و مسيحي مجدداً تصويب شده نيز اين منظور را تأمين مي كند. علاوه بر آن مواردي اگر امري وفق مذاهب مزبور جرم نباشد مقررات جزايي قانون مجازات در مورد آنها اجرا نمي شود، مثلاً با اين كه طبق مواد ۱۶۵ و ۱۷۴ قانون مجازات اسلامي خوردن شراب جرم و مستوجب هشتاد تازيانه است طبق تبصره ماده ۱۷۴ غيرمسلمان فقط در صورت تظاهر مجازات مي شود و گرنه مجازاتي ندارد.
۴- داشتن نماينده مجلس: طبق اصل ۶۴: زرتشتيان و كليميان هر كدام يك نماينده و مسيحيان و آشوري و كلداني مجموعاً يك نماينده و مسيحيان ارمني جنوب و شمال هر كدام يك نماينده را انتخاب مي كنند.هر چند كه اصول قانون اساسي بقيه گرايش هاي ديني و اعتقادي را به عنوان دين به رسميت نمي شناسد ولي طبق روح قانون اساسي و اصول متفاوت آن كه بر عدم تبعيض در زمينه هاي مختلف تأكيد دارد مي توان بيان داشت كه نظام جمهوري اسلامي به طور معمول مخالفتي با آنان ندارد و به مراسمات آنان به ديده اغماض مي نگرد.
تساوي افراد در برخورداري از حقوق و آزادي هاي اساسي و عدم تبعيض
روح كلي قانون اساسي بر اين نكته دلالت دارد كه حقوق و آزادي هاي اساسي براي كليه شهروندان و اتباع ايراني در نظر گرفته شده و آنان بدون توجه به وابستگي  قومي، نژادي، زباني و حتي مذهبي در برخورداري از حقوق و آزادي هاي اساسي با هم مساوي اند. وجود كلمات كلي نظير «همه» ، «هر كس» ، «هر ايراني» و نظاير آن بر اين نكته تأكيد دارد اصول ۲۳ ، ۲۹ ، ،۳۴ ۴۱ ، ۳۲ ، ۳۳ ، ۲۳ ، ۱۴ يك سلسله حقوق اساسي از قبيل تساوي در برابر قانون، محفوظ بودن جان و مال و شغل و مسكن، آزادي عقيده، انتخاب شغل، برخورداري از تأمين اجتماعي، دادخواهي، مشاركت در اداره كشور و امثال اينها را براي همه افراد در اتباع كشور و شهروندان ايراني صرف نظر از هر نوع وابستگي قومي، زباني و مذهبي به رسميت مي شناسد و همگي بدون تبعيض از اين حقوق مي توانند بهره مند كردند.
امام خميني(ره) در پي سؤال كه در سال ۶۲ از سوي شوراي عالي قضايي در مورد نحوه اعمال مجازات در مورد غير مسلمانان ساكن ايران اعم از اهل كتاب و غير اهل كتاب به عمل آمده بود فرمودند: بسمه تعالي، كفار مذبور در پناه اسلام هستند و احكام اسلام مانند ساير مسلمان هاي ديگر درباره آنها جاري است و محقوق الدم بوده و مالشان محترم است. (تحريرالوسيله، ج ،۲ ص ۵۰۳)