علي اصغر محمدي
اشاره: فناوري نانويك روش مناسب براي ساخت و سرهم بندي ساختارهاي كارآمد داراي حداقل يك بعد نانومتري هستند. چنين مواد و سيستم هايي مي توانند به طور منطقي طراحي شوند كه به خاطر اندازه شان داراي خصوصيات و رفتارهاي زيستي، شيميايي و فيزيكي جديد و بهبود يافته هستند. وقتي كه اشكال مشخصه ساختاري در محدوده ميان اتم ها و مواد توده اي، يعني ۹-۱۰ تا ۷-۱۰ متر(۱ تا ۱۰۰ نانومتر) قرار گيرند، اشياء در اين محدوده اغلب رفتار فيزيكي بسيار متفاوتي با اتم ها و مواد توده اي از خود نشان مي دهند. خصوصيات مواد در مقياس نانو را نمي توان ضرورتاً با توجه به ويژگي هاي مواد در مقياس هاي بزرگتر پيش بيني كرد. تغييرات مهم در رفتار مواد نه تنها با تغييرات مداوم رفتاري مواد در اندازه كوچك، بلكه در اثر ظهور پديده هاي جديدي نظير محدوديت اندازه كوانتومي، ترابري شبه موجي و غلبه پديده هاي سطحي نيز صورت مي گيرد.
اگر بتوانيم اندازه و شكل را كنترل كنيم، خواهيم توانست خصوصيات مواد و عملكرد قطعاتي را كه هم اكنون مي سازيم بهبود دهيم. نانوساختارهاي آشناي امروزي شامل قطعاتي نظير نانو لوله هاي كربني، فولرين ها، DNA و ترانزيستورهاي تك الكتروني فعال در دماي اتاق هستند. ساخت، تركيب و مجتمع سازي مواد و قطعات در مقياس نانو انقلابي در علم و فناوري ايجاد مي كنند كه ما مي توانيم اصول و خصوصيات پنهان آنها را كشف كرده و به كار گيريم.
جورج وايت سايدز، استاد شيمي در دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۹۸ ذخيره اطلاعات را يكي از تحولات اساسي خواند كه فناوري نانوآن را ممكن خواهد ساخت، او مي گويد: «شما مي توانيد [با قطعات نانو]اطلاعات يك هزار لوح فشرده را در چيزي به اندازه يك ساعت مچي جمع آوري كنيد. با اين كار مي توان به كتابخانه مرجعي كه براي كل زندگاني لازم است دستيابي پيدا كرد. اين يكي از ايده هايي است كه تعريف كيفيت زندگي را اندكي تغيير مي دهد.»
برخي از محصولات فناوري نانو عبارتند از: تايرهايي با پوشش مقاوم توليد شده از تركيب ذرات مقياس نانومتري خاك رس معدني با پليمرها، داروهاي نانو ذره با ويژگي هاي تحويل دهي و كنترل بسيار بهبود يافته، چاپ بسيار بهبود يافته با استفاده از ذرات مقياس نانومتر با بهترين خصوصيات رنگ و رنگدانها، ليزروهدهاي ديسك مغناطيسي بسيار پيشرفته با كنترل دقيق ضخامت لايه ها. بسياري كاربردهاي ديگر كه هم اكنون در حال توسعه هستند و انتظار پيشرفت آنها مي رود.
فناوري نانو، به دليل گسترده بودن بر طيف وسيعي از فعاليت ها و فناوري ها تأثير داشته و اهميت زيادي در پيشرفت بخش هاي مختلف كشور ها دارد. مسئولان عالي رتبه نظام جمهوري اسلامي ايران نيز با آگاهي از نقش و تأثيرات فناوري نانو در آينده جهان، بر توسعه و استفاده از آن تأكيد دارند. در همين ارتباط رهبر معظم انقلاب در ديدار وزير علوم، تحقيقات و فناوري و روساي دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي كه در دي ماه گذشته انجام شد با اشاره به سخنان وزير علوم در مورد فناوري نانو فرمودند: «البته ما هنوز در مسئله نانوتكنولوژي كار مهمي انجام نداده ايم، اما موضوع را زود فهميده ايم؛ يعني نگذاشتيم بعد از چهل سال بفهميم كه چنين چيزي در دنيا پديده آمده است. در اوايل كار، اين موضوع را فهميده ايم و الان هم دنبالش هستيم. اگر كاري كه ايشان گفتند، به خوبي انجام بگيرد- بودجه داده شود، تشويق بشود و افرادي براي پيگيري اين كارگمارده شوند- خواهيد ديد ديري نخواهد گذشت كه در سطح اول دنيا قرار خواهيم گرفت.»
ايشان تأكيد كردند: «اين كه بگوييم نمي توانيم، بزرگترين مانع در راه توانستن و پيشرفت كردن است؛ بايد گفت ما مي توانيم حقيقت قضيه هم اين است كه ما مي توانيم، امروز خيلي كارها كرده ايم.»
رئيس جمهور نيز در پنجمين جلسه ستاد ويژه توسعه فناوري نانو، با اشاره به چگونگي تشكيل آن در رياست جمهوري گفت: «از ابتداي حضورم در رياست جمهوري، به نظرم آمد كه با توجه به وضعي كه دنيا دارد و پيش مي رود و نيز مزاياي نسبي كه ايران دارد ما بايستي كاري كنيم كه خيلي از دنيا عقب نمانيم، به همين دليل سه چهار موضوع، مورد نظر من بود: يكي بيوتكنولوژي، ديگري IT و ICT بود و بالاخره به يك نوعي مهم تر از همه با توجه به نقشي كه نانو دارد، نانوتكنولوژي بود. با وجود اين كه همه دستگاه ها بايد در اين زمينه مشاركت نمايند، به نظر آمد مناسب باشد تا دستگاه هاي ذي ربط مستقيماً زير نظر رياست جمهوري باشند، به گونه اي كه اين بذر به صورت يك نهال درآمده و جريانش پايدار شود.»
با توجه به تأكيد مقام معظم رهبري و رئيس جمهوري در به كارگيري و استفاده از فناوري نانو و گرايش روزافزون محققان و متخصصان و مراكز علمي و تحقيقاتي به اين فناوري، براي آشنايي بيشتر با بحث فناوري نانو، تأثيرات آن در آينده بشر و فعاليت هاي كشورمان در زمينه توسعه فناوري نانو، گفت وگويي با مهندس علي محمدسلطاني، مدير دبيرخانه ستاد ويژه توسعه فناوري نانو انجام داده ايم كه در پي آمده است:
* آقاي مهندس سلطاني! لطفاً در آغاز بگوييد «فناوري نانو» چيست؟
- علوم و فناوري نانو يعني نانوعلوم و نانو تكنولوژي، توانايي به دست گرفتن كنترل ماده در ابعاد نانومتري يا ميليارديم متر و بهره برداري از خواص و پديده هاي اين مقياس در مواد، ابزارها و سيستم هاي نوين است. اين تعريف ساده خود دربرگيرنده معاني زيادي است:
فناوري نانو با طبيعت چند رشته اي و بين رشته اي خود، در آينده همه فناوري هاي موجود را تحت تأثير قرار خواهد داد. يكي از ابعاد آن كه اكنون نيز تا حدودي شاهد رشد و توسعه آن هستيم عبارت است از رفتار فناوري نانو به عنوان تواناسازي براي فناوري هاي ديگر. شاهد اين مدعا پيشرفت چشمگير نانو مواد، سامانه هاي نوين دارورسان، صنايع خودرو، فولاد و بتن با به كارگيري فناوري نانو است. بعد ديگر آن رويكرد برانداز بودن اين فناوري است كه به جاي ادامه مسير رشد فناوري هاي موجود جايگزين آنها خواهد شد.
ميليون ها سال است كه در طبيعت ساختارهايي بسيار پيچيده با ظرافت نانومتري (يا مولكولي) مثل يك درخت يا يك ميكروب، ساخته مي شود. علم بشري اينك در آستانه چنگ اندازي به اين عرصه است، تا ساختارهايي بي نظير بسازد كه در طبيعت نيز يافت نمي شوند. فناوري نانو،كاربرد هايي را به منصه ظهور مي رساند كه بشر از انجام آنها به كلي عاجز بوده است. فناوري نانو پيامدهايي را در جامعه برجاي مي گذارد كه بشر تصوري از آنها ندارد، به عنوان مثال: ساخت مواد بسيار سبك و محكم براي مصارف مرسوم يا جديد، كاهش شديد تقاضا براي سوخت هاي فسيلي، شناسايي كليه خصوصيات ژنتيكي و اخلاقي و استعدادهاي ابتلا به بيماري در مدت چند دقيقه، ارسال دقيق دارو به محل هاي مورد نظر در بدن، توليد انبوه مواد و ابزارهايي كه تا قبل از اين عملي يا اقتصادي نبوده اند، از بين بردن كامل عوامل خطرناك جنگ شيميايي و ميكروبي، سطوح و لباس هاي هميشه تميز، همه گير شدن ابر رايانه هاي بسياري قوي، كوچك و كم مصرف، از بين بردن كامل ناچيز ترين آلاينده هاي شهري و صنعتي و بسياري از موارد غيرقابل پيش بيني ديگر.
* متولي توسعه فناوري نانو كدام سازمان يا وزارتخانه است؟
- گسترده بودن حوزه فناوري هاي عام، از جمله فناوري نانو كه بر طيف وسيعي از فعاليت ها و فناوري ها موثر بوده و اهميت بسيار زيادي در پيشرفت بخش هاي مختلف كشورها دارد، از يك طرف و ضرورت شناخت و ايجاد تمامي حلقه هاي زنجيره ثمردهي فناوري كه بدون تشكيل آنها، توليد ثروت و ثمردهي فناوري ممكن نيست، از طرف ديگر نيازمند سياستگذاري و پيگيري فرادستگاهي است. لذا در راستاي تحقق قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، بند ب ماده ،۴۲ جهت مديريت كلان فناوري نانو در كشور، تعيين مسير حركت و اولويت هاي ملي كشور، رفع موانع در زمان اجرا و خدمت رساني به بخش هاي اجرايي خصوصي و دولتي، در زمينه توسعه فناوري نانو، ستاد ويژه توسعه فناوري نانو به دستور رئيس جمهور تأسيس شده است. اين ستاد چشم اندازسازي، ارائه تسهيلات، ايجاد بازار و رفع مشكلات و ايجاد زمينه مناسب براي فعاليت بخش خصوصي و توليد ثروت در جامعه را جزو اهم اهداف خود قرار داده است.
* هدف از تشكيل ستاد ويژه توسعه فناوري چه بود؟
- ابتداي سال ۱۳۸۰ به دستور رئيس جمهور، مطالعه و بررسي نانو تكنولوژي به دفتر همكاري هاي فناوري واگذار شد. اين دفتر هم به اين نتيجه رسيد كه نانو، تكنولوژي كليدي و حياتي است و بايد در اين زمينه كار كرد. از آنجايي كه شروع هر كاري بايد با ترويج و متقاعد كردن افراد مرتبط باشد و برنامه ها و فعاليت هاي دفتر همكاري هاي فناوري از جنس برنامه هاي ترويجي بود و ما طي سال هاي ۸۰ و ۸۱ همايش هاي مختلفي در اين زمينه برگزار كرديم و جلسات زيادي با مسئولان و متخصصان داشتيم، خبرنامه منتشر شد، پايگاه اينترنتي راه اندازي شد و چندين عنوان كتاب منتشر شد و هدف از همه اين كارها پذيرش بحث نانو به عنوان يك اولويت ملي در كشور بود كه اين اتفاق افتاد. در ابتداي سال ۱۳۸۲ تقريباً كشورمان به اين نتيجه رسيده بود كه بايد براي نانو برنامه جدي داشته باشد و نانو به اولويت ملي تبديل شد.
در شهريور ماه سال گذشته به دستور رئيس جمهوري ستادي زير نظر رياست جمهوري به منظور برنامه ريزي، سياستگذاري، هماهنگي و پيگيري توسعه فناوري نانو، تشكيل شد.
در فاصله قبل از تشكيل ستاد ويژه توسعه فناوري، علاوه بر برنامه هاي ترويجي و مطالعاتي، در چند وزارتخانه كميته هايي براي مطالعه و برنامه ريزي هاي بخشي نانوتكنولوژي تشكيل شده بود. به طور مثال وزارت علوم در زمينه پژوهش نانو و وزارتخانه هاي بهداشت، جهاد كشاورزي وصنايع و معادن، در حوزه هاي خودشان برنامه هايي را تدوين كردند. اين برنامه هاي ترويجي موجب گرايش زياد مراكز علمي به نانو شد و به تبع آن فعاليت هاي علمي و پژوهشي نانو در كشور خيلي افزايش يافت.
نكته ديگر اين كه در چند مورد قبل از تشكيل ستاد ويژه توسعه فناوري نانو، كشور به دستاوردهاي علمي رسيد كه از جمله آنها ساخت آزمايشگاهي نانوپودر، نانو كامپوزيت، نانوتيوپ و لايه هاي نازك است، البته بعد از تشكيل ستاد نيز اين كارها ادامه يافت.
پس از تشكيل ستاد و برگزاري چندين جلسه نتيجه اين شد كه بايد كشور يك برنامه بلندمدت در زمينه نانو داشته باشد و چون تدوين اين برنامه زمانبر بود، يك برنامه كوتاه مدت به موازات برنامه بلند مدت تدوين و شروع شد. از ويژگي برنامه كوتاه مدت اين است كه موارد مسلم در آن انتخاب مي شود و برنامه كوتاه مدت نانو چهار جز دارد كه برنامه ترويج فناوري نانو، برنامه توسعه منابع انساني، برنامه شبكه زيرساخت آزمايشگاهي و برنامه طرح هاي كوتاه.
* درباره برنامه هاي ستاد ويژه توسعه فناوري نانو، توضيح دهيد.
- ستاد براي استفاده از فرصت و آماده سازي زيرساخت هاي لازم وعقب نماندن از قافله توسعه فناوري نانو، برنامه هاي كوتاه مدت را از سال ۱۳۸۳ به اجرا مي گذارد كه عبارت است از:
۱- توسعه منابع انساني
۲- شبكه زيرساخت آزمايشگاهي
۳- طرح هاي كوتاه مدت توسعه فناوري نانو
۴- ترويج و تقويت بستر فكري- فرهنگي
برگزاري ۶ دوره دكتري و ۸ دوره كارشناسي ارشد در چندين گرايش، ارايه دروس اختياري در زمينه نانو در چند دانشگاه، ارايه تسهيلات تشويقي براي دانشجوياني كه پايان نامه خود را در مقطع كارشناسي ارشد و دكتري در يكي از زمينه هاي فناوري نانو انجام دهند يا مقاله اي در زمينه فناوري نانو به فارسي يا انگليسي در يكي از مجلات علمي و پژوهشي داخلي يا معتبر بين المللي به چاپ رسانده باشند و يا مقاله و پوستر در كنگره هاي خارج از كشور ارايه كنند، از برنامه هاي ستاد در زمينه توسعه منابع انساني در سال ۱۳۸۳ است.
يكي ديگر از برنامه هاي چهارگانه ستاد در سال ۱۳۸۳ ايجاد شبكه زيرساخت آزمايشگاهي فناوري نانو است. هدف اصلي ستاد از اين برنامه، كمك به آزمايش هاي توانمند و داراي قابليت براي فعال شدن و ارايه خدمات كوتاه مدت در زمينه فناوري نانو است.
در برنامه كوتاه مدت چند دستگاه اجرايي اولويت هاي خود را در زمينه فناوري نانو تعيين كرده اند و فقط در قالب آنها، طرح و پروژه ها را دريافت و در صورت صلاحيت دار بودن، تصويب مي كنند. هدف نهايي ستاد از اجراي برنامه طرح هاي كوتاه مدت، توليد ثروت و رفع نيازهاي جامعه است.
* چه محورهايي توسط دستگاه هاي اجرايي اعلام شده است؟
- محورهاي اعلام شده توسط دستگاه ها عبارت است از:
۱- وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي: دارورساني با هدف تشخيص و درمان سرطان
۲- وزارت صنايع و معادن: الف: كاربرد فناوري نانو در توليد نانو مواد با منشاء طبيعي (معدني و آلي) به منظور توسعه صنايع شيميايي و مواد در مقياس نانو
ب:س كاربرد نانو مواد در ارتقاي كيفي محصولات منتخب صنعتي در كشور
۳- وزارت علوم، تحقيقات و فناوري: نانو شيمي، فيزيك و مواد، نانو الكترونيك و مكانيك، نانو محاسباتي، نانو بيوتكنولوژي
۴- وزارت جهاد كشاورزي: كاربرد نانو مواد در كشاورزي، نانو بيوتكنولوژي كشاورزي.
* اهداف ستاد از برنامه ترويج و تقويت بستر فكري- فرهنگي فناوري نانو چيست؟
- اهداف عمده ستاد از برنامه هاي ترويجي فناوري نانو كه به منظور تقويت بستر فرهنگي توسعه اين فناوري انجام مي شود را مي توان چنين بيان كرد:
- ايجاد شناخت نسبت به فناوري نانو و معرفي خدمات آن به جامعه
- ايجاد پذيرش و جلب همكاري گروه هاي مختلف درگير در توسعه فناوري
- جلب مشاركت مديران سطوح مختلف دولتي، سرمايه گذاران و كارآفرينان
- فعال كردن ظرفيت هاي تحقيقاتي، علمي و صنعتي و برگزاري همايش ها، فعاليت هاي مطبوعاتي، چاپ و انتشار كتاب و بولتن و حمايت از انجمن هاي تخصصي، از عمده روش هاي ترويجي است كه توسط ستاد دنبال مي شود.
از جهت ورود كشور به بحث نانو و برنامه ريزي دولت، تقريباً جايگاه ايران مناسب است و دولت به اين نتيجه رسيده كه بايستي برنامه ريزي مناسبي در اين زمينه انجام شود
* لطفاً در مورد ضرورت تدوين برنامه بلند مدت توسعه فناوري نانو توضيح دهيد.
- ستاد ويژه توسعه فناوري نانو بر اين باور است كه موفقيت در يك فناوري مهم و آينده ساز جز با برنامه ريزي و پيگيري بلندمدت ممكن نخواهد بود. ضرورت تدوين برنامه بلندمدت در نخستين جلسه ستاد مورد تاكيد رئيس جمهور بود و مأموريت اصلي نيز توسط ايشان اعلام شد.
اهم دلايل تدوين برنامه بلندمدت را مي توان چنين برشمرد:
- ضرورت تعيين اولويت هاي ملي و جهت دهي فعاليت هاي براي حل آنها
- امكان ورود به شبكه ها و بازارهاي در حال شكل گيري جهاني
- انتخاب همكاران و يا شركاي بلندمدت
در برنامه بلندمدت توسعه فناوري نانو، تعيين جايگاه هريك از بازيگران عرصه فناوري نانو در كشور اعم از دانشگاه ها تا شركت هاي تجاري، مدنظر قرار گرفته و براي هر بخش از كشور بسته به ظرفيت ها و توانمندي هاي آن بخش، نقشي در زمينه توسعه فناوري نانو پيش بيني شده است.
*تدوين چنين برنامه اي نيازمند چه اطلاعات و تحليل هايي است؟
- البته تدوين چنين برنامه جامعي نيازمند داشتن اطلاعات و تحليل هاي وسيعي هم در بعد فضاي داخلي و هم در بعد جهاني است. مهم ترين فعاليت هاي مطالعاتي تعريف شده به تفكيك فضاي جهاني و داخلي عبارت است از:
الف: فضاي جهاني نانو:
۱- وضعيت سرمايه گذاري هاي بخش خصوصي و سرمايه گذاري خطرپذير در جهان
۲- شناساسي فناوري هاي نانو و حوزه هاي كاربرد آن (نقشه فناوري نانو)
۳- بررسي مراكز علمي و پژوهشي فعال فناوري نانو در جهان
۴- شناسايي بازارهاي حال و آينده فناوري نانو
۵- رفتار دولت هاي جهان در فناوري نانو
۶- آموزش فناوري نانو در جهان
۷- بررسي رفتار شركت هاي جهان در مواجهه با فناوري نانو
۸- بررسي جهاني شاخص هاي توسعه علم و فناوري نانو
۹- شناسايي شبكه هاي فناوري نانو در جهان
ب: فضاي داخلي:
۱- موانع و راهكارهاي توسعه سرمايه گذاري در حوزه فناوري نانو در ايران به ويژه توسط بخش خصوصي
۲- چشم انداز ۲۰ ساله كشور، فرصت ها، جهت گيري هاي توسعه، معضلات ملي و تأثيرات فناوري نانو در آنها
۳- بررسي تجربه كشور در فناوري هاي جديد
۴- شناسايي متخصصان، تجهيزات آزمايشگاهي و ديگر زيرساخت هاي موجود در كشور
نتيجه اين مطالعات به صورت گزارش هاي مختلف در حال انتشار است تا همه علاقه مندان به فناوري نانو در كشور به ويژه سياستگذاران، مديران بخش هاي دولتي و خصوصي و كارشناسان دستگاه هاي درگير بتوانند با داشتن اطلاعات كافي، سياست ها و تصميم گيري هاي درستي در جهت توسعه فناوري نانو اتخاذ كنند. اصل گزارش ها در سايت ستاد به نشاني www.nano.ir موجود است.
* در تدوين راهبردها از چه مدلي استفاده شده است؟
- در تدوين اين راهبرد، از مدل تلفيقي برنامه ريزي راهبردي (برنامه ريزي استراتژيك) و نظام ملي نوآوري استفاده شده كه مدلي منحصر به فرد در تدوين راهبرد يك فناوري در سطح ملي است و براساس اين مدل، سياست ها، چشم انداز، ماموريت، اهداف كلان و راهبردها استخراج شده و خطوط راهنماي برنامه ها و دسته بندي نهادهاي كشور نيز براساس سطوح مختلف تصميم گيري و اجرا تهيه شده است.
سند راهبردي توسعه فناوري نانو در پنجمين جلسه ستاد ويژه توسعه فناوري نانو، در آبان امسال كه با حضور رئيس جمهور، معاون اول ايشان، وزرا و ديگر اعضاي ستاد ارايه شد و مقرر گرديد كه به عنوان مصوبه ستاد براي تصويب به هيأت دولت تسليم شود تا به عنوان برنامه جامع توسعه اين فناوري، مطابق ماده ۴۲ قانون برنامه چهارم توسعه، تصويب شود.
* برنامه ها به چه نحوي اجرا مي شوند و سياست هاي اصلي ستاد در تدوين برنامه چه بوده است؟
- پس از تصويب برنامه ها، اجراي غيرمتمركز در دستگاه ها صورت مي گيرد و پايش مداوم، پيگيري مستمر و بازنگري دوره اي برنامه در هنگام اجراي اين برنامه از فعاليت هاي اصلي ستاد است.
در تدوين برنامه بلند مدت توسعه فناوري نانو، سياست هايي مدنظر بوده كه از جمله آنها مي توان به شفافيت در برنامه ها و فعاليت هاي مربوطه، نقش محوري بخش خصوصي در فرآيند اجراي برنامه، اصلاح كاركرد بازارهاي محصولات و عوامل توليد، رعايت ارزش ها و اصول اخلاقي و ملاحظات زيست محيطي در اجراي برنامه، محوريت نيروي انساني به عنوان عامل اصلي ايجاد مزيت در اين فناوري، بهره گيري حداكثري از امكانات نهادهاي موجود كشور و شبكه سازي ميان نهادها و متخصصان ذي ربط براي ايجاد هم افزايي اشاره كرد.
نانوتكنولوژي به هيچ عنوان رقيب بيوتكنولوژي نيست و حتي در مواردي سرعت دهنده يا جهش دهنده آن است و نانو همراه محصولات و تجهيزات آن به خدمت بيوتكنولوژي در مي آيند و موجب توسعه بيوتكنولوژي مي شوند
* درباره چشم انداز، ماموريت ها و اهداف برنامه بلند مدت توسعه فناوري نيز توضيح دهيد.
- در راستاي تحقق چشم انداز ۲۰ ساله جمهوري اسلامي ايران، جنبش نرم افزاري و بهبود سطح كيفيت زندگي مردم، در افق ۱۰ ساله، جمهوري اسلامي ايران كشوري است توسعه يافته در فناوري نانو با زيرساخت هاي بومي و پيشرفته و براساس نقش محوري منابع انساني، داراي تعاملات داخلي و بين المللي مؤثر و سازنده، مولد ارزش افزوده اقتصادي حاصل از فناوري نانو و داراي توان رقابتي در سطح جهان.
در بحث ماموريت ها نيز دستيابي به جايگاه مناسب در بين ۱۵ كشور برتر فناوري نانو و تلاش براي ارتقا مداوم اين جايگاه به منظور توسعه اقتصادي- اجتماعي جمهوري اسلامي ايران، پيش بيني شده است.
در برنامه بلند مدت توسعه فناوري نانو سه هدف عمده در راستاي نيل به ماموريت برنامه در نظر گرفته شده كه عبارت است از:
الف: دستيابي به سهم مناسبي از تجارت جهاني با استفاده از فناوري نانو.
ب- ايجاد زمينه مناسب براي بهره مندي از مزاياي فناوري نانو در راستاي ارتقاي كيفيت زندگي مردم.
ج- نهادينه شدن توسعه پايدار و پوياي علوم، فناوري و صنعت نانو.
* لطفاً قدري درباره تاريخچه و روند پيشرفت نانو تكنولوژي توضيح دهيد.
- حدود سال هاي ۹۸- ۱۹۹۷ نانو تكنولوژي به طور جدي به عنوان پديده اي كه در چندين دهه آينده مي تواند تأثيرگذاري عميقي در آينده بشري داشته باشد شناخته شد، به همين دليل يعني بعد از كسب آگاهي و شناخت، برخي از كشورها به سرمايه گذاري در اين زمينه پرداختند، البته در اين كشورها قبلاً نيز در اين زمينه فعاليت هايي انجام شده بود، اما پس از شناخت بيشتر، به صورت جدي وارد شدند.
كشورهاي آمريكا، ژاپن و آلمان به عنوان كشورهايي كه بيشترين انرژي خود را در دو دهه پاياني قرن بيستم صرف نانو كرده بودند پس از دوران شناسايي عميق نانو، فعاليت هاي خود را افزايش دادند و به عنوان سه كشور سردمدار نانو در جهان مطرح و شناخته شدند. اما به موازات آنها ساير كشورهاي اتحاديه اروپا مثل انگليس، فرانسه، ايتاليا، روسيه، هلند دانمارك و در آسيا نيز كشورهاي همچون چين، كره جنوبي و تايوان، در اين زمينه برنامه ريزي و سرمايه گذاري كردند. در حال حاضر از نظر دولت حدود چهل كشور دولت هايشان به نوعي درگير نانو هستند كه وضعيت اين كشورها مورد بررسي قرار گرفته و گزارش هايي نيز تهيه و منتشر شده است.
از نظر دستاوردها، همان طور كه مطلع هستيد براي سنجش علم، توليد، تكنولوژي و... شاخص هايي وجود دارد كه براي رتبه بندي كشورها بايد مجموعه اي از اين شاخص ها را كنار هم قرار داد. با توجه به جميع شاخص ها در حال حاضر پنج كشور اول، كشورهاي آمريكا، ژاپن، چين، آلمان، انگليس و روسيه هستند، البته رتبه بندي آن كشورها از نظر مقالات علمي، اختراعات و بازار، مشخص است و تقريباً مي توان گفت چند كشور پيشرفته صنعتي داراي رتبه هاي نخست هستند، اما در كنار آنها كشورهاي چين و كره جنوبي به طور جدي وارد بحث نانو شده اند و همپاي كشورهاي صنعتي به پيش مي روند.
* ايران در بحث نانو در چه جايگاهي قرار دارد؟
- از جهت ورود كشور به بحث نانو و برنامه ريزي دولت، تقريباً جايگاه ايران مناسب است و دولت به اين نتيجه رسيده كه بايستي برنامه ريزي مناسبي در اين زمينه انجام شود.
از نظر شاخص هاي علمي، براساس بررسي هاي انجام شده در مقالات معتبر سال هاي گذشته ايران از اين لحاظ داراي رتبه پنجاهم است. كه البته در سال ۲۰۰۴ به رتبه چهل وسوم ارتقا يافت. در مورد ديگر شاخص ها، هنوز نمي توان ارزيابي دقيقي داشته باشيم، مثلاً ثبت اختراع كه در بحث تكنولوژي يكي از شاخص هاي جهاني است، در كشور ما از جايگاهي برخوردار نيست. به هر حال مي توان گفت ما جزو چهل كشور دنيا هستيم و بايد روز به روز جايگاه مان را ارتقا دهيم.
* اخيراً از سوي برخي محافل علمي اعلام شده كه ايران از نظر تكنولوژي نانو داراي رتبه سي ويكم است، لطفاً در اين مورد توضيح دهيد.
- نقل قول هاي زيادي در اين زمينه مي شود، اما آنچه مشخص است اين كه در حال حاضر به صراحت نمي توان جايگاه كشورمان را در اين زمينه تعيين كرد، فقط مي توان گفت كه جزو چهل كشور پيشرفته در زمينه مقالات علمي هستيم.
* كمي درباره موفقيت هاي كشور در زمينه نانو توضيح دهيد.
- نانودر سال هاي اوليه توسعه اش يعني از حالا تا سال ۲۰۱۰ وجه غالبش توانمندسازي تكنولوژي هاي موجود است، يعني به كارگيري نانو در صنايع و تكنولوژي هاي موجود، اما بعد از اين عصر به تدريج وجه غالب نانو ايجاد صنايع و محصولات كاملاً جديد خواهد بود. به عبارتي ما در حال حاضر عمده تأثيرات نانو را در صنايع مختلف همچون مواد، دارو، نساجي و بهداشتي مي بينيم. در بخش مواد افزودني براي توانمندسازي محصولات موجود، كشور ما دستاوردهايي داشته است. به عنوان مثال توليد نانوذرات و نانوپودرها در كشور ما در مقياس آزمايشگاهي انجام شده و توان توليد در مقياس بالاتر هم وجود دارد.
قطعات نانو كامپوزيتي در مقياس آزمايشگاهي و پايلوت توليد شده و توان افزايش مقياس هم وجود دارد به شرطي كه متقاضي در بازار وجود داشته باشد.
نانوتيوپ ها يا نانو لوله هاي كربني نيز در مقياس آزمايشگاهي و پايلوت (نيمه صنعتي) در كشور توليد شده و توان افزايش مقياس آن وجود دارد و چون تقاضايي براي اين محصولات وجود نداشته كسي به سراغ توليدش نرفته است.
توليد محصولات آنتي باكتريال حاوي ذرات نانو در كشور توسط بخش خصوصي در حال انجام است. مقياس آزمايشگاهي توليد لايه هاي نازك لايه در كشور انجام شده كه توان به كارگيري اينها نيز در صنايع وجود دارد.
* رمز موفقيت هاي كشور در زمينه نانو چيست؟
- از نظر ما موفقيت واقعي هنگامي است كه نانو تبديل به توليد ثروت شود و براي رسيدن به اين موفقيت ها بايد فعاليت ها را به صورت «الف» تا «ي» تعريف و پيگيري كرد تا رسيدن به دستاورد، يعني اين كه موضوع به صورت همه جانبه تعريف شود و مسئول پيگيري داشته باشد، و اين پيگيري تا رسيدن به دستاورد نهايي ادامه يابد و طبيعتاً ما بايد نقش مهمي را براي نيروهاي انساني متخصص قائل شويم و به اين نيروها بهاي كافي دهيم.
*جايگاه بخش خصوصي در فناوري نانو چگونه است؟
- بخش خصوصي طبيعتاً جايي وارد مي شود كه احساس كند در آينده نزديك پس از سرمايه گذاري مي تواند به سود اقتصادي برسد و اين ديدگاه درستي است. نكته اولي كه بايد در اين زمينه در نظر داشت اين است كه هنوز بخش خصوصي با موضوع نانو آشنايي كافي ندارد. به طور مثال اگر شركتي پلاستيك توليد مي كند اين شركت هنوز نمي داند كه آيا نانوتكنولوژي مي تواند در خدمت اهدافش باشد و محصولاتش را بهتر كرده و سود بيشتري برايش به ارمغان آورد يا خير؟
قدم نخست اين است كه بايد ترويج ويژه اي براي بخش خصوصي داشته باشيم، و هر قسمت بخش خصوصي را با توجه به زمينه اي كه در آن فعاليت دارد اطلاعات كافي در اختيارش بگذاريم.
قدم دوم اين كه مواردي از نانوتكنولوژي كه مي تواند درآمدزا باشد وتوليد اقتصادي داشته باشد را به بخش خصوصي معرفي كنيم. يا به عبارتي دولت اطلاعات بيشتري فراهم آورد تا بخش خصوصي بعد از آگاهي راحت تر بتواند براي سرمايه گذاري تصميم بگيرد.
گام سوم اين است كه تسهيلات مالي در اختيار بخش خصوصي قرار بگيرد و پشتيباني و حمايت هاي قانوني از سرمايه گذاري در اين زمينه به عمل آيد كه اين موضوع در برنامه هاي كوتاه مدت ستاد ويژه توسعه نانو (در قالب طرح كوتاه مدت) ديده شده و از طريق وزارتخانه ها اين كار انجام مي شود. اگر بخش خصوصي طرحي داشته باشد بايد به دفتر همكاري هاي فناوري مراجعه كند، يعني براي مشاركت اين بخش مكانيسم خاصي وجود دارد. بستر اوليه سرمايه گذاري بخش خصوصي در اين زمينه آماده شده است.
در حال حاضر به صراحت نمي توان جايگاه كشورمان را در اين زمينه تعيين كرد، فقط مي توان گفت كه جزو چهل كشور پيشرفته در زمينه مقالات علمي هستيم.
*چرا فقط بستر اوليه سرمايه گذاري آماده شده است؟
- علتش اين است كه هنوز بخش خصوصي آمادگي كافي براي ورود به اين عرصه را ندارد و ما بايد تلاش كنيم تا بخش خصوصي آماده ورود به اين عرصه شود. ولي به هر حال آمادگي براي طرح هاي بخش خصوصي فراهم است تا در صورت اقتصادي بودن از آنها حمايت شود. در حال حاضر پنج شركت با عنوان نانو در كشور به ثبت رسيده است و ۷ شركت داوطلب نيز وارد عرصه سرمايه گذاري در زمينه نانو شده اند.
* ِآيا قوانين و مقررات خاصي براي موضوع نانو تكنولوژي وضع شده است؟
- تا كنون هيچ آيين نامه و مقررات خاص نانو جايي تصويب نشده است، اما ستاد ويژه توسعه فناوري نانو براي شناسايي الزامات حقوقي و قانوني برنامه هاي خودش، مطالعاتي را در دست انجام دارد كه نتايج اين مطالعات به تدريج اعلام خواهد شد. بررسي شده كه به طور مثال اگر گفته مي شود بخش خصوصي، چه مقررات و آيين نامه هايي در كشور بايد اصلاح شود تا بخش خصوصي بتواند وارد صحنه شود؟ اگر گفته مي شود شبكه آزمايشگاهي چه آيين نامه هايي بايد اصلاح شود تا اين شبكه قادر به فعاليت باشد. اگر مي گوييم بايد بستر حقوقي همكاري ها و فعاليت ها وجود داشته باشد به چه آيين نامه ها، قوانين و مقرراتي نياز است. اين مطالعات به صورت گسترده و در حوزه هاي مختلف از جمله سرمايه گذاري، بيمه، پژوهش و آموزش از سوي ستاد در حال انجام است.
* برخي از كارشناسان معتقدند پس از ظهور نانو تكنولوژي در كشور بسياري از گرايش ها در زمينه بيوتكنولوژي به سمت نانوتكنولوژي سوق پيدا كرد، لطفاً در اين باره نيز توضيح دهيد.
- مسئله اين است كه ما در كشورمان عادت كرده ايم كه همواره مدت كوتاهي به موضوعات جديد علاقمند هستيم و به طور كامل به موضوع نمي پردازيم.
نكته مهم اين است كه نانوتكنولوژي به هيچ عنوان رقيب بيوتكنولوژي نيست و حتي در مواردي سرعت دهنده يا جهش دهنده آن است و نانو همراه محصولات و تجهيزات آن به خدمت بيوتكنولوژي در مي آيند و موجب توسعه بيوتكنولوژي مي شوند. پس هيچ متخصص بيوتكنولوژي نبايد احساس كند كه رقيب جديدي براي بيوتكنولوژي به نام نانوتكنولوژي پيدا شده است. اگر اين احساس در برخي متخصصان وجود دارد، احساس درستي نيست و ناشي از كم اطلاعي است.
مورد ديگر اين كه شايد تشكيل ستاد ويژه توسعه فناوري هاي نو و برنامه هاي ترويجي آن باعث به وجود آمدن اين ديدگاه شده است، كه در پاسخ بايد بگوييم كه در بيوتكنولوژي هم كشورمان بايد برنامه هاي ترويجي خيلي بيشتر و مناسبي داشته باشد، هماهنگي هاي بيشتري بوجود آورد و الگوهاي كاري نانو در بيو هم استفاده شود. اگر تصور اين است كه در نانوتكنولوژي كار بيشتري انجام مي شود علتش اين است كه در بيوتكنولوژي كار كمتري انجام مي شود و علتش كار بيش از حد در نانو نيست. بايد بيوتكنولوژي كه اتفاقاً سابقه خيلي بيشتري در كشور دارد و محصولات خوبي در آن داريم، سرعت توسعه اش افزون شود و متولي آن بايد به صورت جدي تر به كار و تلاش بپردازد.
اين تفكر كه دو نوع سطح بندي وجود داشته باشد واحساس رقابت باشد نيست و حتي ما بايد بين متخصصان بيوتكنولوژي و نانوتكنولوژي روابط ايجاد كنيم و طرح هاي مشتركي تعريف شود و در نهايت اين دو تكنولوژي در خدمت همديگر هستند.
* ساختار ستاد به چه شكلي است؟
- تركيب ستاد متشكل از نمايندگان ۶ وزارتخانه به همراه نماينده سازمان مديريت و برنامه ريزي است. رياست ستاد نيز برعهده معاون اول رئيس جمهور است، ضمن اين كه به دليل اهميتي كه شخص رئيس جمهور نسبت به موضوع نانو قائل هستند ايشان در چندين جلسه ستاد حضور داشته اند. ستاد داراي كميسيون هماهنگي متشكل از نمايندگان وزراي عضو ستاد (علوم بهداشت، جهاد كشاورزي، نفت، صنايع و معادن) و افراد حقيقي عضو ستاد هستند و تقريباً همه فعاليت ها و كارهاي ستاد در اين كميسيون پيگيري مي شود. براي پيگيري و هماهنگي برنامه هاي كوتاه مدت هم چهار كميته براي هر كدام از اين برنامه ها پيش بيني شده و مشغول انجام فعاليت هستند،كه اين كميته باز هم متشكل از نمايندگان دستگاه ها هستند. در هر كدام از وزارتخانه هاي عضو ستاد هم كميته نانوتكنولوژي براي هماهنگي فعاليت هاي داخلي وزارتخانه و هماهنگي كل ستاد ايجاد شده است.
نقش دبيرخانه ستاد هم پشتيباني از وزارتخانه ها و توانمندسازي آنها و همچنين ايجاد همكاري و همدلي بين آنها است و خود دبيرخانه در هيچ كدام از حوزه هاي نانو ذي نفع نيست. ستاد به دليل جايگاهش در رياست جمهوري، تقويت بخش هاي موجود در كشور را وظيفه اصلي خودش مي داند.
* برخي از دست اندركاران بخشي از موفقيت ها و پيشرفت هاي نانوتكنولوژي را در جايگاه ستاد در رياست جمهوري و رياست آن توسط معاون اول رئيس جمهور ربط مي دهند، در اين خصوص توضيح دهيد.
- فكر مي كنم ما در صورتي مي توانيم فعاليت هاي چند بخشي را مديريت كنيم كه همه بخش ها را به اندازه كافي در اين مديريت سهيم كنيم و طبيعتاً جايگاه هماهنگ كننده هم نبايد در يكي از اين بخش هاي صاحب نفع باشد. يعني به عبارتي اگر ما بتوانيم براي موضوعات فراگير كشور هماهنگ كننده هاي فرابخشي و بي طرف داشته باشيم موفق تر هستيم و اين مورد تقريباً در اغلب كشورهاي دنيا هم مصداق دارد. يعني در آمريكا، ژاپن و كشورهاي توسعه يافته كه ساختارهاي دولتي منسجمي دارند مي بينيم كه آنها هم چنين ساختارهايي را مد نظر دارند و براي هماهنگي فعاليت ها معمولاً از رئيس جمهور يا نخست وزير استفاده مي كنند.
جايگاه رئيس جمهور هم در كشور ما علاوه بر مسئوليت بخش هاي اجرايي، هماهنگ سازي آنها نيز است. اگر قرار باشد مثلاً يك موضوعي كه با چند وزارتخانه مرتبط است متولي گري آن را به يك وزارتخانه واگذار كنيم طبيعتاً خواسته يا ناخواسته موجب نارضايتي ساير وزارتخانه ها خواهد شد و نياز به يك ساختار فراوزارتخانه اي دارد.
