ماني راد
با خيره شدن به اين سطور مي توان تصور كرد كه سالها پيش در شهري مثل كوفه يا مكه يا حتي ري ، در اتاقي تاريك و در زير نور لرزان شمع، دست هاي كساني چون ابوالا سود دوئلي ، يحيي بن يعمر يا احمدبن خليل فراهيدي مشغول و در حال اعراب گذاري قرآن بودند. مي توان تصور كرد استادان بزرگي چون يقطيني ، ابراهيم صغير و ابن سقطي با قلمي در دست، چگونه كتابت مي كرده اند و آثاري بسيار ارزشمند از خود به جاي گذاشته اند.
حالا  در گوشه اي از تهران و ميان اين شهر تو در تو و ساختمان هاي بزرگ و كوچك، جايي براي نمايش آثار خطاطي اختصاص يافته؛ آثاري كه شگفت آورند و مبهوت كننده.
مركز دايره المعارف انسان شناسي كه نام موسسه پژوهشي ابن سينا را هم بر خود دارد به گنجينه بي بديلي از آثار قديمي تبديل شده. در اين مركز، گنجينه ارزشمندي از نسخ خطي و آثار فرهنگي وجود دارد كه هر بيننده اي را متحير مي كند. حداقل 7 هزار جلد قرآن نفيس به قلم ابوالا سود دوئلي، عاصم، يحيي بن يعمر و احمدبن خليل فراهيدي و ... در اين مجموعه گردآوري شده. در اين مجموعه نفيس كتابتي، آثاري از قرن دوم و سوم هجري موجود است. از قرآن هاي كوچك به اندازه يك بند انگشت تا قرآن هاي بزرگ در قطع هاي مختلف در اين مجموعه وجود دارد. در واقع در 3 طبقه از اين مركز آثار نفيس خطي، نگارگري، اشيا و جواهرات گرانبها يافت مي شود. تمام آثار موجود در اين مجموعه، بسيار نفيس و گرانبهاست. در واقع هنگامي كه اين مركز در دهه 70 شكل گرفت، آثار موجود به تدريج گردآوري شد و در كنار هم قرار گرفت و امروز كه تقريبا چند سال از شكل گيري آن مي گذرد، به مركزي خصوصي براي حفظ و نگهداري از آثار تبديل شده است.
آنچه كه وجود دارد
وقتي كه كتب تاريخي را ورق مي زنيم و در پي يافتن نقاشي به شيوه ايراني هستيم، نام هاي بسياري به چشم مي آيد. كساني كه تاريخ نگارگري را از ميان كتب مقدس و كتاب هاي ارزشمند آغاز كردند. قرن ها پيش، زماني كه قرآن به رشته تحرير در مي آمد، همواره با تزئين و تذهيب عده اي همراه بود. اين شيوه كه اولين روش تصويرپردازي در اسلا م بود، در ابتدا از حاشيه كتب مقدس آغاز شد و به تدريج به شاهنامه ها و كتب ادبي و علمي كشيده شد، تاريخي ديرين دارد. نسخ كتاب هايي كه به شيوه كتاب آرايي تزئين شده اند، در اين مجموعه وجود دارد. مركز انسان شناسي كه با داشتن 22 هزار جلد كتاب نسخه خطي از قرن دوم هجري تا روزگار معاصر و با داشتن نسخ ويژه كتاب هايي تزئين شده اند، همواره مورد توجه محققان و پژوهشگران بسياري است. گنجينه نسخ خطي اين مركز امكان پژوهش در كتاب آرايي 14قرن را كه توسط استادان بزرگي مانند يقطيني ، ابراهيم صغير ، موسي بن عمار ، ابن سقطي و ميرزا محمد مذهب در قرن دوم هجري پايه گذاري شده، فراهم ساخته است. با گردشي كوتاه در آثار اين مركز مي توان به تاريخ كاغذ در ايران پي برد. وجود 34 نمونه كاغذ دست ساز ايراني كه بي بديل اند، نمونه هاي 70 گانه مركب هاي مختلف كه براي كتابت مورد استفاده قرار مي گرفت و بيش از 70 نوع جلد آرايش يافته قرآن و نسخ خطي در قالب 42 نمونه خط كوفي و 38 قلم موزون و خطوط بسته در اين مجموعه بي نظير است.
نمايشگاهي كوچك در ميان آثاري بزرگ
اخيرا مركز انسان شناسي اقدام به برپايي نمايشگاهي با عنوان نمايشگاه آثار خوشنويسي و نقاشي مذهبي برگزار كرد. آثار به نمايش درآمده در اين نمايشگاه، شامل آثار خوشنويسي باباشاه اصفهاني ، ميرعماد ، ميرزا غلا مرضا اصفهاني ، احمد نيريزي ، وصال شيرازي ، محمدابراهيم قمي ، محمدخوانساري ، فرادي ، سيدحسن ميرخاني ، استاد اميرخاني ، استاد موحد ، استاد احمد نجفي ، زنجاني ، استاد كشفي و استاد ساعتچي به همراه آثار مذهبي استادان نقاشي چون محمد مدبر ، حسين قوللر آغاسي( مبتكر نقاشي قهوه خانه اي)، فتح الله قوللر آغاسي ، رسول امامي ، محمدرحماني ، علي و حسن ظاهر ، محمد صانعي ، اسماعيل آدميت ، اميرحسين قائم مقامي ، عباس بلوكي فر و حسين همداني است. هدف از برگزاري اين نمايشگاه توجه به مراسم ويژه عاشورا در روزگاران گذشته است. اين نمايشگاه به مناسبت عاشورا بخشي از آثار خود را در معرض ديد قرار داد. دكتر ابوالفضل ذابح كارشناس اين مركز، هدف از برپايي اين نمايشگاه را نحوه چيدمان شخصيت هاي مختلف در مراسم پرده خواني و چگونگي القاب پرداخته شده و توجه به پرده خوان ها و شخصيت آنها و بررسي تكنيك هاي تصويري در پرده خواني و تاثيرپذيري اين پرده ها از فرهنگ عامه ذكر كرد.
تصاوير مختلفي از وقايع عاشورا در قالب تابلوهاي مختلف كه به قلم آغاسي، مدبر و ... در ديواره هاي نمايشگاه ديده مي شود، خيره كننده و زيباست. در بخشي ديگر از نمايشگاه، قرآن هاي خطي از دوره هاي مختلف به نمايش گذاشته شده كه تنها گوشه اي اندك از اسناد موجود به نمايش گذاشته شده اند. به گفته دكتر ذابح كه مدت ها مديركل موزه هاي ايران بود و هم اكنون استاد دانشگاه است، اين مجموعه نفيس كه اولين موزه خصوصي ايران است، آثار ارزشمند بسياري را در خود دارد. در گوشه اي ديگر از نمايشگاه، اسناد و احكام دولتي دوران مختلف قرار دارد. احكامي از ناصرالدين شاه كه ممهور به مهر خود اوست و همچنين دست نوشته هايي از بزرگاني چون ميرداماد، علا مه مجلسي و ... به اين مجموعه، امتيازي ويژه داده است.
شرايط نگهداري
اين مجموعه، يك نهاد شخصي است.مسوول آن از سال 70 تمام آثار موجود در اين مركز را گردآوري كرده. او اين آثار را به عنون يك مجموعه شخصي اداره مي كند و اگرچه آثار موجود در آن بسيار نفيس و گرانبهاست، اما آنگونه كه بايد از آنها نگهداري نمي شود. دكتر ذابح در پاسخ به پرسش مان راجع به شيوه نگهداري از آثار موجود در اين مركز گفت: امكانات ما بسيار محدود است. اين مركز از سوي مراكز فرهنگي كشور كمتر حمايت مي شود. بودجه هايي كه صرف نگهداري و محافظت از اشيا مي شود، هزينه هايي است كه رئيس مركز متحمل مي شود.
اما نمي توان آثاري كه بدون كمترين حساسيتي نگهداري مي شوند را اينگونه ناديده گرفت. بسياري از اين آثار روي زمين قرار گرفته اند. از نمايشگاه اين مجموعه كه تعداد اندكي از آثار در آن به نمايش در آمده و داراي شرايط تقريبا بهتري هستند كه بگذريم، ساير آثار موجود در اين مركز، مثل شيئي معمولي در قسمت هاي مختلف ساختمان قرار گرفته اند، بدون ايجاد شرايط نوري و دمايي مناسب. در واقع آثار نفيس موجود در اين مركز در شرايط نامساعدي نگهداري مي شوند.
حيرت كرديم و ناراحت شديم
نقاشي از ماجراي عيد غدير، در حالي كه پيامبر و حضرت علي را در ميان مردم به تصوير كشيده، بالا  گرفتن حضرت علي اصغر توسط امام حسين (ع) در ظهر روز عاشورا به قلم اسماعيل جلا يري، چهره پرداز تراز اول دوره قاجاريه، مهرها و عتيقه ها و جواهرات زيادي كه تعدادشان به 50 هزار قطع مي رسد؛ مهر مادر مامون و علا مه مجلسي، عينك رضاخان ميرپنج ، ماجراي جوانمرد قصاب كه به قلم مدبر همداني به تصوير كشيده شده، چند تابلو از دوره قاجاريه كه تصوير زني قجري در آن ديده مي شود، قرآن طوماري كه بر پوست آهو و با قلمي بسيار ريز نوشته شده، فرمان مظفرالدين شاه مبني بر يك حكم دولتي كه در بالا ي آن مهر مخصوص آن ديده مي شود، دست نوشته هاي علما و مجتهدان بزرگ چون سيد جمال الدين اسدآبادي، مجموعه اي از اسناد ازدواج متعلق به دوره هاي مختلف، نقاشي هاي پشت شيشه به جا مانده از دوره قاجاريه، نقاشي به شيوه كار رجبعلي كه تصوير فتحعلي شاه را به تصوير كشيده، مجموعه اي از نقاشي هاي روي كاشي ها و سفال ها و مينياتورهايي بديع و نقاشي هاي شاهنامه اي و انواع نسخ خطي به قلم افرادي كه تنها نامشان را در تاريخ شنيده ايم، همه و همه، تنها گوشه اي كوچك و اندك از آن چيزي است كه در اين مركز وجود دارد. از قرار معمول اين مجموعه، به عنوان مركزي براي استفاده پژوهشگران و محققان فراهم شده است.
يك ساختمان 9 طبقه در حوالي سعادت آباد، گنجينه اي نفيس از آثار خطي و نگارگري و اشياي عتيقه است. مركزي كه مي توان تاريخ خط را از آغاز اسلا م تا به امروز در آن جست. وجود اشياي عتيقه اي از دوران هخامنشي تا دوران معاصر در آن، اين مركز را داراي اهميت فراواني كرده. در اين مركز ما مثل قطره اي كوچك در اقيانوسي از آثار ارزشمند و گرانبها گم شديم و اگر توجه بهتر مسوول اين مركز مي بود، لا اقل، اين گزارش جذابتر و بهتر مي شد. متاسفانه در اين مركز به رغم دعوتنامه اي كه برايمان فرستادند كمترين همكاري با خبرنگاران انجام گرفت. ما مفتون شديم و البته ناراحت...

جادوي عقيق و عتيقه
نگهبان گفت: پشت در منتظر باشيد. مقابل ساختماني بلند و سفيد، حوالي ميدان كاج ايستاده بوديم، به غروب نگاه مي كرديم و هنوز روحمان هم خبر نداشت كه اولين موزه خصوصي ايران بيخ گوش ماست. توي دعوتنامه نوشته بودند: نمايشگاه آثار خوشنويسي و نقاشي مذهبي در تهران افتتاح شد. و ما راه افتاده بوديم به دنبال نشاني مركز دائره المعارف انسان شناسي با اين توقع كه تعدادي نسخه خطي و خوشنويسي هاي روي پوست آهو موضوع گزارش است و دست بالا چند نمونه نادر از برخي تابلوهاي نقاشي قهوه خانه اي را خواهيم ديد. طبيعي است كه اصلا  تصور نمي كرديم توي چند ويترين شيشه اي با ساعت هاي جيبي ناصرالدين شاه يا انگشتر و مهر شخصي ميرداماد رو در رو شويم و يك وجب آن ورتر عينك شيشه تخت حكيم الملك، طبيب دربار قاجار را در جا عينكي لا  ك لا ك پشت اش دست نخورده بيابيم. به اين ترتيب غافلگيري ما بعد از ورود نبايد غير منطقي به نظر برسد؛ وقتي نگهبان اجازه داد پا به سرسرا بگذاريم و پشت سرمان در را بست.
اينجا بود كه نخستين شوك به آدم ناواردي مثل ما فرود آمد. دو قطعه پوست نوشت عتيقه در دو سوي سرسرا كنار دو گلدان سلطاني ميناكاري به چشم ما نيامده بود. نگهبان گفت: ارزش همين چند تكه بيش از 50 ميليون تومان است. با اين جمله، معطلي طولا ني ما پشت درهاي آهني ساختمان مي توانست عادي تلقي شود، شايد براي اينكه عادت كرده ايم ارزش چيزها را با اعداد حساب كنيم. اما از آنجا كه كار از محكم كاري عيب نمي كند با جمله هاي بعدي بيشتر به اهميت ماجرا پي برديم. نگهبان به 3 طبقه موزه اشاره كرد و به زيرزميني كه مكان تعيين شده براي نمايشگاه است. موقع ورود به آسانسور هم از وجود دستگاه هاي حساس امنيتي باخبر شديم و اينكه مرد نگهبان به 5 زبان زنده دنيا مسلط است، دوره ديده است و كارش با دو كلمه ضريب امنيت نسبت مستقيم دارد. همه اين موارد به خودي خود براي شگفت  زدگي ماكافي به نظر مي رسد، تا اينكه پا به طبقه اول گذاشتيم و بخش اول موزه را پيش رو ديديم. يك گوشه دنج، پاك و آرام، جايي ميان اوراق كهنسال و عتيقه هاي عجيب و غريب تاريخي،   آغشته به بوي مركب و غبار و چرم. بازهم جادوي كلمه در كار بود. قرآن هاي متعدد و متنوع دورادور تالا ر در ويترين هاي چند طبقه، گشوده مانده اند تا انحناي هر حرف، دنيايي باشد براي پرواز خيال و بازسازي  روزهاي رفته. همه چيز پشت شيشه ها بوي سالهاي دور دستي را مي دهد كه خوشنويس صاحب نام و سبك، صرف نوشتن و كتابت قرآن كرده است. نقش و نگار حاشيه برگ هاي كاهي و مطلا  نويسي ديوان هاي حافظ و سعدي،   اميرخسرو دهلوي، سنايي غزنوي يا خمسه نظامي مي تواند خيلي زود آدم را به قرن هشتم هجري ببرد: حداقل 7 هزار جلد از قرآن هاي نفيس متعلق به دوره هاي مختلف تاريخي، از قرن اول تا چهاردهم در اين طبقه گردآوري شده اند. حالا  وقتش است با تمام ظرفيت كلمه از زبان راهنما بنويسيم: يك گنجينه بي نظير ارزشمند، همين.
درباره طبقه دوم و سوم اين موزه عجالتا مي نويسيم 50هزار قطعه مهرعقيق و جواهرآلا ت عتيقه مربوط به اشخاص نامداري مثل مادر مامون، محمدباقر مجلسي، زبده العلما مجتهد معروف روزگار صفوي و بسياري ديگر از كسان و بعد نشان هاي تاريخي دول بيگانه. مدال ها و نشان هاي افتخاري كه در روزگار خود مايه مباهات و سربلندي صاحبانشان بوده است و دست آخر سكه هاي مختلف طلا  كه روند مسكوكات را نشان مي دهند يا قوطي هاي طلا  و نقره سيگار با ميناكاري هاي زمان قاجار، جاكبريتي نقره كار دست در كنار وسايل شخصي اشخاص نامدار كه همه در نوبت خود صاحب جاه و جايگاه بوده اند. همه اين آثار و اشياي تاريخي را بايد اضافه كرد به چندين مجموعه از تابلوهاي نقاشي مربوط به دوره هاي مختلف تاريخي و مجموعه اي از مجسمه ها و ظروف آنتيك، از پيكره هاي سنگي عقاب و پرندگان شكاري گرفته تا يك بند ساعت نقره، كار دست.