توسعه افقي به سادگي اتفاق نمي افتد، اين نوع توسعه به جاي قدرت براي دولت مسووليت ايجاد مي كند و در روند برنامه ريزي ها هر كدام از عوامل موثر از جمله مردم يا دولت در جايگاه خود نقش منحصر به خودشان را ايفا مي كنند و كسي براي ديگري تصميم نمي گيرد
آذر مهاجر-توسعه فضايي و كالبدي محله اي براي رسيدن به توسعه محلا ت به عنوان چشم انداز توسعه پايدار شهر تهران و هر شهري ديگري، در كنار سرفصل هاي متنوعي چون مباني نظري توسعه محله اي، الگوهاي مديريتي توسعه محله اي، هويت فرهنگي، سازمان و اجتماع محله اي و ايمني و مسايل زيستي كه در همايش توسعه محلا ت 15( الي 19 اسفند -دانشگاه تهران) به آنها پرداخته شد، زماني مي تواند كارآمد باشد كه پيش از آن به ساماندهي محلا ت موجود، احيا و سپس گسترش آنها توجه و اقدام شود؛ شهري چون تهران -كه به زعم مهندس چمران، رئيس شوراي شهر تهران، از سال 1370 برنامه اي نداشته، پيش از آن يعني از سال 1350 برنامه هايش ناقص اجرا شده و پيشتر از آن هم اصولا  لزومي براي تدوين برنامه براي آن احساس نشده و به جايي رسيده- كه بايدمحل زيست 8 ميليون نفر باشد- بيش و پيش از آنكه نياز به همايشي به نام توسعه محلا ت داشته باشد، نيازمند همايش و البته برنامه هايي اجرايي براي ساماندهي است؛ هر چند، البته به نحوي گريز ناپذير، در اين همايش نيز به آسيب شناسي فضايي و كالبدي محلا ت شهر، تبعات آن و روش هايي براي احياي محلا ت آن پرداخته شد، لا اقل مي توان به درك ضرورت ها و پيش بيني درست نيازها از سوي متخصصان و فرهيختگان در عرصه تصميم سازي براي مديريت شهري اميد داشت.

چشم ها را بايد شست
اگر بپذيريم كه پيش از هر اقدامي براي ساماندهي به مسايل يك شهر و به خصوص فضا و كالبد آن، تعريف درست و دقيقي از شهر و تعاملا ت آن بايد وجود داشته باشد كه بتوان بر اساس اين تعريف نيازسنجي و برنامه ريزي كرد، شايد اين نكته هم قابل توجه و تامل باشد كه تهران به عنوان يك كلا نشهر با مشكلا ت بسيارش نيازمند تعريفي تازه و جامع تر است. دكتر نادر شريعتمداري، رئيس كميسيون شهرسازي و فني و معماري شوراي شهر تهران در اين باره در همايش توسعه محلا ت، ضمن تاكيد بر ضرورت تغيير تعاريف موجود از شهر تهران گفت: به خاطر گسترش شهر نشيني، جمعيت، آلودگي هوا، ترافيك و ... مي توان گفت نگاه ما به شهر تغيير كرده و در حال حاضر، شهر را كالبدي بدون روح و متشكل از خيابان، ساختمان، مراكز فني و خدماتي و از اين دست فضاها مي بينيم و به همين دليل مقياس توسعه شهر كميت ها بوده و به كيفيت توجه نكرده ايم. همه چيز بر اساس آمار و ارقام بررسي شده و تصميم گيري ها نيز بر اين اساس بوده است. وي كالبد شهر تهران را كالبدي مناسب با اتومبيل ها و به نفع اين صنعت توصيف كرد و افزود: اگر قرار باشد راجع به شهروند بودن شهرنشينان و نوع تعاملا تشان صحبت كنيم بايد در نگاهي فرهنگي و اجتماعي ،به همه مسايل بپردازيم و عدالت اجتماعي را مد نظر داشته باشيم. به عقيده دكتر شريعتمداري شهرتهران در حال حاضر متاثر از نگاه مكانيكي مديران به كمك بايدها و نبايدها اداره مي شود و مديريت ها آمرانه است، در حالي كه مديريت شهري بايد به توزيع خدمات و امكانات بر اساس ميزان بهره وري بينديشد. تغيير ديدگاه مديران شهري، ايجاد اصالت در محله هاي شهر و حفظ و تقويت محله ها، تعريف جايگاه محلا ت در مجموعه مديريت شهر تهران، تفويض قدرت و اختيار به مديريت هاي محله اي و تعيين چارچوب هاي حقوقي براي اين قدرت ها از جمله  راهكارهايي است كه اين عضو شوراي شهر ارايه كرده و معتقد است در اين باره و نيز براي كسب اطلا عات پايه اي در محلا ت، مي توان از تجارب ديگر كشورها، دانش و تكنولوژي روز دنيا مانند GIS و IT استفاده كرد. رئيس كميسيون شهرسازي، فني و معماري شوراي اسلا مي شهردر اين همايش متذكر شد كه تلا ش هاي وي و همكارانش در همين مسير است، اما نيازمند سرعت بيشتري است.
دخالت، نظارت يا تصميم گيري؟
همانگونه كه مهندس امير فرجامي، عضو دفتر امور عمران خدمات شهري و روستايي، در همايش توسعه محلا ت، ضمن اشاره به بندهايي از ماده 30 قانون برنامه چهارم توسعه كه دولت را مكلف مي  كند در 5 سال بافت هاي فرسوده شهر را سامان دهد، درباره چگونگي نقش و عملكرد دولت در اين باره اظهار نگراني كرد. ديگر سخنران جلسه نيز در اين باره و نيز براي تبيين نيازها و ضرورت هايي كه بايد در ساماندهي بافت هاي فرسوده مد نظر قرار گيرد، به مواردي اشاره كردند كه براي مجريان قانون ذكر شده قابل توجه خواهد بود. دكتر غفاري عضو هيات علمي دانشگاه شهيد بهشتي و يكي از سخنرانان اين همايش، لزوم توجه به اهميت حيات معنوي، اجتماعي و فرهنگي شهر تهران را در بازسازي بافت هاي فرسوده مهم دانست و هشدار داد: ممكن است بسياري از بافت هاي فرسوده به لحاظ كالبدي فرسوده باشند، اما زندگي و پويايي جاري در اين كالبدهاي فرسوده را نبايد ناديده گرفت؛   نه فقط در مطالعات اجتماعي و فرهنگي بلكه در مسايل اجرايي هم بايد اين نكته مد نظر قرار گيرد كه تغيير ساختار كالبدي هر شهري، تغييرات فرهنگي به دنبال خواهد داشت و اگر همانطور كه ذكر شد فقط به اتومبيل ها و ساختمان ها اهميت داده شود، ممكن است به جايي برسيم كه ديگر انسان ها و روابط انساني حاكم بر فضا و محله  زندگي آنها هيچ نقشي در شكل گيري كالبد شهر و محلا ت آن نداشته باشد...
دكتر سيد محسن حبيبي، رئيس دانشكده هنرهاي زيبا و عضو هيات علمي دانشگاه تهران نيز با اشاره به مشكلا تي كه پروژه بزرگراه نواب ايجاد كرده و هنوز شهر تهران و محله هاي آن درگير اين مشكلا ت است، تعيين مقياس مناسب براي مداخله دولت در ساماندهي بافت هاي فرسوده شهر را ضروري دانست و اظهار اميدواري كرد كه تنها با احداث جاده، اتوبان و بزرگراه  براي ساماندهي فضاهاي شهر اقدام نشود و عواقب اين عملكردها و تاثيراتي كه در زندگي شهروندان، به خصوص شهروندان جوان و نسل هاي بعدي در آينده خواهد داشت هم توجه شود.
دكتر سيد غلا مرضا اسلا مي، عضو هيات علمي دانشگاه تهران، در نگاهي جامع تر و با توجه به مقالا ت ارسالي به دبيرخانه همايش كه خود مي تواند مبنايي براي قضاوت و شناخت ايده ها و طرح هاي صاحبنظران درباره توسعه محلي باشد، ضمن اشاره به تفكيك مفهوم محله، توسعه محلي و توسعه محله اي در مقالا ت رسيده، اين 3 را قابل تلفيق با هم برشمرد و گفت: با توجه به مفاهيم مطرح شده براي توضيح اين 3 مورد در بسياري مقالا ت كه روند توسعه از بالا  به پايين يعني از دولت به سمت مردم و از پايين به بالا  يعني از سمت مردم به دولت را بررسي كرده اند، مي توان به راهكار سومي هم رسيد كه به نوعي اين 2 روند را تلفيق مي كند و آن توسعه افقي يا رو در رو است.
وي در توضيح اين شيوه مديريت شهري، آگاهي مردم و ابزار آنها براي بررسي امور كه نوعي دانش ضمني است را بهترين كمك به دولت برشمرد و گفت: توسعه افقي به سادگي اتفاق نمي افتد، اين نوع توسعه به جاي قدرت براي دولت مسووليت ايجاد مي كند و در روند برنامه ريزي ها هر كدام از عوامل موثر از جمله مردم يا دولت در جايگاه خود نقش منحصر به خودشان را ايفا مي كنند و كسي براي ديگري تصميم نمي گيرد و تكليف تعيين نمي كند. دكتر اسلا مي عقيده دارد آحاد مردم به معني همه آنها و نه عامه مردم، بينش و شناخت كاملي از همه امور دارند كه البته كاملا  ضمني است و درباره مسايلي مانند فضا، شهر، شهردار، محيط زيست، شلوغي، ازدحام و ... آگاه و بر فضاي زندگيشان مسلط هستند و اگر مشكلا ت فعلي ايجاد شده، به اين دليل است كه به مردم اجازه داده نشده مخالفت كنند و طرح بدهند. دكتر اسلا مي در مديريت افقي مردم را طراح و متخصصان و مهندسان و مجريان را وسيله اي براي تحقق طرح هاي مردم مي داند.
محلا ت در خدمت احياي هويت ملي
اختتاميه همايش توسعه محلا ت كه مي توانست فرصت مناسبي براي جمع بندي مباحث مطرح شده باشد و احيانا توضيحي درباره شكل و شيوه استفاده عملي از مباني تئوريك طرح شده در آن، به نحوي شايد كارآمدتر از شكلي كه ذكر شد به انجام رسيد.
مشايي رئيس سازمان فرهنگي، هنري شهرداري، به عنوان نماينده شهرداري تهران و مهندس چمران رئيس شوراي شهر به عنوان نماينده مردم اين شهر، در اين مراسم به كمبودها و نقصان ها اشاره كردند و از اميدشان به شكل گيري روش هاي علمي از مباحث مربوطه گفتند. مشايي گفت: اعتراف مي كنيم كه از ظرفيت هاي علمي كمتر استفاده كرده ايم... و اظهار اميدواري كرد بتوانند با پيگيري نتايج علمي اين همايش براي استفاده كاربردي در حوزه مديريت اقدام كنند و مهندس چمران نيز با اظهار تاسف از اينكه هنوز ياد نگرفته ايم اشتباهات ديگران را تكرار نكنيم و همواره در ظرف زماني قابل توجهي به نتايجي رسيده ايم كه ديگران پيشتر رسيده اند، بي هويتي در كالبد زندگي شهري را منجر به بي هويتي فرهنگي دانست و گفت: در گذشته محلا ت كامل و كارآمدي داشتيم، اما با ورود مدرنيسم و بر اثر تقليد، همه محلا تمان را از بين برديم، بدون آنكه توجه داشته باشيم كه شهر فقط شامل مجموعه اي از ارتباطات فيزيكي نيست و گسست در ساختار و كالبد شهرها مي تواند به گسست روابط انساني شهروندان منجر شود. حالا  ما در شهري زندگي مي كنيم كه شهر غريبان است و در چنين فضايي عدالت اجتماعي هم محقق نخواهد شد.  
مهندس چمران اين مساله را نيز يادآوري كرد كه اگر بنا باشد براي احياي محلا ت، محله اي شكل  بگيرد و بقيه محلا ت هم بر اساس آن ساماندهي شوند، باز همين مشكلا ت را خواهيم داشت، چرا كه هر محله هويت، فرهنگ، شرايط اقليمي، سياسي، مالي، اقتصادي و ... خودش را دارد كه بايد حفظ و احيا شود.
شايد وقتي ديگر
اينكه عمر اجرايي موارد مطرح شده به چه زماني خواهد رسيد و نكات مطرح شده درباره تاثير فضا و كالبد شهرها و محلا ت آن در حيات و فرهنگ شهروندانش، چه وقت به صورت مدون و عملكردي ارايه خواهد شد، خود به تنهايي آنقدر اهميت دارد كه طرح مباحث مربوط به نقش، عملكرد و محدوديت ها و فرصت هاي متنوعي كه معماران، مهندسان مشاور و شهرسازان با آن رو به رو خواهند شد را به آينده موكول كنيم.