دكتر سيد حسين اميدياني
اشاره: طراحي و معماري، يكي از شاخه هاي مهم هنر و فنون تمدن انساني است كه از روزگار پيش از تاريخ تاكنون مورد توجه گروه هاي مختلف انساني قرار گرفته و سعي وافر در تكامل و گسترش آن به عمل آمده است. در طي اين دوران طراحي و معماري علاوه بر رفع نيازهاي كاربردي، عرصه اي براي هنرنمايي استادكاران و ظهور هنرهاي مختلف و نمايش شكوه و عظمت بنيانگذاران آن بوده است.در ميان زير مجموعه هاي طراحي و معماري، معماري و طراحي هاي محيط مذهبي، از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده، به طوري كه در طول تاريخ، باشكوه ترين و زيباترين بناي هر شهر و روستا، همچنين ارزشمند ترين هنرها و پيچيده ترين تكنيك ها را شامل مي شده است. سابقه معماري مذهبي در ساخت معابد و نيايشگاه ها به دوره پيش از تاريخ و شكل گيري اولين روستاها برمي گردد. كهن ترين بناهاي مذهبي را مي توان در تمدن هاي بين النهرين، ايران، آسياي صغير و مصر، مورد مطالعه قرار داد. اين گونه بناها چندين هزار سال، مهمترين و باشكوه ترين بناها به شمار مي آمده اند، تا اينكه در دوره تاريخي و شكل گيري امپراتوري هاي بزرگ، كاخ ها و بناهاي غيرمذهبي به رقابت با آنها برخاستند و اگر چه تا قرنها بعد نيز همچنان اهميت و جايگاه خود را حفظ كردند، در دوره هاي متأخرتر به طور كامل ميدان را به حريف واگذاشتند.
با بعثت رسول اكرم(ص) به پيامبري و گسترش دين مبين اسلام در ممالكت مختلف آن روزگار، اهتمام ويژه اي مصروف مسجد سازي گرديد كه در دوره هاي بعد نيز تداوم يافت. بدين ترتيب، معماري مذهبي در اسلام جايگاه ويژه خود را يافت. اين توجه را، به ويژه در ايران، مي توان معلول عوامل زير دانست:
- نياز معنوي مسلمانان به ارتباط و راز و نياز با خدا و اقامه پنج نوبت نماز در شبانه روز.
- تأكيد قرآن و بزرگان دين بر ساخت و نگهداري مساجد و ثواب و نام نيكي كه نصيب بانيان آن مي شد. كاركردهاي گسترده اي كه مسجد در جامعه اسلامي داشت، مسجد نقش هايي اساسي در زمينه هاي گوناگون عقيدتي، سياسي، فرهنگي، اجتماعي و علمي داشته و فراتر از اينها، مبدأو ملجأ بسياري از امور هر شهر و روستا بوده است. در اين ميان، پديده ديني «وقف» كه جايگاهي بس ارزشمند در نظر مسلمانان داشته و نيز تقدسي كه آنان براي مساجد- به عنوان خانه هاي خدا- قائل بوده اند، موجب توجه ويژه عمومي به اين نهاد مقدس شد، چنان كه مردمي كه خود در خانه هاي گلين و ساده مي زيستند، با به خدمت گرفتن معماران و استادكاران مجرب، بناهاي باشكوه و زيبايي بنيان مي نهادند كه هزاران نفر براي انجام مراسم ديني در آن گردهم مي آمدند و امروزه با گذشت قرن ها و تحمل صدمات بسيار، تعدادي از اين ابنيه همچنان شكوه و جلال خود را حفظ كرده اند.(بنيان نخستين مسجد به دست آخرين فرستاده خداوند، محمد «ص» در حدود سال ۶۲۲ ميلادي در مدينه نهاده شد.) با گسترش دامنه فتوحات مسلمين، مساجد بي شماري بنا شدند. اين مساجد در ابتدا با طرحي ساده آغاز گرديدند، اما سنت هاي فرهنگي و هنري ملل مختلف، با گذشت زمان، تأثيراتي بر لوح هاي نخستين نهادند و بناهاي باشكوهي پديد آمد كه هر چند در كل و اصول شباهت هايي با هم داشتند، اما هر كدام نمايانگر سنت هاي معماري منطقه خود بودند. در يك نگرش كلي، معماري ايران، بيزانس و تا حدودي معماري شمال آفريقا، الگوي معماري مساجد اسلامي بوده اند، هر چند كه مساجد به عنوان بناهايي مذهبي با كاركرد معين، ويژگي هاي خاص خود را داشتند.
در اين جا يك بار ديگر متذكر مي شويم كه مساجد بناهاي موقوفه هستند و از ثمرات فرهنگ وقف در جامعه مي باشند كه ما در اين نوشتار به طور خلاصه به بحث پيرامون اثرات آنها در طراحي محيط شهري مي پردازيم.
مساجد تاريخي
در خصوص اولين مساجد ساخته شده در ايران، اطلاعات ناچيزي در دست داريم، اما به گواهي منابع تاريخي و همچنين با توجه به ضرورتي كه در برپايي مساجد در همان اولين مراحل احساس مي شد، به نظر مي رسد كه بعد از گرويدن ايرانيان به اسلام، مساجد بي شماري بنا شده كه با گذشت زمان و در اثر عوامل مختلف از بين رفته اند و تنها مي توان آثاري ناچيز از آنها در حفاري هاي باستان شناسي جست.
قديمي ترين مساجدي كه امروزه پابرجا هستند و تا حدود زيادي نيز اصالت خود را حفظ كرده اند، مسجد جامع فهرج و مسجد تاريخانه دامغان هستند كه هر دو مربوط به قرن دوم هجري اند، اين مساجد داراي صحني در ميانه، شبستاني در جانب قبله و رواق هايي در اضلاع ديگر صحن هستند كه از اين نظر شباهتي به مساجد اوليه اسلامي در مدينه، بصره، كوفه و سامرا دارند.
علي  رغم اين تشابه كه بنا به ضرورت هاي كاربردي پديد آمده است، شيوه معماري عناصر و مصالح آنها كاملاً ايراني است و به عبارتي ديگر، تفاوتي كه آنها را از بناهاي ساساني متمايز مي سازد، نه در ساختمان و نه در شكل آنها و نه حتي در طرح نقشه آنها، بلكه در صورت و لباسي است كه اسلام به بناهاي ساساني پوشانده است.
در قرن هاي سوم و چهارم هجري، با شكل گيري دولت هاي محلي و ملي- طاهريان، صفاريان، سامانيان، غزنويان و آل بويه- معماري، خاصه بناي مساجد، پيشرفت و گسترش فراواني يافت كه هر چند امروزه آثار چنداني برجاي نمانده است، اما داده هاي باستان شناسي و منابع مكتوب تاريخي، اطلاعات زيادي در اختيار محققان قرار مي دهد. به نوشته مورخان اسلامي، صفاريان در سال ۲۸۱ هجري، مسجد بزرگ و باشكوهي در شيراز بنيان نهادند كه مسجد عتيق شيراز بر بقاياي آن قرار گرفته است. همچنين در حفريات باستان شناسي كه در مساجد جامع اصفهان، اردستان، ساوه، يزد و... صورت گرفته، بقاياي قابل توجهي از مساجد دوره آل بويه كشف شده است. بخش قابل توجه بناي مسجد جامع نايين نيز مربوط به همين دوره است.
با تشكيل دولت نسبتاً با ثبات سلجوقي و قدرت گيري وزيران ايراني همچون خواجه نظام الملك، پيشرفت هاي مختلفي در زمينه هاي سياسي، فرهنگي، اقتصادي، علمي و معماري به وجود آمد. در همين روزگار، مساجد و مدارس بزرگ و معتبري در سراسر ايران ساخته شد كه يكي از پرآوازه ترين آنها كه اكنون نيز با تغييراتي پابرجاست، مسجد جامع اصفهان است كه خود بر روي مسجدي از دوره آل بويه و قبل از آن ساخته شده است. پيدايش طرح هاي جديد معماري، به ويژه طرح چهار ايواني، استفاده از عناصر جديد معماري، پيشرفت هاي تكنيكي خاصه در زمينه برپايي گنبد بر مقاطع مربع و استفاده متناسب و زيبا از تزئينات آجركاري، گچبري و كتبيه نويسي براي تزيين مساجد كه ادامه دهنده و كامل كننده طرح هاي دوره آل بويه هستند، از ويژگي هاي معماري اين دوره است.
بعد از فروپاشي سلجوقيان، خوارزمشاهيان در عمر كوتاه خويش، مساجد كم نظيري بنا نهادند كه ازجمله آنها مي توان به مساجد دو ايوانه ملك زوزن و فريومد و تعداد ديگري از مساجد خراسان اشاره كرد. استفاده از طرح دو ايوانه، تزيينات بسيار زيباي آجركاري به همراه قطعات كاشي و كتيبه نگاري زيبا، از ويژگي هاي اين دوره است.
هجوم مغولان مدتي پيشرفت معماري را به ركود كشانيد، اما با تشكيل دولت ايلخاني و گرايش ايلخانان مغول به فرهنگ و دين ايرانيان، دوباره اين هنر گرانقدر با سرعت بيشتري توسعه پيدا كرد و مساجد بزرگ و باشكوهي ساخته شد. مسجد جامع ورامين، مسجد جامع علي شاه (ارگ علي شاه) مسجد مجموعه شيخ عبدالصمد نطنزي و بايزيد بسطامي، از شاهكارهاي اين دوره اند. تداوم و تكامل طرح هاي دوره سلجوقي، توجه به ارتفاع، گسترش حجم كاشيكاري، استفاده وسيع از گچبري و گچكاري از ويژگي هاي اين دوره محسوب مي شوند. سنت معماري دوره ايلخاني، در دوره تيموري، با ساخت مساجد بي نظيري چون مسجد گوهرشاد، مسجد كبود تبريز و بناهاي متعددي در يزد و اصفهان و مشهد دنبال شد. هنر كاشيكاري معرق نيز در اين دوره به تكامل رسيد و به طوري كه كمتر مي  توان نظيري براي كاشيكاري معرق اين دوره از جمله در مسجد كبود تبريز و مسجد شاه مشهد پيدا كرد.
با ظهور دولت شيعه صفويان، معماري با اقبال بيشتري روبه  رو شد و شاهان مقتدر و هنردوست اين سلسله همچون شاه طهماسب اول و شاه عباس اول، مي توان به مسجد شيخ  لطف الله و مسجد امام اصفهان اشاره كرد كه هر دو جلوه اي كم نظير از هنر و زيبايي به شمار مي آيند. از ويژگي هاي معماري اين دوره، گسترش استفاده از طرح چهار ايواني در بناي مساجد و همچنين استفاده گسترده از كاشي خشتي به جاي كاشي معرق است.
دوره افشاريه عمر كوتاهي داشت، با اين حال، مسجد كبود گنبد در كلات نادري، از آثار نيكوي اين دوره است. حكمرانان زنديه در شيراز نيز مساجد زيبايي بنيان نهادند كه شبستان هاي ستون دار آنها با ستون هاي سنگي يكپارچه -كه به زيبايي و تناسب كامل و به شكل مارپيچ  تراش خورده- از زيباترين شبستان هاي ستون دار ايران هستند.
دوره قاجاريه اگر چه مصادف با ركود و افولي در اكثر زمينه هاي هنري بود، اما به جهت اهتمامي كه تعدادي از پادشاهان و بزرگان كشوري به ساخت بناهاي مذهبي داشتند، مساجد باشكوه و معتبري چون مسجد امام تهران، مسجد و مدرسه شهيد مطهري(سپهسالار) مسجد امام سمنان و ... ساخته شد.
طراحي و معماري مساجد
مسجد كانون تجلي هويت معنوي مسلمانان و مرجع و پناه و تكيه آنان، از صدر اسلام تاكنون مهمترين عنصر شهري و معماري و مركز تبلور عالي ترين اشكال، خلاقيت، ذوق و سابقه معماران مسلمان بوده است.
در مجموعه مؤلفه هاي فرهنگي جامعه اسلامي، معماري كه نماد سطح تعامل اجتماعي- اقتصادي، فرهنگي و نيز جلوه تمدن اسلامي است، مورد توجه و زمينه طرح مباحث و موضوعات بي شمار گشته است، بديهي است كه در ميان بناهاي معماري، مسجد به عنوان كانون عبادي، اجتماعي و مركز حفظ و اشاعه اسلام و تبلور ويژگي هاي فرهنگ اسلامي، بايد مورد توجه خاص و مايه انديشه و تأمل و تبادل آراء و نظريات گسترده در جهت شناخت ابعاد آن گردد.
در سطح شهر چگونگي بروز و نمود مسجد با توجه به مكان و جايگاه آن در شهرهاي كهن، اهميت ويژه مي يابد. در حالي كه در شهرهاي سنتي، سيماي مسجد و عناصر نشانه اي آن در منظر شهري نقشي غالب داشتند و طراحي شالوده شهري به شيوه اي بود كه جامع مركز ثقل به شمار مي رفت و مكان و جايگاه آن اهميت بارزي در هويت بخشيدن به شهر ايفا مي كرد .
مساجد از نظر سلسله مراتب فضايي هميشه در مركز ساختارهاي شهري برپا شده اند. سپس مراكز تجاري (بازار) و ساير بناها آن را احاطه مي كردند كه تحت الشعاع مسجد قرار داشتند .
مثال هايي از بناهاي عام المنفعه وقف در نقاط گوناگون ايران
بناهاي تاريخي و عا م المنفعه ايران يك بخش افتخارآميزي از هنر معماري اسلامي ايران و نيز زبان گويايي از فرهنگ غني ايراني و معنويت حاكم بر آن است. مهارت و استادي فوق العاده اي كه صرف طراحي، ساخت و تزئين اين گونه بناها شده، به همراه هدف والايي كه مسبب ساخت آنها بوده (كسب رضايت پروردگار و خدمت به خلق او) تشخص ويژه اي به اين دسته از بناهاي تاريخي بخشيده است. همچنين نقش مهمي كه اين بناها در آباداني، رونق اقتصادي، فرهنگي و بهداشت جامعه بر عهده داشته اند، بر اهميت آنها مي افزايد با توجه به اين جايگاه، بناهاي عام المنفعه را مي توان، علاوه بر جنبه معماري، از جنبه هاي مختلفي مورد مطالعه قرار داد. با توجه به كتيبه ها و اسناد مدارك باقي مانده، سازندگان بناهاي عام المنفعه، افراد مختلفي، اعم از پادشاهان و حكمرانان، كارگزاران دولتي،  بازرگانان و ثروتمندان و افراد خيري از طبقات مختلف اجتماعي بودند كه بخشي از ثروت مشروع و شخصي خود را صرف ساخت اين بناها كرده و گاه بخش ديگري را وقف اداره و تعمير و نگهداري آن كرده اند.
بناهاي عام المنفعه در ايران بناهاي متنوعي با كاركردهاي گوناگون را شامل مي شود كه به صورت هاي مختلف در خدمت عموم مردم قرار مي گيرند، از جمله انواع كاروانسراهاي برون شهري و درون شهري، راه ها و بناهاي مربوط به آن، پل ها و سدها، آب انبارها، يخچال ها، سقاخانه ها، بازارها، حمام ها، بيمارستان ها و مدارس و مراكز آموزشي، معرفي تمامي اين بناها در يك مقاله مقدور نيست. بر همين اساس در شماره بعد تنها به معرفي چند بناي عام المنفعه وقفي از جمله آب انبار، بازار، پل، سد و حمام پرداخته ايم.
ادامه دارد
۱ - منابع و ماخذ در دفتر روزنامه موجود است.
۲- اين مقاله پژوهشي به دليل گسترده بودن به صورت خلاصه شده ارائه مي شود.