پيرمردي كه بيشترين ميزان طلا را در حفاري هاي باستان شناسي ايران به دست آورده، اكنون در فيلا دلفيا آمريكا اقامت دارد و با بيماري آلزايمر دست و پنجه نرم مي كند
منبع: پ.ب.
و اين طنز تاريخ است؛ اينكه يك باستان شناس به بيماري آلزايمر مبتلا شده باشد. عزت الله، نگهباني كه بخش عمده اي از ميراث فرهنگي كشور را در حافظه داشت، اكنون احتمالا براي ياد آوري غذايي كه شب قبل ميل كرده است مشكل دارد.
كاگرداني كه از محضر او درس گرفته اند، امروز جزو بهترين باستان شناسان ايران هستند كه بسياري از آنها در دانشگاه هاي طراز اول خارجي مشغول تدريس اين رشته اند. حميد خطيب شهيدي (مدير گروه باستان شناسي، دانشگاه تربيت مدرس)، سيد منصور سجادي (استاد دانشگاه رم و سرپرست هيات كاوش در شهر سوخته)، جلا ل رفيع فر (مدير گروه سابق انسان شناسي دانشگاه تهران)، محمد صالح صالحي، حكمت الله ملا صالحي (استاد دانشگاه تهران) و عباس عليزاده (استاد دانشگاه شيكاگو) فقط تعدادي از شاگردان او هستند. دكتر نگهبان در سال 1357 از دانشگاه تهران بازنشسته شد و به فيلا دلفيا نقل مكان كرد. قبل از هجوم بيماري، فارغ از برنامه تدريس و امور اداري، دكتر نگهبان اوقات خود را به چاپ گزارش نهايي فعاليت هاي باستان شناختي خود اختصاص داده بود، اما اكنون، آلزايمر، نگهبان واقعي محوطه هاي باستاني ايران را به مبارزه طلبيده است.
مهمترين سهم دكتر نگهبان در پيشبرد باستان شناسي در ايران ايجاد كارگاه دايمي در دشت قزوين براي فعاليت هاي باستان شناختي دانشگاه تهران و تربيت دانشجو در اين كارگاه است. وي با پشتكار فراوان و روحيه خستگي ناپذير موفق به كسب مجوز و بودجه لا زم براي تعمير كاروانسراي مخروبه محمد آباد خره شد. اين مكان منحصر به فرد به كانوني براي پژوهش هاي مستمر و دراز مدت باستان شناختي دانشگاه تهران تبديل شد كه در آن دانشجويان، با شركت در انواع فعاليت هاي ميداني، براي پيشبرد اهداف باستان شناسي در ايران تربيت مي شدند.
ويلا ي شخصي دكتر نگهبان در كلا ردشت نيز پايگاه بررسي هاي باستان شناسي و پرورش دانشجويان اين رشته بود كه البته شهرت و وسعت كاروانسراي محمد آباد خره را نداشت. دانشجوياني كه بخت شركت در بررسي هاي كلا ردشت را داشته اند با خاطره خوش از اين مكان و تجربه هاي خود ياد مي كنند.
پيرمردي كه بيشترين ميزان طلا را در حفاري هاي باستان شناسي ايران به دست آورده، اكنون در فيلا دلفيا آمريكا اقامت دارد و با بيماري آلزايمر دست و پنجه نرم مي كند. او روزگار درازي را در ايران به تربيت دانشجو، كشف حوزه هاي جديد فعاليت هاي باستان شناسي، نجات بخشي محوطه هاي تاريخي و كوششي خستگي ناپذير براي ارتقاي اين حرفه اختصاص داده است.
سالها با قاچاقچيان اشياي عتيقه و حفاران غيرمجاز كه خاندان پهلوي در راس آنها بودند جنگيد. ولي امروز بيماري اجازه نمي دهد حتي خاطراتي از آن دوران را به ياد آورد.
عزت الله نگهبان كه به شهادت بسياري از همكارانش تحولي شگرف در پيشرفت رشته باستان شناسي ايران به وجود آورد، در سال 1305 خورشيدي در اهواز به دنيا آمد. تحصيلا ت ابتدايي و متوسطه خود را در دبستان جمشيد جم و دبيرستان فيروز بهرام و مدرسه فني آلماني در تهران به پايان برد. در سال 1328، از دانشگاه تهران ليسانس گرفت. نگهبان در سال 1329 به موسسه شرق شناسي دانشگاه شيكاگو راه يافت و در 1333 موفق به اخذ درجه فوق ليسانس خود از اين دانشگاه شد. عنوان رساله وي با راهنمايي دونالد مك كان سير سفال نخودي رنگ در خوزستان بود.
در سالهاي آخر دبيرستان تحت تاثير احساسات ملي و ميهني نسبت به روشن كردن گذشته پرافتخار ايران و تاريخ درخشان آن فعاليت هاي دامنه داري در كشور در جريان بود و دانش هاي وابسته و مربوط به ايران شناسي و فرهنگ و تمدن باستاني ايران بسيار مورد توجه قرار گرفت.
نگهبان پس از كسب مدرك ليسانس از دانشگاه تهران براي ادامه تحصيل به آمريكا رفت. تحصيلا ت نگهبان در دانشگاه شيكاگو مصادف بود با اوضاع آشفته سياسي دوران دكتر محمد مصدق كه منجر به قطع كمك مالي به وي از ايران شد. در نتيجه، نگهبان براي تامين مخارج تحصيل و زندگي خود و خواهرش كه در آن زمان در آلمان به تحصيل مشغول بود، بخش اعظم وقت خود را صرف كسب درآمد كرد.
دكتر عباس عليزاده باستان شناس شهير ايراني كه از شاگردان نگهبان بوده، درباره اين دوره از زندگي او نوشته است: از جالب ترين مشاغل گوناگون وي در اين زمان، عكاسي خانه به خانه از كودكان بود. شغلي كه لا زمه آن چهره اي خندان و طبعي شوخ است. كساني كه نگهبان را از نزديك نمي شناسند شايد فكر كنند كه چنين شغلي با چهره گرفته و جدي و شخصيت به ظاهر خشك او ناهماهنگ است. ولي موفقيت وي در اين شغل مبين جنبه اي از شخصيت نگهبان است كه او كم و بيش در پنهان كردن آن موفق بوده است.
نگهبان در طول اقامتش در شيكاگو، International House در نزديكي دانشگاه شيكاگو زندگي مي كرد و در همين مكان با ميريام لويس ميلر كه دانشجوي رشته كتابداري بود، آشنا شد و ازدواج كرد.
پس از بازگشت به ايران، نگهبان با درجه دانشياري به استخدام دانشگاه تهران درآمد و با اخذ دكتراي افتخاري از دانشگاه تهران در سال 1345، به درجه استادي ارتقا يافت. از 1346 تا 1356، دكتر نگهبان مديريت گروه باستان شناسي را به عهده داشت. دانشجوياني كه در اين مدت تربيت كرده است هم اكنون بهترين باستان شناسان ايراني هستند.
دكتر عزت الله نگهبان در 1336، موسسه باستان شناسي دانشگاه تهران را بنياد گذاشت و تا 1356 عهده دار رياست آن بود. در 1354 به رياست دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران منصوب شد و تا سال بازنشستگي خود در 1357 در اين سمت باقي ماند.
در كتاب مروري بر 50 سال باستان شناسي ايران به قلم خود او آمده است: براي نگارنده جاي بسي تعجب و تاسف بود كه بعضي از اين دلا لا ن آثار عتيقه مانند ايوب رب النوع يا آقاي كهن پس از چند بار مراجعه به دفتر كار من به روشني و صراحت درباره ارتباط و دوستي و شركت خود با بعضي افراد ذي نفوذ مملكتي و خاندان سلطنتي مانند برادر، خواهر يا خواهرزاده شاه مثل شهرام صحبت مي كردند. احتمالا نظرشان اين بود كه اهميت و موقعيت مهم خود را به رخ بكشند و نگارنده را تحت تاثير قرار داده يا احتمالا تهديد كنند. آگاهي از اين اطلا عات كه در واقع فساد ريشه دار را در اجتماع ايران روشن مي كرد، براي من بسيار موجب تاسف بود.