محبوب شهبازي
اسناد و مدارك به جاي مانده از شهداي معظم بالاخص در مقاطع انقلاب و جنگ و نيز اسناد و آثار فرهنگي آزادگان و جانبازان بزرگوار، نه تنها به جهت اتصال به شخص و فردي خاص، بلكه بيشتر به جهت ارتباط آنها با يك برهه تاريخي از حيات اجتماعي ملت ايران و فرهنگ هميشه پوياي جهاد و شهادت، از اهميت و نقش بسزايي برخوردار است.
نقش اسناد و مدارك در بازشناسي و تنوير انديشه بخش هاي مختلف اجتماع بالاخص آن قشري كه توفيق لمس و درك فرهنگ و شرايط ويژه آن دوران را نداشته از چنان اهميت روزافزوني برخوردار است كه امروزه بخش عمده اي از تلاش و همت مراكز اسنادي و آرشيوي صرف حفاظت، نگهداري و تامين سلامت و صحت اين گنجينه هاي گرانقدر فرهنگي مي شود و اهميت اين رويكرد بويژه در خصوص اسنادي كه از بار فرهنگي و هويتي منحصر به فرد و ويژه اي برخوردار بوده و ضمن ايفاي نقش اطلاع رساني كه خصيصه اصلي اين مواريث مكتوب است، خود موجب و موجد يك هويت مستقل فكري و فرهنگي و مبلغ يك جريان انسان ساز معنوي است كه اهميتش را دو چندان مي  كند.
چرا دفاع؟ هدف از جنگ؟ چرا هشت سال جنگيديم؟ چگونه هشت سال جنگيديم؟ شايد اغلب هموطنان دوران جنگ بويژه رزمندگان از سوي فرزندان خود و نسل سوم انقلاب كه خود را محق به دانستن درباره تاريخ و گذشته پرافتخار خود مي دانند بارها در معرض اينگونه سوالات قرار گرفته اند. پاسخ اين قبيل پرسش ها در دل اسناد به جا مانده از شهدا و ايثارگران نهفته است؛ اسنادي كه در هنگامه گلوله ها و سينه ها، در ميدان نبرد آنهم كه آدمي از همه وابستگي ها و دلبستگي هاي دنيوي رهيده، به نداي دل به رشته تحرير در آمدند.
آثار فرهنگي شهدا و ايثارگران ميراث ملي گرانقدري است كه يادآور حماسه ها و فداكاري هاي بندگان صالح خداوند و سند حقانيت و مظلوميت ملتي است كه در برابر تجاوز دشمن بعثي، راست قامتانه ايستاده و از بذل جان دريغ نكردند. هر قطعه اثر متعلق به شهيد حاوي مفاهيمي از حالات، روحيات و مناسبات رفتاري اوست كه مي تواند براي نسل حاضر و نسل  هاي بعدي گوياي هويت اسلامي - ملي مردم اين سرزمين در عصر خميني كبير باشد.
در اين مجال مختصر كه به بهانه روز اسناد ملي حاصل آمد به ذكر ويژگي هاي اسناد شهدا بسنده مي كنم. به اين اميد كه در فرصت هاي ديگر مجالي براي پرداختن به محتواي اين آثار به وجود آيد.
اميدواريم مركز اسناد شهدا كه به همت بنياد شهيد و امور ايثارگران تاسيس و تجهيز شده در آينده اي نزديك به يك مرجع جهاني براي مراجعه پژوهشگران عرصه فرهنگ ايثار و شهادت تبديل شود.
اين مهم ميسر نمي شود مگر با همكاري تمامي فرهنگ دوستان و بويژه خانواده هاي معظم شاهد و دارندگان آثار و اسناد شهدا و همچنين همكاري نهادهاي موازي كه به نوعي به پراكندگي اين آثار دامن مي زنند.
ويژگي هاي خاص اسناد و مدارك شهدا و ايثارگران
اسناد، مدارك و وصيتنامه هاي به جاي مانده از شهدا، با توجه به ساختار فيزيكي و شيميايي خود و ويژگي هاي خاص مناطق جنگي كه عموما محل نگارش و نگهداري اوليه اين اسناد و وصيتنامه ها بوده و همچنين نحوه مراقبت و نگهداري آنها نزد خانواده معظم شهدا از يك مجموعه خصايص و شرايط برخوردار است كه آنها را از ساير اسناد و مدارك معمول آرشيوي متمايز مي كند. همين وجوه تمايز و خاص موجب مي شود برخورد آسيب شناسي و اصلاحي با اين اسناد با توجه به شرايط زمان توليد و نگهداري اوليه و ساير موارد از يك رويه خاصي تبعيت كند. برخي از شرايط و ويژگي هاي اين اسناد عبارتند از:
۱ - عموما كاغذهايي كه به عنوان حامل جهت نگارش وصيتنامه ها و يادداشت ها بالاخص در مناطق جنگي مورد استفاده شهدا قرار گرفته و امروزه حاصل آنها در مركز نگهداري مي شود، از لحاظ شاخص هاي كيفيت و ماندگاري از سطوح نازلي برخوردار است كه اين امر بر شدت تاثير عوامل آسيب رسان در مراحل بعدي افزوده است.
۲ - عموم اسناد و وصيتنامه هاي بر جاي مانده از شهدا بالاخص در حوزه جنگ از تنوع قطع و اندازه و كيفيت نگارش از باب نوع جوهر، مركب يا ساير نوشت افزارهاي مورد استفاده برخوردار است كه اين امر برخورد مستقل اصلاحي را در مورد هريك از آنها اقتضا مي كند.
۳ - عموم اسناد و مدارك با توجه به كيفيت متفاوت و نازل ساختار فيزيكي و شيميايي خود و شرايط بسيار متفاوت و گاه متضادي از جنبه اقليمي و محيط محل توليد و نگارش و نگهداري اوليه خود داشته اند، در تماس با انواع آلاينده هاي محيطي و شيميايي حاصل از محيط دچار تغييرات و آسيب هاي بسيار شديدي شده اند.
۴ - بسياري از اسنادي كه به دنبال عمليات تفحص ساليان سال پس از شهادت نگارنده يا حامل سند به دست آمده و در مركز گردآوري شده اند به علت مدت زمان طولاني تماس و ارتباط با شرايط نامساعد اقليمي يا مواد معدني و شيميايي موجود در آب و خاك و املاح معدني مناطق مختلفي كه بقاياي مربوطه از آن نواحي استخراج شده و دچار آسيب هاي ويژه اي شده اند كه در برخي اوقات اصلاح و بازيابي مجدد آنها بسيار مشكل و حتي غير ممكن مي  نمايد.
۵ - عموم اسنادي كه به طرق مختلف توليد و نزد شهداي معظم نگهداري شده يا بعد از شهادت به خانواده ايشان انتقال يافته به دليل وارد شدن برخي آسيب هاي ظاهري و فيزيكي و از دست رفتن استحكام اوليه بدون اطلاع و رعايت استانداردهاي خاص نگهداري و مرمت اسناد يا توسط حاملان و نگارندگان اين اسناد، وصيتنامه ها قبل از شهادت يا توسط خانواده هاي ايشان پس از شهادت با استفاده از موارد و روشهاي غير اصولي با نيت حفاظت بيشتر استحكام بخشي شده اند كه خود اين موارد عمده ترين مشكلات را براي اينگونه اسناد به دنبال داشته است كه لزوم اصلاح و پاكسازي آنها را بيش از هرگونه اقدام مرمتي الزامي مي كند.
۶ - بخشي از وصيتنامه ها به دليل شرايط نامساعد محيطي قبل يا بعد از شهادت نزد خانواده ها مورد هجوم و حمله عوامل آسيب رسان بيولوژيكي نظير قارچ ها، باكتري ها، حشرات و جوندگان قرار گرفته و شديدا دچار آسيب شده اند كه مي بايست به صورت ويژه در اسرع وقت مورد اصلاح قرار گيرند.
۷ - برخي از وصيتنامه ها و يادداشت هاي به دست آمده از شهداي معظم در مناطق جنگي به علت اينكه در زمان شهادت به همراه شهيد بوده اند، به وسيله برخي مواد نظير خون، لكه هاي حاصل از سوختگي و اثر گلوله و ساير موارد و همچنين تماس با گازهاي حاصل از بمباران شيميايي منطقه، آلوده و آغشته شده اند كه اين زوايد و اثرات در مراحل بعدي موجب بروز برخي آسيب هاي فيزيكي و شيميايي در ساختار اسناد شده است.
۸ -در بسياري از اسناد به دليل شرايط محيطي نامناسب از جمله رطوبت و حرارت بالاتر از استاندارد و تاثير آلاينده هاي شيميايي اعم از محيطي يا ساختاري به شدت اسيدي شده، تغيير رنگ داده و ترد و شكننده شده اند كه امكان اجراي هرگونه عمليات مرمت فيزيكي را پيش از اصلاح و اسيدزدايي اينگونه اسناد غير ممكن مي سازد، لذا مي بايست با توجه به نوع مركب نوشتار آنها و ميزان استحكام توسط روشهاي استاندارد متناسب تحت درمان قرار گيرند.

براي حفظ ميراث پزشكي سنتي ايران ، همكاري بين موسسه مطالعات تاريخ پزشكي دانشگاه علوم پزشكي ايران و كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي انجام شده است.
با توجه به اينكه سرزمين ايران پيشينه درخور توجهي در زمينه پزشكي گياهي - سنتي دارد ، مي توان گفت كه يكي از غني ترين منابع مكتوب و اسناد بر جاي مانده در زمينه طب سنتي نزد ايرانيان است.به دليل پراكندگي آثاري كه در اين زمينه وجود دارد ، دو مركز مهم پزشكي سعي درجمع آوري و چاپ اين نسخه ها كرده اند.
موسسه مطالعات تاريخ پزشكي دانشگاه علوم پزشكي ايران با همكاري كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، در راستاي احياي ميراث پزشكي سنتي، اقدام به چاپ برخي از نسخه هاي خطي، چاپ سنگي و رسوبي كمياب و نادر در موضوع طب قديم كرده است.
خبرگزاري دانشجويان ايران چندي پيش ضمن انتشار اين خبر توضيح داد: معاون اداره مخطوطات سازمان كتابخانه ها،  موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي با بيان اين مطلب مي گويد: پس از تهيه تصوير و حك و اصلاح نسخه هاي كمياب و ناياب كتابخانه هاي معتبر كشور،  اين نسخ در تيراژ محدود منتشر مي شود و در موسسات علمي و پژوهشي در اختيار محققان حوزه علوم پزشكي سنتي قرار مي گيرد.
فاضل هاشمي تصريح كرد:  تاكنون در سه مرحله، تعداد 63 عنوان از مجموعه انتشارات اين موسسه به كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي واصل شده است.
طبق اعلام، در ميان نسخ خطي آستان قدس رضوي، آثار نفيسي در موضوع طب قديم و پزشكي سنتي وجود دارد كه فهرست نسخ خطي كتابخانه مركزي آستان قدس جلد 19 به معرفي اين آثار اختصاص دارد.
موزه كتابخانه ملي
رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران با اشاره به اينكه ساختمان سي  تير اين كتابخانه به "موزه كتاب" تبديل مي شود و انتقال آن به سازمان ميراث فرهنگي منتفي شد،  گفت: هيات امنايي متشكل از نمايندگان كتابخانه ملي، ميراث فرهنگي و رياست جمهوري براي اداره "موزه كتاب" تشكيل مي شود.
به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران، سيدكاظم موسوي بجنوردي با بيان اينكه نظر سازمان هاي اسناد و كتابخانه ملي ايران و ميراث فرهنگي اين بود كه ساختمان سي تير كتابخانه ملي به موزه كتاب تبديل شود، خاطرنشان كرد: كتابخانه ملي سابق ايران كه داراي سردر تاريخي است، شناسنامه گذشته اين كتابخانه بوده و ما به هيچ وجه خواهان از دست دادن آن نيستيم.
وي با اشاره به موافقت رئيس جمهوري با تبديل شدن ساختمان سابق كتابخانه ملي به موزه كتاب ادامه داد: در نشستي با سازمان ميراث فرهنگي مقرر شد تا هيات امنايي با حضور دو نماينده سازمان اسناد و كتابخانه ملي، دو نماينده ميراث فرهنگي و يك نماينده از سوي رياست جمهوري تشكيل شود.
رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران گفت: بر اين اساس مدير موزه كتاب از سوي هيات امنا انتخاب و معرفي شده و حكم او از سوي رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران ابلاغ مي شود.
به گفته وي بر اين اساس ساختمان سي تير كتابخانه ملي ايران جزو اموال و مجموعه سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران بوده و به هيچ وجه به لحاظ مديريتي تحت نظر ميراث فرهنگي نمي رود.
بجنوردي با بيان اينكه آثار منتقل شده به كتابخانه از سوي دو سازمان ميراث فرهنگي و اسناد و كتابخانه ملي صورت مي گيرد، به ستاد خبري افتتاح ساختمان جديد سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران اظهار كرد: بر اين اساس داخل و سردر كتابخانه ملي با حفظ نماي ظاهري توسط سازمان ميراث فرهنگي، مرمت و مقاوم سازي مي شود.براي حفظ ميراث پزشكي سنتي ايران ، همكاري بين موسسه مطالعات تاريخ پزشكي دانشگاه علوم پزشكي ايران و كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي انجام شده است.
با توجه به اينكه سرزمين ايران پيشينه درخور توجهي در زمينه پزشكي گياهي - سنتي دارد ، مي توان گفت كه يكي از غني ترين منابع مكتوب و اسناد بر جاي مانده در زمينه طب سنتي نزد ايرانيان است.به دليل پراكندگي آثاري كه در اين زمينه وجود دارد ، دو مركز مهم پزشكي سعي درجمع آوري و چاپ اين نسخه ها كرده اند.
موسسه مطالعات تاريخ پزشكي دانشگاه علوم پزشكي ايران با همكاري كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، در راستاي احياي ميراث پزشكي سنتي، اقدام به چاپ برخي از نسخه هاي خطي، چاپ سنگي و رسوبي كمياب و نادر در موضوع طب قديم كرده است.
خبرگزاري دانشجويان ايران چندي پيش ضمن انتشار اين خبر توضيح داد: معاون اداره مخطوطات سازمان كتابخانه ها،  موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي با بيان اين مطلب مي گويد: پس از تهيه تصوير و حك و اصلاح نسخه هاي كمياب و ناياب كتابخانه هاي معتبر كشور،  اين نسخ در تيراژ محدود منتشر مي شود و در موسسات علمي و پژوهشي در اختيار محققان حوزه علوم پزشكي سنتي قرار مي گيرد.
فاضل هاشمي تصريح كرد:  تاكنون در سه مرحله، تعداد 63 عنوان از مجموعه انتشارات اين موسسه به كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي واصل شده است.
طبق اعلام، در ميان نسخ خطي آستان قدس رضوي، آثار نفيسي در موضوع طب قديم و پزشكي سنتي وجود دارد كه فهرست نسخ خطي كتابخانه مركزي آستان قدس جلد 19 به معرفي اين آثار اختصاص دارد.
موزه كتابخانه ملي
رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران با اشاره به اينكه ساختمان سي  تير اين كتابخانه به "موزه كتاب" تبديل مي شود و انتقال آن به سازمان ميراث فرهنگي منتفي شد،  گفت: هيات امنايي متشكل از نمايندگان كتابخانه ملي، ميراث فرهنگي و رياست جمهوري براي اداره "موزه كتاب" تشكيل مي شود.
به گزارش خبرگزاري دانشجويان ايران، سيدكاظم موسوي بجنوردي با بيان اينكه نظر سازمان هاي اسناد و كتابخانه ملي ايران و ميراث فرهنگي اين بود كه ساختمان سي تير كتابخانه ملي به موزه كتاب تبديل شود، خاطرنشان كرد: كتابخانه ملي سابق ايران كه داراي سردر تاريخي است، شناسنامه گذشته اين كتابخانه بوده و ما به هيچ وجه خواهان از دست دادن آن نيستيم.
وي با اشاره به موافقت رئيس جمهوري با تبديل شدن ساختمان سابق كتابخانه ملي به موزه كتاب ادامه داد: در نشستي با سازمان ميراث فرهنگي مقرر شد تا هيات امنايي با حضور دو نماينده سازمان اسناد و كتابخانه ملي، دو نماينده ميراث فرهنگي و يك نماينده از سوي رياست جمهوري تشكيل شود.
رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران گفت: بر اين اساس مدير موزه كتاب از سوي هيات امنا انتخاب و معرفي شده و حكم او از سوي رئيس سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران ابلاغ مي شود.
به گفته وي بر اين اساس ساختمان سي تير كتابخانه ملي ايران جزو اموال و مجموعه سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران بوده و به هيچ وجه به لحاظ مديريتي تحت نظر ميراث فرهنگي نمي رود.
بجنوردي با بيان اينكه آثار منتقل شده به كتابخانه از سوي دو سازمان ميراث فرهنگي و اسناد و كتابخانه ملي صورت مي گيرد، به ستاد خبري افتتاح ساختمان جديد سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران اظهار كرد: بر اين اساس داخل و سردر كتابخانه ملي با حفظ نماي ظاهري توسط سازمان ميراث فرهنگي، مرمت و مقاوم سازي مي شود.

  كتاب ارزشمندترين سند است، يك سند علمي و فرهنگي ارجمند كه مي تواند با يك ملت حرف بزند، به جاي يك ملت حرف بزند و در غياب يك ملت حرف بزند.
عده اي اين سند ارجمند را به خاطر سند بودنش دوست دارند آن هم از نوع دستنويس و قديمي اش، برخي هم معتقدند كتاب را بايد خواند و انداخت دور. آنها كتاب را براي كتاب بودنش دوست دارند و نه سنديتش. به هر حال كم پيش مي آيد كه اين عالي ترين سند فرهنگي را هم بخوانيم به معناي خواندن و هم حفظ كنيم به معناي آنچه كه سندها را حفظ مي كنند؛ مثل يك لوح قديمي. شايد به همين منظور كتابخانه ملي تاسيس مي شود تا همه كتاب هاي يك ملت را حفظ كند.
صبح روز سه شنبه يازدهم اسفند 83 با نزديك  شدن به آخرين روزهاي سال، ساختمان جديد كتابخانه ملي با حضور رئيس جمهوري افتتاح شد. اين ساختمان با 97 هزار متر مربع زيربنا 7 ميليون جلد كتاب و نشريات ادواري را در خود جاي داده است. تا اينجا در خبرها خوانده بوديم و اما بعد...
ساختمان جديد 5 تالار دارد؛ تالار مطالعه منابع علوم و فنون، تالار مطالعه منابع و مراجع، تالار مطالعه منابع علوم اجتماعي،  تالار منابع علوم انساني و هنر و تالار مطالعه نسخه هاي علمي كه در مجموع ها ظرفيت گنجايش بالغ بر يكهزار و 500 نفر را دارد. ساختمان «گنجينه اسناد» كتابخانه ملي كه داراي زيربنايي 35 هزار متر مربعي است شامل مخازن نگهداري اسناد، طبقات مراجعه كنندگان و واحدهاي تخصصي آرشيو است.
سالن هاي سرويس دهي شامل سالن مطالعه، ميكروفيلم، ميكروفيش، كامپيوتر و نمايشگاه اسناد است. پيشرفته ترين فن آوري اطلاعات IT ، اتصال به شبكه هاي اطلاعاتي و سيستم هاي حفاظتي در اين مكان تعبيه شده است.
قانون واسپاري
طبق قانون، واسپاري 2 نسخه از هر كتاب منتشر شده در ايران بايد در اختيار كتابخانه ملي قرار گيرد.
با اين توصيف قديمي ترين كتاب هاي چاپي منتشر شده در كشور از طريق مخازن اين كتابخانه قابل دستيابي هستند.
بر اساس آمار هم اكنون 580 هزار جلد كتاب فارسي و عربي در اين كتابخانه وجود دارد. همچنين بيش از 155 هزار جلد كتاب لاتين در كتابخانه ملي موجود است كه به زبان هاي انگليسي، فرانسوي، آلماني، ايتاليايي، روسي، ارمني و ... دسته بندي شده اند.
10 هزار جلد كتاب چاپ سنگي و چاپ سربي به زبان هاي فارسي، عربي، اردو، تركي و  همچنين بيش از 5 هزار كتاب نفيس به زبان هاي فارسي، انگليسي، روسي،  آلماني و ... نيز از ديگر بخش هاي قابل توجه اين كتابخانه است. كتاب هاي مذكور بسيار نادرند و به علت حاشيه نويسي نويسنده يا هديه شدن از سوي سران كشورها يا شكل خاص چاپ، نفيس محسوب مي شوند.
مجموعه كتاب هاي خطي و اسناد خطي كتابخانه ملي كه به اعتقاد كارشناسان بي بديل ترين ميراث مكتوب مي تواند به شمار آيد، از طريق خريد و اهدا جمع آوري شده. در اين كتابخانه عظيم بيش از 80 هزار نشريات ادواري اعم از مجله، خبرنامه و ... از دوره قاجار تاكنون نگهداري و به طور مرتب 2 هزار عنوان نشريه ادواري جاري دريافت مي شود.
از آنجايي كه در اساسنامه اين كتابخانه بر موضوع اسلام و ايران تاكيد شده، بخش جداگانه اي نيز براي اين منابع در نظر گرفته شده است. اين مجموعه به روش هاي اهدا، مبادله و خريد جمع شده و علاوه بر كتاب، پايان نامه هاي زبان هاي مختلف را نيز با محوريت اسلام و ايران در خود جاي داده است.

در بخش غير كتابي كتابخانه ملي علاوه بر حفظ و نگهداري از منابعي همچون عكس، اسلايد، نوارهاي صوتي، فيلم و ... ترميم و مرمت و ارائه خدمات به مراجعان نيز از وظايف اين بخش است.
در آرشيو عكس اين كتابخانه بيش از 135 هزار قطعه عكس رنگي و سياه و سفيد در ابعاد گوناگون و موضوعات متنوع وجود دارد. همچنين 115 هزار فريم اسلايد 35 و 120 ميلي متري در موضوعات متنوع، 2 ميليون فريم نگاتيو 35 و 120 ميلي متري به صورت رنگي و سياه و سفيد، 8 هزار كنتاكت به همراه نگاتيو مربوط به آن، 6 هزار پوستر، تراكت، پلاكارد، تقويم، سررسيد و كارت پستال با موضوعات پراكنده، 12 هزار و 800 قطعه تمبر جمع آوري شده از سال 1346 تاكنون، 62 هزار عدد نوار كاست در زمينه هاي سياسي، مذهبي، فرهنگي و ... يكهزار و 800 حلقه نوار ريل بزرگ و كوچك كه به عنوان نوار مادر در برگيرنده موضوعات مختلف هستند در اين مركز نگهداري مي شود.
تمامي اسناد و مدارك موجود در كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران شامل كتب خطي، مجلات،  روزنامه ها و اسناد آرشيو سياسي به صورت ميكروفيلم هاي 16 و 35 ميلي متري و برخي به صورت ميكروفيش در 2 نسخه اصلي و كپي به تعداد 4 ميليون فريم تهيه و در دسترس است.
به علاوه در كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران اسناد ديگري مانند ديسكت، اطلس، نقشه، نقاشي، صفحه گرامافون، مواد بريل و ... وجود دارد.
كاش مي شد همه اين كتاب ها را خواند، تمام نقاشي ها و عكس ها و پوسترها را ديد و تمام نوارها و صفحه هاي گرامافون را گوش داد