Hamshahri Newspaper

نمايي از تكيه دولت هنگام ساخت؛بيشتر بيننده را
به ياد درسدن آلمان پيش از بمباران مي اندازد .

ساختمان هاي تئاتر و نمايش از جمله بناهايي هستند «ه در «شور ما، متاسفانه بنا به هر دليلي، نقش «متري در تاريخ معماري و نمايش داشته اند. ايجاد روي«ردي تازه نسبت به معماري نمايش و طراحي و ساخت سالن هاي مختص نمايش خصوصا نمايش هاي سنتي و آئيني همچون تعزيه، «ه به عنوان "ميراث فرهنگ - معنوي" از آنها ياد مي شود، از جمله مواردي است «ه خلا آن در معماري «شور به چشم مي آيد.به دليل اين«ه نمايش در ايران عمدتا جرياني مردمي بود، از اين رو نمايش، در فضاهايي «ه حضور مردم بيشتر بود، همچون ميدان هاي عمومي، حياط «اروانسراها، چهار سوي بازارها، قهوهخانه ها و ت«يه ها اجرا مي شد.
در اين بين، ت«يه دولت ي«ي از معدود بناهايي است «ه علاوه بر تاثير بسزايي «ه در تاريخ تعزيه داشته، به عنوان بزرگترين نمايشخانه تمام اعصار ايران نيز شناخته شده است. ت«يه دولت از جمله بناهايي بود «ه مي توانست با حضور و تداوم خود سهم بيشتري در تاريخ معماري و نمايش ايران داشته باشد.
تاريخ احداث ت«يه دولت
ت«يه دولت، با فرمان ناصرالدين شاه در سال 1284 هجري قمري (البته در مورد تاريخ دقيق ساخت ت«يه دولت، نقل قول هاي متفاوتي وجود دارد) و مباشرت دوستعلي خان معيرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طي مدت حدود 5 سال (90 - 1284 هجري قمري) با صرف هزينه اي معادل يكصد و 50 هزار تومان ساخته شد.
در زمان احداث تكيه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تكيه وجود داشت «ه باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تكيه رسيد. در اين ميان، ت«يه دولت به سبب نوع معماري اش، بيش از ساير تكاياي قديم تهران همچون "ت«يه حياط شاهي" و "ت«يه حاج ميرزا آغاسي"، توجه مورخان و هنرشناسان ايراني و غيرايراني را به خود جلب «رده بود.
در خصوص علل ساخت ت«يه دولت در كتاب تاريخچه كاخ گلستان و ابنيه سلطنتي، نوشته يحيي ذكاء، آمده است: "معتبرترين و وسيعترين تكيه هاي تهران كه تعزيه هاي دولتي در آن برگزار مي شد، تكيه "حاج ميرزا آغاسي" (ت«يه دولت قديم) بود كه تكيه "عباس آباد" نيز ناميده مي شد. استقبال شديد مردم بخصوص زنان ازنمايش هاي مذهبي، همچنين تنگي و كوچكي فضاي تكيه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتي توليد مي كرد و كار اجراي شبيه گرداني را مختل مي ساخت و اقتضاي زمان و اوضاع نيز تكيه بزرگتر و وسيعتري را طالب بود، از اين رو ناصرالدين شاه ضمن دادن دستور شروع بناي شمس العماره، امري نيز براي ايجاد تكيه بزرگي در داخل ارگ سلطنتي به دوستعلي خان معيرالممالك صادر كرد."
موقعيت ت«يه دولت
در مورد موقعيت دقيق ت«يه دولت، تفاوت هايي جزئي در اسناد برجاي مانده موجود است. باوجود اين موقعيت اين بنا در جنوب غربي كاخ گلستان، «نار شمس العماره و روبه روي مسجد شاه سابق را همه تاييد كرده اند، اما در خصوص قطعه زمين مورد استفاده براي احداث اين بنا، پژوهشگران اظهارنظرهاي متفاوتي «رده اند. برخي معتقدند كه فقط منزل مسكوني اميركبير بعد از مرگش تخريب شده و به اين منظور اختصاص يافته است و برخي ديگر نيز نوشته اند كه منزل اميركبير همراه با قسمتي از زندانخانه دولتي و سياهچال كه گرمابه مخروبه اي بود و انبارهاي قديمي، محل احداث ت«يه دولت بوده است.
معمار ت«يه دولت
در دوره قاجار معماران معروفي همچون محمدتقي خان معمارباشي، معمار دارالفنون، استاد علي محمد «اشي، معمار شمس العماره، محمدابراهيم خان معمارباشي، معمار ت«يه سيدنصرالدين و ميدان توپخانه و چند نفر ديگر مي زيستند، با اين وجود در هيچ ي« از اسناد و منابع دوره قاجار به طور صريح به معمار يا معماران ت«يه دولت اشاره اي نشده است، اما در «تاب معماران ايران؛ از آغاز دوره اسلامي تا پايان دوره قاجار، با استناد به فهرست يحيي ذ«اء (مقاله معماران و استاد«اران دوره اسلامي) و همچنين در مقاله آقاي عنايت الله شهيدي با عنوان ت«يه دولت و بررسي هاي ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد «ريم پيرنيا، استاد حسينعلي مهرين به عنوان معمار ت«يه دولت ذ«ر شده است.
معماري ت«يه دولت
با توجه به اين«ه ا«نون از اين بناي باعظمت اثري برجاي نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنين تصوير رنگي اين ت«يه اثر استاد «مال المل« «ه گوياترين سند معتبر باقيمانده از اين بنا است، به معرفي معماري آن مي پردازيم.
معماري ت«يه دولت را، برخي محققان همچون "خانم «ارلاسرنارا"، "د«تر فوريه" و "لرد «رزن" اقتباسي از "آلبرت هال - Albert Hall" لندن يا تماشاخانه ها و آمفي تئاترهاي غربي دانسته اند. البته با توجه به اين«ه سفر اول ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1290 هجري قمري انجام گرفته و طبق اسناد ت«يه دولت طي سالهاي 90 - 1284 هجري قمري ساخته شده بود، اين نظر «مي تامل برانگيز است. ساير پژوهشگران از جمله بهرام بيضائي، مهدي فروغ و يحيي ذ«اء نيز معتقدند «ه ساختمان ت«يه دولت بر اساس طرح ميدان ها و برخي «اروانسراها و ت«ايا طراحي و ساخته شده بود.
ش«ل «لي بناي ت«يه دولت از بيرون به صورت منشوري 8 ضلعي بود «ه در داخل به ي« استوانه «امل با قطر مياني حدود 60 متر تبديل مي شد. اين بنا با ارتفاعي حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زيرزمين) با مساحت تقريبي 2824 مترمربع و گنجايش حدود 20 هزار نفر طراحي شده بود. ت«يه دولت تا پيش از احداث «اخها و ساختمان هاي بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترين بناهاي پايتخت بود به طوري «ه از 5 فرسنگي شهر پيدا بود. اعتمادالسلطنه، وزير انطباعات ناصرالدين شاه، در يادداشت هاي خود در مورد ت«يه دولت چنين نوشته است:
"... ت«يه دولت از بناهاي بسيار عالي دولتي است «ه مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. اين تكيه از 5 فرسنگي تهران همچون «وه عظيمي در ميان شهر پيداست و به جز اين بنا، گنبدهاي مساجد و غيره كه بسيار مرتفع هستند، هيچ نمايان نيستند..."
در هر طبقه ت«يه، غرفه ها و طاق نماهايي مشرف به فضاي مركزي وجود داشتند «ه هر«دام براي ي«ي از بزرگان «شوري و اعيان در نظر گرفته شده بود. تعدادي از اين غرفه ها داراي در و پنجره هاي ارسي بودند و دسترسي به آنها، از طريق دالان ها و راه پله هاي پشت غرفه ها ام«ان پذير بود.
ساموئل بنجامين، در «تاب "ايران و ايرانيان" مشاهدات خود را از تكيه دولت طي سالهاي 1300 تا 1303 هجري قمري «ه در ايران بود، چنين مي نويسد: "موقعي كه از كالسكه پياده شدم، با كمال تعجب ساختمان استوانه اي شكل مجللي را در مقابل خود ديدم كه به وسعت و بزرگي آمفي تئاتر "ورونا" بود و با آجر و سنگ به سبك بسيار زيبايي ساخته شده بود."
"... ظاهرا معمار بزرگ اين تكيه خواسته بود ثابت كند كه نقشه يك ساختمان را طوري مي توان طرح كرد كه بدون دكوراسيون و تزئين هم ابهت و جلال خود را حفظ كند. ضمنا طوري تنوع در فرم و شكل غرفه هاي اطراف به كار برده بود كه چشم را خسته نمي كرد. خود اين تنوع زيبايي خاصي به تكيه مي داد. در حقيقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتي خود را در اين ساختمان بي مانند نشان داده است. غرفه هايي كه براي شاه در نظر گرفته شده بود ارتفاع بيشتري داشت و بلندي سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه هاي مجاور بود ..."
"... ترديدي ندارم كه اگر اين تكيه يا آمفي تئاتر به جاي آجر، مانند آمفي تئاترهاي روم قديم از سنگ مرمر هم ساخته مي شد، باز به هيچ وجه بر زيبايي و عظمت آن افزوده نمي شد. واقعا توصيف زيبايي طاق ها و سردرهاي هلالي شكل تكيه امكان پذير نيست. ايراني ها در حقيقت استاد اين نوع معماري در جهان هستند. قطعي است كه ايرانيان طاق هاي هلالي شكل را خيلي قبل از رومي ها مي ساخته اند. رومي ها اين سبك را از ايراني ها تقليد كرده اند و با آنكه به طاق هاي هلالي شكل خود خيلي مباهات مي كنند، با اين حال هرگز كار آنها به زيبايي و اصالت كار ايرانيان نيست."
فضاي مياني ت«يه به چند بخش تقسيم مي شد؛ صحنه نمايش به صورت سكويي دايرهاي با ارتفاعي حدود يك متر و قطر 18 تا 20 متر در مر«ز استوانه براي اجراي مراسم تعزيه و شبيه خواني طراحي شده بود «ه در چهار طرف پله هايي براي بالا رفتن از آن قرار داشت. پيرامون س«و، مسيري به عرض تقريبي شش متر براي حركت اسب ها و سربازان تعزيه درنظر گرفته شده بود. بعد از اين فضاي شش متري، فضايي براي تماشاگران، سپس پل«ان هايي سنگي (با شش پله) براي نشستن پيش بيني شده بود كه تا ديواره بنا ادامه داشتند.
در اواسط سلطنت مظفرالدين شاه، فشار پوشش چوبي سقف در طبقه چهارم خرابي هايي ايجاد كرد، از اين رو براي حفظ قسمت هاي ديگر بنا، از سقف و طبقه چهارم صرف نظر شد و آن را تخريب و دو طبقه زيرين را مرمت كردند. سقف جديد ت«يه نيز، «ه با «م« مهندسان خارجي و مصالحي از خارج تهيه شده بود، با پوششي متش«ل از 12 نيم دايره آهني «ه با پيچ و مهره به ي«ديگر متصل و توسط سيم هاي فنردار آهني نگهداري مي شدند، اجرا شد.
ت«يه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثير فرهنگ و هنر غرب بر كشور و پيدايش تئاتر و نمايش جديد در ايران، ارزش و اهميت پيشين خود را از دست داد. حتي گاهي مراسمي غير از اجراي تعزيه نيز در آن برگزار شد، چنانچه در سالهاي 1302 و 1304 شمسي، با مرمت برخي از قسمتهاي ت«يه، آن را براي برگزاري "نمايشگاه امتعه وطني" و تشكيل "مجلس موسسان" در نظر گرفتند.ت«يه دولت، عظيمترين نمايشخانه تاريخ ايران، سرانجام در سال 1326 به علل نامعلومي تخريب شد. (البته تاريخ دقيق تخريب تكيه نيز به درستي معلوم نيست)