دكتر مرتضي گودرزي (ديباج)
سالهايي نه چندان دور در همين نزديكي ما خرمشهر آزاد شد و حماسه اي برپا شد كه جهاني را به حيرت واداشت و شايستگي يافت كه آن پير بزرگ، بوسه بر دست و بازوي رزمندگان اين مبارزه تاريخي بزند و اين تنها يكي از حماسه هايي بود كه در طول ۸ سال دفاع سنگين و شرافتمندانه تاريخ را درنور خيره كننده خويش غرق ساخت. حماسه بزرگي كه چون صدها نقطه درخشان اين مبارزه نابرابر، دين خود را بر دوش همه هنرمندان و نويسندگان و نظريه پردازان و مسئولين كشور گذاشت.
شجاعان اين دفاع به ما آموختند كه روح آدمي تا كجا مي تواند وسيع و دل انسان چه اندازه مي تواند محكم و در اين جهان اثيري پر از بت واره تا چه اندازه مي تواند اوج بگيرد. آنان به ما آموختند كه روح آدمي مي تواند در اوج صميمت و سادگي آنچنان فراخ گردد كه فضاي ميان زمين و آسمان را پر كند. آنچنان كه دست كوتاه هيچ تصوري به آن نرسد. بنابراين قصد آن ندارم كه شهد شيرين آزادي خرمشهر را كه هر ساله در يك اتمسفر رسانه اي به كام مردم شريف بازخواني مي شود تلخ كنم. اما به دليل همين اتمسفر جاري اين روزها شايد مجال ديگري براي گفتن و همچنين شنيدن و خواندن نباشد.
ما غالباً فراموشكاريم. زيرا روشنايي خيره كننده كشف سبب شد كه چشم ما اگر چه خود انكشاف را تا حدودي رؤيت كرد اما نتوانست سايه هايي را كه بر اثر نور آن پديد آمد ببيند. به طوري كه انواع معرفت هاي ديگر، در حجاب غفلت و فراموشي فرو رفتند تا نور بتواند بروز و ظهور خود را پيدا كند. زيرا هر انكشاف و ظهوري، غياب و خفا نيز دربردارد.
همچنان كه انقلاب مسير خود را طي مي كرد و جنگ نيز به اوج خود مي رسيد و به ويژه پس از آن، برخي از غيرفرهنگي هاي ظاهراً فرهنگي اما ذي نفوذ در حيطه هاي مختلف فرهنگي و به ويژه هنر دخالت كردند. شايد اين ويژگي و طبيعت انقلاب بود. اما معمولاً ذي نفوذهاي شبه فرهنگي، دانسته هاي ناكافي خود را به نادانسته هاي خود نيز تعميم داده ودر قضاوتهاي خود در هر دو مورد به يكسان عمل كردند. زيرا آنها اساس ارزيابي، قضاوتها، عملكردها وتصميم  هاي خود را فقط بر آنچه كه از هنر و جامعه هنري توانستند دريابند گذاشتند و بقيه قضاوتها و ارزيابي هاي خود را به ندانسته هاي خود هم تعميم دادند!! و بيشتر از آنچه كه از متخصصين و هنرمندان دلسوخته و اهل فن بشوند و بخوانند خود سخن گفتند و «سخن راندند» و متخصصين هنر و هنرمندان، نظريه پردازان و منتقدين دلسوز و فهيم هنري هم در مباحث علمي- هنري خود به جاي آنكه جامعه هدف خود را مجموعه قدرتمند و سياستگذار كوچك اما بسيار تأثيرگذار قرار دهند روي خود را برگرداندند و مطالب و خطابه هاي خود را به مردم و دانشجويان و مجدداً به خود هنرمندان گفتند. اما فراموش كردند كه پيوستگي سياست و اعتبار و برنامه و اجرا خارج از حوزه اقتدار علمي- هنري آنهاست.
چندي نگذشت كه وقتي به اطراف خود نگاه كرديم ديديم كه به انگاره و «نشانه» يادمان و نگهداشت و پاسداشت همان حماسه، آثاري ظاهراً هنري در قالب تصوير و حجم سربرافراشتند و در اماكن عمومي عرضه شدند. آثاري نه چندان شايسته آن حماسه بزرگ. آثاري كه فقط در سطح با موضوع جنگ برخورد كرده بودند. البته سابقه اين آثار شبه هنري ضعيف به سالهاي طول جنگ نيز بازمي گشت كه در سطح كشور و حتي در جبهه هاي نبرد نيز اجرا و ارائه و نصب مي شد. اما به دليل اتمسفر همراه جامعه و همراهي معنايي مخاطبين و اين آثار، ضعف هاي آنها را باور مخاطبانشان مي پوشاند. زيرا تماشاگر هر تصوير، حجم و يا هر اثر هنري معمولاً با هر بار ديدن و مواجه شدن، چيزي از كوله بار فرهنگي و باور خود را با آن مي آميزد. در زمان جنگ- و حتي اوج انقلاب- بسياري از آثار هنري كه آفريده مي شدند هر چند كه ضعيف بودند به نوعي، نشانه هاي فكري، اعتقادي و حماسي جامعه اي بود كه اين آثار در آن خلق مي شدند. نشانه ها نيز حاكي از چيزي بود كه «حاضر» بود و خالقين و حاميان اين آثار تمنا و ضرورت تقويت و ماندن آنها را داشتند. اما با دور شدن از پيروزي انقلاب و به ويژه پايان جنگ، اين نشانه ها كه اكنون به آثار هنري حجمي و يا نقاشي تبديل شده بودند «غايب» بودند و خلق آثار هنري به معناي تمناي «حضور»   و «نگهداشت»   آنها بود. به همين دليل در چنين مواردي همواره بخش وسيعي از معناي حقيقي غايب مي شود.
وقتي به اطراف نگاه كرديم ديديم كه اين بار ميان حاميان و بعضاً توجيه كنندگان همين آثار الكن ضعيف دوستاني معتقد هستند كه نمي شود از آنها ايرادي گرفت. اگر هم انتقادي بود آنقدر دردناك بود كه نيروي ما را صرف انتقاد از خودي و مجدداً عذرخواهي از خود مي شد.
اما با اين حال چگونه مي توان ناديده گرفت و لب فروبست از رؤيت هميشگي آثاري غيرهم  شأن با آرمانهاي انقلاب؟ صورت پيرمردي كه به اعتراف محققان و تئوريسن هاي بزرگ جهان يكي از جذاب  ترين چهره هاي معنوي رهبران جهان معاصر را داشت و حتي صورت معصوم يارانش در قالب يك اثر حجمي الكن و ضعيف در قلب ميدان انقلاب- ام القري اسلامي- چگونه تصوري غيرحقيقي و غيرواقعي را براي نسل هاي جديدي كه آن وجود شريف را نديدند و در اتمسفري كه او تنفس كرد نبودند از آن رهبر بزرگ ايجاد خواهد كرد؟ در صورتي كه مجريان و حاميان اين آثار غافلند از اينكه دانشجويان و طبقات مختلفي كه با آثار هنري قدرتمند در ديگر كشورهاي جهان از طريق مستقيم يا حداقل رؤيت تصاويركتب هنري مواجه مي شوند با ديده حقارت به آثاري اينچنين مي نگرند.
هنر هميشه بيشتر از جامعه اي كه آن را مي آفريند عمر مي كند. چه كيفيت و شأن لازم را دارا باشد و چه نداشته باشد، به ويژه آثاري كه به انگيزه غيرفردي و توسط سيستم هاي رسمي و مجاري قدرت آفريده شوند. زيرا اين آثار به هر حال با صرف هزينه آفريده و ساخته مي شوند. در حالي كه هر هنرمندي كه براي نياز دروني خود كار مي كند و اثري را خلق مي كند ممكن است اصولاً تمناي مادي نداشته باشد و از ابتدا براي بهره اقتصادي اثر خويش حسابي باز نكرده باشد و به هر تقدير نفس بيان و خلاقيت و ارج نهادن به اثر هنري اش وي را راضي كند. بنابراين آثار مورد حمايت توسط سيستم هاي رسمي به ويژه آثاري كه در اماكن عمومي اجرا و نصب مي شوند- مانند آثار حجمي- به دليل مشكلات حقوقي و قانوني معمولاً سالهاي طولاني حضور خود را حفظ مي كنند.
هر طرح حجمي مانند هر اثر هنري ديگر- البته اگر با هر نوع باور و اعتقاد غيرمادي و توأم با عشق آميخته باشد- ديالوگي فرهنگي را ميان خالق، حامي و سياستگزار آن از طرفي و مخاطبين آن از طرف ديگر برقرار مي كند و در مجموع مانند يك خاطره مشترك انساني عمل مي كند. پيام اين خاطره، تمناي زنده بودن و «هر زماني» را نشان مي دهد. اين اثر هنري مي تواند به عنوان يك آموزگار اجتماعي در بطن و بستر جامعه عمل كند. زيرا در اثر هنري شيء و ماتريال، مادي جنبه روحي ومعنوي به خود مي گيرد و عملاً ماده بي ارزش شرف و ارزش پيدا مي كند. اما در اين معنويت به نسبت چگونگي آثار هنري، سلسله مراتبي وجود دارد كه منوط به درجه ذهنيت و ذاتي و دورني هنرمند است كه در آن اثر خاص پديد مي آيد. به تعبير ديگر پايه و ملاكي كه كمال و ارتقاء يك اثر هنري را تعيين مي كند علاوه بر ساختار آن كه تقدم دارد درجه ذهنيت و درون ذاتي آن است. بر اين اساس كه به نسبتي كه اثر هنري حائز جنبه روحي و معنوي باشد از كمال بيشتري برخوردار است و روح اثر بر ماده آن غلبه پيدا كرده و فائق مي شود.
با كمي كنكاش در ايام جنگ و بحران هاي مختلف زمانه مي توان دريافت كه آن پير اسطوره اي، خون پاك صدها هنرمند فرزانه در جبهه هاي عشق و شرف و عزت را سرمايه زوال ناپذير آنگونه هنري خواند كه بايد به «تناسب عظمت و زيبايي انقلاب» هميشه «مشام جان زيبا پسند طالبان جمال حق» را معطر كند. آن تجلي حقيقت علوي در عصر حاضر دانست كه «صيقل دهنده اسلام ناب محمدي(ص)» و كوبنده كاپيتاليسم مدرن، سازشكاري، التقاط و فرومايگي و بي دردي باشد. (۱)
و آن سيد اهل قلم، اصل سخن رهبر كبير را در پيام ميثاقي ميان« هنر و مبارزه »تفسير كرد. او نيك مي دانست كه كلام امام عين حكمت است و تعبيرات و تصريحات مكرر ايشان بيشتر از آن داراي صراحت است كه بتواند مورد تأويل هاي ناصحيح يا الكن قرار گيرد.(۲) امام- به قول شهيد آويني- از يك سو هنر را به وصف زيبايي و پاكي مي ستود و از سوي ديگر برخلاف مشهورات و مقبولات رايج، زيبايي و پاكي را اموري مي دانست كه اصولاً به اعتبار تعهد و امانتداري وجود پيدا مي كنند. براين اساس اگر نبود كلام جانشين شايسته امام كه« هنر فاخر »را مقبول مي دانند شايد هر اثر الكن و ضعيف و غيراصولي به صرف متعهد بودن آن- كه البته در آثار هنري فعلي«موضوعي بودن »و« روايي بودن »با تعهد برابر دانسته شده است- قابل پذيرش بود. اما بخشي از واژه« فاخر »يعني آثار هنري كه از نظر معيارهاي ساختارشناسانه هنري قدرتمند، اصولي و منطبق و هم شأن معاني و مفاهيمي باشند كه مي خواهند بيان كنند. هنر از حيث ساختار و محتوا- هر دو- نوعي معرفت است و از اين منظر، عين حكمت و معنويت.
اكنون با رويكردي مجدد مي توان سخن آن پير فرزانه را مرور كرد كه:«هنري متناسب با عظمت و زيبايي انقلاب »،« معطر كننده مشام جان زيبا پسند طالبان جمال حق »هنري كه«صيقل دهنده اسلام ناب محمدي(ص) »باشد را مقصود خويش قرار داده است.
به راستي آيا در اين هياهو و جلوه هاي فراوان و متنوع تصوير و تجسم، آثار حجمي و حتي تصويري كه بر در و ديوار شهر اجرا شده اند در روايت اين اتفاق بزرگ نقشي غيرروايي و غيرواقعي را بازي نكرده اند؟ آيا اين آثار حجمي كه به نام يادماندهاي دفاع مقدس در جاي جاي كشور اجرا شده اند مي توانند نگاه كنجكاو و ژرف انديش و در جست وجوي زيبايي را به خود بخوانند؟ آيا آنها تنها بخشي از واقع نمايي نيمه روايي برداشت شده خام و سطحي بصري و حجمي را بر عهده ندارند؟ آيا اين آثار ذائقه هاي بصري مردم و مخاطبين خود را به صورت خزنده و آرام به عقب نمي رانند؟ آيا اين آثار تبلور، نماد و شاخص تغيير كيش مجريان آنانند؟ يا غفلت از هنري فاخر و فقدان توانايي در ادراك ضرورتهاي خلق اثر هنري ناب؟
آيا اين ادامه همان سرنوشت محتوم نگارگري و معماري ناب ايراني- اسلامي است كه گرچه آثار آن قريب به پانصد سال پيش آفريده شده اند هنوز مايه فخر و مباهات اين كشور و حتي جهان است؟ مگر نه اينكه منطقاً بايد جامعه رو به پيشرفت داشته باشد و هنر جامعه نيز پله هاي تكامل را طي كند؟ آيا اينكه همواره ما به هنر گذشته خود رجوع مي كنيم، به آن افتخار مي كنيم و حسرت از دست رفتن آن را در دل داريم نشان از اين پيام ندارد كه سيري قهقرايي در حال تكوين است؟ مگر نه اينكه قرار بود كه آثار هنري كه به انگاره بزرگداشت و زنده نگه داشتن دفاع مظلومانه اما شجاعانه ملت بزرگ ايران خلق و ساخته مي شوند به انكشاف حقيقت در همه اعصار و براي نسلهاي بعدي كمك كنند.
پرداخت انتزاعي مفاهيم حماسي- ديني دفاع مقدس در قالب آثار هنري به معناي برقراري مناسبات ناب تر از مقياس هاي سخيف و حتي طبيعي و واقع گرايانه ميان مرئي و مخفي و يا عالم غيب و عين است. در واقع آنچه تجسم مي شود و تمناي ماندگاري آن است نه آن واقعيت ديدني و مادي بلكه آن جان شريف و روح عرفاني و ايثار قلوب مطمئنه است. در حالي كه اين آثار حجمي حتي در تصوير و تجسم كردن همان واقعيت عيني صورتهاي معصوم اما با اراده مبارزان اسلامي- ناتوانند.
آثار هنري حجمي قطعاً به دليل حفظ و يادماند خاطره  فداكاريها و جانفشاني هاي نيروهاي مسلمان خلق، نصب و ارائه مي شوند. از آنجايي كه روح و قالب مادي هنر متقابلاً در جهت ايجاب و سلب يكديگرند در آثار ضعيف و غيرفاخر حجمي كه به انگاره يادماند دفاع مقدس ساخته و در گوشه گوشه اين كشور نصب شده اند به دليل تضاد و تقابل ميان روح و ماده اثر، نمودارهايي از مراحل پيوند آن دو هستند كه معمولاً مرحله اي است كه به نفي قالب يا روح مي انجامد. آنجايي كه روح كه البته همان باور هنرمند- و به اعتقاد نگارنده حتي باور كارفرما و حامي- متعالي و مملو از انرژي معنوي است به مصادره كالبد مي انجامد. به طوري كه معدل كلي اثر، مخاطب را به ساحت معنوي و مفهومي كه انگيزه و شعار اوليه اثر بود، خواهد رساند و او همان افق را تجربه خواهد كرد. پس درواقع هرگاه با اثر هنري مواجه مي شويم با مرتبه اي از روح روبه رو هستيم كه در لحظاتي خاص و معين تعين مادي يافته است. بسته به مرتبه معنوي هنرمند، اين افق عميق تر و درجان مخاطب بيشتر رسوخ خواهد كرد. اما در مواردي كه اين انرژي معنوي بسيار ضعيف است و از طرفي توانايي فني و هنري مجري نيز در سطحي نيز كه لااقل بتواند احساس زيبايي شناسي مخاطب را پاسخگو باشد نيست قالب و محتوا ناخواسته هر دو به نفي يكديگر مشغولند و اثر به صورت خزنده تبديل به نيروي مخربي خواهد شد كه آرام آرام همچون يك ويروس كشنده اين بار چشم و باور ذهني و زيبايي شناسي مخاطب و تماشاگر خود را مي كاود. اين كاويدن نامحسوس كه شاخص زماني قطعي ندارد و ضمير ناخودآگاه وي را هدف قرار مي دهد تا آنجا پيش مي رود كه دو اتفاق براي او خواهد افتاد كه يا منفردند يا همزمان. يكي دور كردن و اصولاً بري كردن تماشاگر از اصل آن هدف معنوي و شعار اثر هنري است و ديگري ايجاد بيزاري و گاه نفرت از صورت اثر است كه در اثر عدم آشنايي و تسلط هنرمند بر فرم و فضا و ساختار و اصولاً ادبيات هنري در حوزه تخصصي خود است كه آخرين انگيزه مخاطب را در ايجاد اشتياق براي مواجهه ديگر باره با اثر هنري از بين مي برد.
آيا اين آثار كه- به دليل وجود فرهنگ بصري زيبايي شناختي توسعه نيافته ميان حامي و مجري- هر مخاطبي كه چشم و درك سالمي داشته باشد از رؤيت آنها به سرعت بيزار مي شود واقعاً محملي براي معراج به آسمان بلند كمالات لاهوتي هستند؟ آيا واقعاً آنها تذكره اي براي ميثاق نسل امروز و نسل هاي بعد با مبارزان مسلمان در جبهه هاي جنگ و دفاع معصومانه آنها مي باشند؟ اثري كه نمي تواند نگاه مخاطب را حتي اندك زماني بر روي خود متوقف كند چگونه مي خواهد فردا نسلي را به وجد آورد و انرژي نهفته در وجود رزمندگان دين باور را در عرصه تحقق ديني به نسلهاي بعد انتقال دهد؟ اگر اين آثار دلالت بر طرح و تجلي حقايق مجرد نمي كنند لااقل بايد بتواند از عهده صورتهاي« واقعي »اين جهان برآيند. اما آيا واقعاً اينچنين است؟
هنر حقيقي ديني اساساً وحدت گرا است كه عين توحيد است. در چنين هنري ساختار و محتوا ابتدا به وحدت و سپس به تجلي مي رسند. در چنين جلوه گري، هنر بالذات مخاطب خود را به آسمان فرامي خواند. بر اين اساس و آنچنان كه سيد هنرمند شهيد معتقد بود هنر عين تعهد است به آن عهد و ميثاق ازلي كه وجود عالم و انسان فطرتاً به آن شهادت مي دهد و هرگز نبايد از ياد برد كه درك و فهم و شهود اين ميثاق هم براي هنرمند ضروري است و هم حامي و هدايتگر هنر.
پانوشت ها:
۱- پيام امام خميني(ره) به هنرمندان در مورخ ۳۰/۶/۱۳۶۷
۲- منشور تجديد عهد هنر، شهيد سيد مرتضي آويني، سوره، دوره اول، شماره ،۱ فروردين ۱۳۶۸.