فهيم محمد
امروزه نقش علوم و تكنولوژي در فرآيند توسعه، كاملاً محرز و امري اجتناب ناپذير است. به بيان ديگر، تكنولوژي زيربناي توسعه است. توسعه تكنولوژي نيز امري اتفاقي و خود به خودي نيست، بلكه نيازمند برنامه ريزي و تدوين سياست هاي واقع بينانه و راهبردي است. از اين رو در برنامه ريزي كلان توسعه، بايد ملاحظات علمي و تكنولوژي به شدت مد نظر قرار گيرد. نتايج چشمگير چنين ملاحظاتي، در بسياري از كشورهاي توسعه يافته صنعتي كاملاً احساس مي شود.زماني كه محور همه برنامه ها، فعاليت ها، بحث ها و صحبت بر پايه توسعه تكنولوژي باشد و همه مسئولان، از عالي ترين تا پايين ترين سطوح اجرايي، بر اهميت و نقش راهبردي آن تأكيد داشته باشند و به صورت علمي و عملي نيز در همان راستا حركت كنند، مي توان اميد داشت كه دستيابي به توسعه امكا ن پذير است. همگان مي دانيم كه منابع طبيعي، نفت و گاز كشورمان روزي به پايان خواهد رسيد و اتكا به اين منابع در درازمدت به نفع جامعه رو به رشد ما نخواهد بود. از سويي در جهان كنوني كه عرصه تاخت و تاز علم و تكنولوژي است، اگر به فكر چاره اي اساسي نباشيم، شكست و اضمحلال ما حتمي است. بنابراين بايد برنامه توسعه و سازندگي كشور بر پايه توسعه تكنولوژي باشد. بيوتكنولوژي، به تنهايي يك علم نيست، بلكه مجموعه اي از تكنيك ها، روش ها و راهبردهايي است كه مي تواند منجر به بهبود، اصلاح و تغيير ويژگي ها، فرآيند فرآورده ها و منابع موجود شود. بيوتكنولوژي مدرن در سال ۱۹۷۰ با شكوفايي دستكاري ژنتيكي و مهندسي ژنتيك ابداع شده و به نام بيوتكنولوژي مدرن مشهور شده است و دنيا با سرعت سرسام آوري در اين زمينه به پيش مي رود و حجم تجارت جهاني و سهام شركت هايي كه با بيوتكنولوژي پيش مي روند نيز روز به روز در حال افزايش است. همانند ساير كشورها، بيوتكنولوژي اولويتي قابل ملاحظه در كشور ما محسوب مي شود. كارشناسان ،تصويب سند ملي زيست فناوري از سوي هيأت دولت در ارديبهشت ماه سال گذشته را نيز در همين راستا ارزيابي مي كنند. البته اين سند تاكنون كه حدود يك سال از زمان تصويب آن مي گذرد، به مرحله اجرا در نيامده و متأسفانه در چم وخم مسائل اداري و بوروكراسي، اسير شده و هيچ سازماني نيز خود را موظف به پاسخگويي در اين زمينه نمي داند. جادارد كه با توجه به نقش ساختاري بيوتكنولوژي در توسعه ملي، برنامه ريزي ها و جهت گيري هاي مشخص در اين امر براي توسعه بيوتكنولوژي صورت پذيرد تا بتوان در سايه اين علم و ساير علوم پيشرفته در جهت توسعه ودستيابي به امنيت ملي سود بجوييم. با توجه به مسائل عنوان شده با چند تن از استادان، پژوهشگران و فعالان بيوتكنولوژي درباره وضعيت اين رشته در كشورمان گفت وگويي انجام داده ايم كه مي خوانيد.
* با توجه به اهميت و نقش بيوتكنولوژي درآينده جهان، وضعيت كشورمان را در اين زمينه چگونه ارزيابي مي كنيد؟
- دكتر حسين نادري منش، رئيس دانشكده علوم دانشگاه تربيت مدرس: جهتي را كه انتخاب كرده ايم، مناسب است و شيبي كه درآن حركت مي كنيم نيز بسيار منطقي است. اما با مطالبي كه ادعا مي كنيم يعني كشوري با ايده هاي نو و تفكر مستقل در يك منطقه مهم، با ايده آل ها و جايگاه مناسب خودمان هنوز فاصله داريم. امروز اتفاق مهمي در جامعه و افراد آن رخ داده و آن بحث اقتصاد دانايي محور است. يعني به اين تفكر عمومي رسيده ايم كه بقاي ما به ويژه به عنوان يك نظام و يك كشور كه اگر بخواهيم توسعه پيدا كنيم، نفت يا منابع زيرزميني و ... نيست، بلكه در اين است كه انسان هاي متخصص داشته باشيم و به عبارتي نرم افزار توليد سخت افزار تكنولوژي داشته باشيم و از جمله اينها بحث بيوتكنولوژي است. حركت هاي خوبي در اين رشته صورت گرفت، هر چند كه بعضي از آنها خيلي شعاري شده است، اما اميدواريم اتفاقي كه بر سر IT آمد، در مورد بيوتكنولوژي تكرار نشود، هر چند شاهد اين هستيم كه هنوز اتفاق خاصي نيفتاده، عده اي بحث مي كنند كه بيوتكنولوژي هم به جايي نرسيد، بايد به سراغ نانوتكنولوژي برويم.
- دكتر عباس كبريايي زاده، دانشيار دانشكده علوم پزشكي و مشاور وزير بهداشت در امور بيوتكنولوژي وفرآورده هاي بيولوژيك: بيوتكنولوژي در ايران، جدا از ساير علوم نوين نيست. به موازات پيشرفت هايي كه در ساير رشته هاي نوين داريم در اين شاخه هم توجهاتي صورت گرفته و پيشرفت هايي داشته ايم. اما گلايه اي كه اين جا مطرح مي شود، اين است كه توجه مسئولان كشور به مقوله بيوتكنولوژي در حد و جايگاه شايسته آن نبوده است.
در شاخه علوم پزشكي، برنامه استراتژيك توسعه بيوتكنولوژي پزشكي كشور به طور جدي در سال ۷۶ و ۷۷ مورد توجه قرار گرفته و برنامه مدون بيوتكنولوژي كشور در شاخه پزشكي از سال ۱۳۸۰ آماده شد كه هرگز به اجرا در نيامد. يكي از اشكالاتي كه در علوم نو، گريبانگير برنامه هاي كشور است، به نظر من جوزدگي است. يعني به محض اين كه بحث جديدي مطرح مي شود مثل بحث نانوتكنولوژي و غيره، بحث هاي ديگر رها مي شود و برنامه هايي را كه قبلاً براي آنها سرمايه هاي زيادي هزينه كرده ايم، متخصصان بسيار پرورش يافته و آموزش ديده را به دست فراموشي مي سپاريم. بنابراين يكي از نكاتي كه مي خواهم به آن اشاره كنم، اين است كه متأسفانه در ۵-۴ سال اخير آن چنان كه بايد و شايد به بحث بيوتكنولوژي، توجه در خور شأن آن نشده است.بحثي كه در كشور مطرح مي شود، اين است كه منابع محدود است، ما هم قبول داريم اما سئوال اصلي اين است كه آيا از منابع محدود كشور بهينه استفاده مي شود؟ اگر همان منابع محدود بهينه به كار گرفته شوند، مي توانيم به نحو احسن از آنها استفاده كنيم و اين مهم محقق نخواهد شد مگر با برنامه ريزي و به كار گيري آنها در قالب يك برنامه مدون.
- دكتر مجيد معنوي، معاون علوم زيستي دفتر همكاري هاي فناوري رياست جمهوري: در بحث ارزيابي بيوتكنولوژي ، من فكر مي كنم بايد مؤلفه هاي اساسي حوزه تكنولوژي كه عملاً بخش هاي نرم افزاري، سخت افزاري و دانش محوري است، مورد توجه قرار بگيرد و ببينيم كه طي تلاش چند سال گذشته وضعيت بيوتكنولوژي كشور در اين ابعاد چگونه رشد كرده است. من احساس مي كنم كه هر نگاه منصفي قائل به اين معني خواهد بود كه طي ۱۰ الي ۱۵ سال گذشته وضعيت بيوتكنولوژي به لحاظ ارتقاي توان نيروي انساني مورد نياز رشد خوبي داشته و ما توانسته ايم در سطح كشور و در مقايسه با منطقه، نيروهاي زيادي را درعرصه هاي مختلف بيوتكنولوژي تربيت كنيم. همچنين توانسته ايم از پتانسيل نيروهاي آموزش ديده خارج از كشور هم به نحو نسبتاً مطلوبي بهره مند شويم. در بعد سخت افزاري، كشور با يك سري محدوديت ها مواجه است، ولي خوشبختانه بخشي از زير ساخت هاي مورد نياز براي استفاده از بيوتكنوژي مدرن در كشور عملاً راه اندازي شده و اين توسعه سخت افزاري زمينه و بستري را براي بروز توانائي ها و خلاقيت هاي نيروي انساني به دنبال داشته است. در بحث دانش فني بايد عنوان كرد كه تكنولوژي كه از بعد دانش فني مد نظر قرار مي گيرد، عنصر تأثيرگذار و پارامتر حياتي براي توسعه هر بخش است، كه دستيابي به آن از بحث توسعه درون زا و اتكا به دستاوردهاي تحقيقي يا توسعه برون زا به معني انتقال دانش فني عملاً دوره هاي گذار و مقطع زماني خاصي را مورد نياز دارد كه يك برنامه ريزي مدون را طلب مي كند. در اين راستا، كشور توفيقاتي نسبي داشته و توانسته به بخشي از تكنولوژي هاي اساسي بخش بيوتكنولوژي مسلط شود.
- دكتر محمدحسين صنعتي رئيس پژوهشگاه ملي مهندسي ژنتيك و زيست فناوري:در حال حاضر آمريكا، كانادا، ژاپن و استراليا و برخي كشورهاي اروپايي در رأس كشورهاي پيشرفته در زمينه بيوتكنولوژي قرار دارند و در بين كشورهاي در حال توسعه نيز بيشترين پيشرفت را كشورهايي مثل هند، چين، كره جنوبي، مالزي، تايلند و فيليپين داشته اند، در مجموع كشور ما از جايگاه مطلوبي در بين كشورهاي در حال توسعه برخوردار است. در حال حاضر بخش عمده اي از زيرساخت هاي لازم فراهم شده، از سوي ديگر اغلب دانشگاه ها و مراكز تحقيقاتي كشور بخش هايي را در زمينه بيوتكنولوژي داير كرده اند. در مجموع براي توسعه بيوتكنولوژي در كشور امكانات نسبتاً خوبي فراهم شده كه البته هنوز در مراحل اوليه توسعه اين فناوري هستيم و اگر خواهان توسعه واقعي بيوتكنولوژي در كشور باشيم، پيش از هر چيز بايد زمينه اجراي هرچه سريعتر سند ملي زيست فناوري كشور را فراهم كنيم.
* به نظر شما در كدام يك از شاخه هاي گوناگون بيوتكنولوژي پيشرفت بيشتري داشته ايم؟
- دكتر كبريايي زاده: در مورد شاخه بيوتكنولوژي پزشكي، بايد عرض كنم به رغم ناملايماتي كه وجود دارد و يا بهتر است بگوييم كم توجهي و يا كم لطفي، پيشرفت هاي ما در اين شاخه مطلوب بوده است. علتش هم آن است كه محققيني كه در اين رشته فعاليت مي كنند، با چنگ و دندان و به هر طريق ممكن كه شده در اين حيطه توسعه هايي را باعث شده اند.
اگر به بخش بيوتكنولوژي تشخيصي مراجعه كنيد، خواهيد ديد كه كيت هپاتيت و كيت ايدز جزو نخستين محصولاتي بوده كه در اين حوزه توليد شده است. قبل از آن نيز كيت گروه هاي خوني بود كه روي آن كار شده و در بخش دارويي، ما جزو معدود و يا شايد تنها كشور اسلامي هستيم كه فرآورده هاي دارويي توليد خودمان (هر چند با مشاركت و همكاري علمي مؤسسات بين المللي) در قفسه هاي داروخانه هاي كشورمان وجود دارد. «اينترفرون آلفا» بيش از سه سال است كه در كشور مصرف مي شود. اگر بخواهيم قياس بكنيم ما در شاخه بيوتكنولوژي پزشكي محصولات بسيار ارزنده اي داريم و تا آنجا كه من اطلاع دارم در ساير شاخه هاي بيوتكنولوژي، فعلاً محصولي كه نهايي شده باشد و مورد مصرف انسان قرار بگيرد در كشور وجود ندارد.
- دكتر صنعتي: محققان كشورمان در زمينه بيوتكنولوژي كشاورزي، به ويژه در توليد كودهاي بيولوژيك و گياهان تراريخته دستاوردهاي خوبي داشته اند و ارقامي از اين گياهان با ويژگي هاي خاص در كشور توليد شده است. همچنين اقدامات مؤثري در زمينه پزشكي صورت گرفته كه از جمله آنها دستيابي به روش هاي تشخيصي مولكولي بيماري هاي ژنتيكي است. به طوري كه در حال حاضر امكان تشخيص مولكولي ۴۰ نوع بيماري در پژوهشگاه ملي مهندسي ژنتيك و زيست فناوري و برخي از دانشگاه هاي علوم پزشكي كشور فراهم شده است. دستاورد ارزشمند ديگر محققان كشورمان در اين عرصه، دستيابي به دانش توليد برخي داروهاي نوتركيب حاصل از مهندسي ژنتيك و زيست فناوري است كه در آينده نه چندان دور به مرحله بهره برداري خواهد رسيد.
همچنين در ساير بخش ها از جمله صنايع غذايي و غير دارويي نيز فعاليت هاي قابل توجهي صورت گرفته است.
- دكتر معنوي: براي توسعه، نه تنها بيوتكنولوژي، بلكه هر حوزه اي از علم و تكنيك در هر منطقه ما بايد دو اصل مهم را در نظر داشته باشيم و آن بحث مزيت ها و ضرورت ها است.
مزيت ها عملاً نشأت گرفته از اقليمي است كه در آن زندگي مي كنيم. منابع طبيعي كه در اختيار داريم و همچنين توانايي و پتانسيلي كه در نيروهاي انساني نهفته است و ما مي توانيم به عنوان مزيت ها از آنها ياد كنيم. در بيوتكنولوژيك كشور نيز بايد به اين امر توجه كنيم. در بحث ضرورت ها ما نبايد از اين اصل غافل بشويم كه بيوتكنولوژي در دنيا به چه سمت و سويي در حركت است. آخرين برون داده هاي بيوتكنولوژي مدرن، دست يافته هايي است كه براي ارتقا سلامت و بهبود كيفيت زندگي از حيث تأمين دارو و غذا دنبال مي شود و اين سمت و سويي كه دنيا در پيش گرفته است جهت گيري اساسي در بهره برداري از بيوتكنولوژي مدرن است و به نظر من جزو ضرورت هايي است كه ما نمي توانيم از توجه به آن غافل باشيم و به همين علت است كه در كشور عمده پتانسيل ها، توان ها و حركت ها در شاخه پزشكي بخش دارويي و كشاورزي متمركز شده است.
- دكتر نادري منش: در زمينه پايه اي در كلان دانشگاه ها پيشرفت بسيار خوبي داشته ايم البته نسبت به سرمايه گذاري كه در دانشگاه ها انجام پذيرفته است. در زمينه هاي ديگر، بستگي به گرايش ها و علاقه ها دارد. در زمينه بيوتكنولوژي پزشكي به علت اين كه سلامت انسان ها بسيار مهم است نسبتاً رشد خوبي داريم.
چون ناچار هستيم، چرا كه در غير اين صورت مجبور هستيم در زمينه دارو و مواد تشخيصي وارد كننده باشيم و چون از طرفي منابع مالي محدود هستند، در اين شاخه پيشرفت خوب بوده است و مسئولان هم به حق در اين مورد همكاري خوبي داشته اند. در زمينه كشاورزي، متأسفانه بدنه كشاورزي ما كمي ضعيف تر است. مي دانيم كه بهترين دانشجويان ما يا به رشته هاي پزشكي وارد مي شوند يا مهندسي، عده كمي از دانشجويان المپيادي نيز جذب رشته هاي علوم پايه مي شوند. اما حركت هايي شروع شده، مثل توليد كود بيولوژيك كه الان در حال توليد و عرضه به بازار است. يا برنج تراريخته كه توليد شده است. البته در مورد محصولات كشاورزي كه در سبد غذايي وارد مي شوند، ما بايد قوانين و قواعد ايمني زيستي را بنويسيم و كاملاً رعايت كنيم. چرا كه حتي ممكن است بسياري از محصولاتي كه ما وارد مي كنيم تراريخته باشد. به همين علت به قوانين و قواعد ايمني زيستي، احتياج مبرم داريم.
* چه عواملي موجب رشد و پيشرفت كشورهاي توسعه يافته در اين زمينه شده است؟
- دكتر صنعتي: در كشورهاي پيشرفته، به دليل برنامه ريزي دقيق و علمي و نيز عزم ملي مسئولان آن كشورها بحث توسعه زيست فناوري، با سياستگذاري اصولي و اجراي برنامه هاي راهبردي با جديت دنبال مي شود و در سايه سرمايه گذاري و تلاش و توجه مسئولان اين، علم و فناوري هاي نوين همپا با ساير زمينه ها به سرعت در حال پيشرفت است، در حالي كه در كشور ما اغلب برنامه ريزي ها ضعيف است. البته ما تلاش كرديم كه برنامه توسعه بيوتكنولوژي را به صورت برنامه اي قوي و عملي تهيه كنيم و در نهايت با مشاركت همه سازمانها و وزارتخانه ها، آن را نهايي كرده و به تصويب هيأت دولت رسانديم. اما متأسفانه با گذشت يك سال از تصويب اين برنامه در هيأت دولت، هنوز جهت اجرا به سازمان هاي مربوط ابلاغ نشده و سرمايه اي نيز براي آن در نظر گرفته نشده كه باعث تأسف است.
- دكتر نادري منش: كشورهاي پيشرفته مثل آمريكا كار خاصي براي بيوتكنولوژي انجام ندادند. چون به طور كلي به دنبال حركت هاي انتفاعي از طريق تفكر و نرم افزار ذهني هستند، در زمينه هاي مختلف كار مي كنند و سود آن را هم مي برند. حال نانوتكنولوژي باشد، بيوتكنولوژي و يا IT. يعني كشور به صورت برنامه ريزي شده خوب حركت مي كند. هدفشان اين است كه به بهترين تكنولوژي ها زودتر و سريع تر دست پيدا كنند، در واقع محيط علمي بسيار خوبي دارند، تكنولوژي قوي دارند و صنعت شان بر اساس نيازشان طراحي مي شود.
اقتصاد بسيار قوي نيز دارد، لذا سرمايه گذاري انجام مي دهند و با برنامه ريزي همه جانبه اي كه دارند در تمام زمينه ها پيشرفت مي كنند. اما در اروپا وضعيت متفاوت است. چون تك تك كشورها نمي توانند مثل آمريكا حركت كنند به همين علت هم اروپاي واحد شدند، پس هر كدام در پروژه هاي متفاوت برنامه ريزي كردند.
- دكتر كبريايي زاده: آموزش و تحقيق زيربناي توليد علم است و توليد علمي كه به درد زندگي نخورد و بر زندگي انسانها تأثير مثبت نگذارد، اهميت خاصي ندارد و فقط در پاره اي موارد شايد ارزنده باشد و كشورهاي پيشرفته اي كه در اين عرصه رشد داشته اند، برنامه ريزي مدون و قدرتمندي داشته اند و هدفمند عمل كرده اند. از جوزدگي پرهيز كرده و اولويت ها را مشخص كرده اند و بر اساس آن سرمايه گذاري و اختصاص بودجه داده اند. در ضمن از منابع خود به نحو مطلوب استفاده مي كنند، يعني بر اساس نياز، تخصص و نيروي انساني ماهر. اين كشورها به صنعتي كردن فرآيند بسيار اهميت مي دهند كه اين خود شامل دو بخش است. يكي بخش سرمايه گذاري سخت افزاري است. يعني كارخانه ساخته شود، ماشين آلات بيايد، سرمايه گذار بيايد و سرمايه گذاري كند، شهرك ايجاد شود و در واقع اقدامات صنعتي صورت بگيرد، كه اين خود مستلزم يك برنامه ريزي واقع بينانه است.
بخش دوم برقراري زيرساخت مقرراتي است. يعني شما نمي توانيد همان مقرراتي را كه حاكم بر كفش است، بر استامينوفن حاكم كنيد و يا همان مقررات را در بعد قيمت گذاري، عوارض گمركي، صدور پروانه و مسائل ديگر را بر فرآورده هاي دارويي به ويژه محصولات بيوتكنولوژيك حاكم كنيد.
- دكتر معنوي: در بسياري از كشورها نظير كشور ما به منظور تقويت زيرساخت هاي آموزشي و پژوهش استفاده از فشار علم و فشار تحقيق و پژوهش براي حركت ترن توسعه اي مد نظر بوده و به نظر مي رسد كه بايد نوعي همخواني با نياز و كشش بازار ايجاد شود تا بتوانند اين روند توسعه اي را تسريع كند. من احساس مي كنم يكي از دلايل موفقيت در كشورهاي در حال توسعه توجه به بازار بوده مضاف بر اين كه به دليل ايجاد زيرساخت هاي اساسي مورد نياز براي اين كار، اين كشورها توان جذب نخبگان علمي و نيروهاي انساني كه اساسي ترين حركت صنايع Hitech است را دارند توانسته اند مسلط بر توان نيروي انساني توسعه را پيش ببرند. به عنوان عامل بازدارنده احساس مي كنم كه مشخص ترين بحثي كه بايد در كشور به آن توجه بشود، ساماندهي نظام مديريت كلان توسعه و از طرفي اولويت گذاري منطقي بر مبناي مزيت ها و ضرورت هاست. بعضي اوقات همه چيز خواهي باعث مي شود كه ما از مسير واقعي كه بايد پيش برويم عقب بمانيم.
* جايگاه كشورمان را در مقايسه با ساير كشورها چگونه ارزيابي مي كنيد؟
- دكتر معنوي: اگر مبناي مقايسه بين دو كشور باشد مقداري به بيراهه مي رويم و دليلش هم آن است كه مجموعه سرمايه گذاري هايي كه در هر كشور انجام مي شود، ممكن است متفاوت باشد. به عنوان مثال بزرگترين سرمايه گذاري هايي كه در بخش تحقيقات R&D در دنيا در حوزه صنايع داروهاي بيوتكنولوژيكي در يك سال صورت مي گيرد، چيزي حدود ۲۰ ميليارد دلار است و اين چنين حجمي از سرمايه گذاري معادل درآمد نسبي حاصل از فروش فرآورده هاي نفتي كشور ماست. بديهي است كه ما توان چنين سرمايه گذاري را نخواهيم داشت. اما اگر به نرخ سرمايه گذاري و ميزان بازگشت حاصل از اين سرمايه گذاري نگاه كنيم و از اين نظر مقايسه داشته باشيم، شايد معقول تر باشد.
خوشبختانه كشور ما در منطقه، جزو نادر كشورهايي است كه توانسته بيوتكنولوژي مدرن را در خدمت نيازهاي خودش قرار بدهد و اين افتخاري براي كشور است. در مورد كشورهاي پيشرفته و به خصوص آمريكا كه بخش عمده اي از تحولات بيوتكنولوژي مدرن در آنجا در حال شكل گيري و توسعه است، فاصله زياد است. حتي بسياري از كشورهاي توسعه يافته نيز در مقايسه با آمريكا فاصله زيادي دارند، اما به اين معنا نيست كه اين حركت و مقايسه مانع تلاش و پويايي كار مي شود. علتش هم اين است كه عمر خروجي هاي عرصه بيوتكنولوژي مدرن كوتاه و در حدود ۳ سال است و اين نيز ناشي از تحولات چشمگير تكنولوژي است. پس ورود به گردونه تحقيق و توسعه فرآورده هاي جديد، مي تواند اميدهايي را پيش روي كشورها قرار بدهد.
- دكتر كبريايي زاده: اگر ما نسبت به هند خودمان را مقايسه كنيم، هندوستان از ما خيلي جلوتر است. اگر ۱۰ سال پيش خودمان را با اين كشور مقايسه مي كرديم، شايد برابر بوديم و اختلاف زيادي نداشتيم. در مورد كشورهاي منطقه به عنوان مثال مصر ۵ الي ۶ سال است كه برنامه توسعه در شاخه بيوتكنولوژي را پيش بيني كرده و با مشاركت شركت هاي خارجي برنامه ريزي انجام داده است. به عبارتي زيرساختي كه در ايران وجود دارد، در مصر نيست، اما رشد آنها بسيار مطلوب است. حتي كشوري مثل امارات سرمايه گذاري خوبي در توسعه صنعتي در شاخه هاي بيوتكنولوژي پزشكي انجام داده است و يا كشوري مثل تركيه. ولي به هر حال مبناي مقايسه بايد با عدد و رقم باشد، تعداد نيروهاي انساني و تعداد مقالاتي كه چاپ شده همچنين تعداد محصولاتي كه توليد شده و حجم بازاري كه توليدكنندگان داخلي توانسته اند به خود اختصاص بدهند.
- دكتر نادري منش: شانس خوبي در منطقه داريم. اما كشور هندوستان رشد خوبي دارد، چون جمعيت يكي از عوامل مهم توسعه به شمار مي آيد، ولي از ما جلوتر نيست، چون شرايط خاصي دارد؛ به عنوان مثال از نظر سرمايه و بودجه كشور ما شرايط بهتري دارد. به نظر من نسبت به بقيه وضع بسيار خوبي داريم و با كمي ممارست و برنامه ريزي دقيق مي توانيم از منطقه جلوتر بيفتيم و در حال حاضر از نظر پتانسيل نيروي انساني جلوتر از بقيه هستيم.
