نيلوفر قديري
كنفرانس بازنگري NPT بعد از يك ماه بحث روز جمعه ۶ خرداد در نيويورك بدون نتيجه و در حالي پايان يافت كه همه انگشت ها ي اتهام به سوي آمريكا به عنوان عامل اصلي اين ناكامي نشانه رفته بود.
بدگماني به نيات آمريكا در بين شركت كنندگان در كنفرانس آن چنان شديد است كه در بررسي دلايل اين ناكامي،برخي از آنان شكست كنفرانس را نتيجه برنامه ريزي پنهاني و سناريوي از پيش نوشته شده واشنگتن مي دانند.
در ماه هاي پيش از كنفرانس باز نگريNPT كه هر ۵ سال يك بار بر گزار مي شود تقريباً همه پيش بيني ها حاكي از آن بود كه پيشرفت چنداني در نشست امسال به دست نمي آيد.
در طول مذاكرات يك ماهه كشمكش ميان آمريكا كه قصد داشت ايران و كره شمالي را در كانون بحث ها و بيانيه پاياني كنفرانس قرار دهد و كشورهاي ديگر كه خواستار كاهش حجم زرادخانه  آمريكا بودند چنان شديد شد كه هيچ گفت وگوي حقيقي درباره چگونگي ريشه كني تكثير هسته اي اصلاً انجام نشد.
اين اختلاف چنان عميق شد كه «سرجيو دوارت» رئيس برزيلي كنفرانس بازبيني روز جمعه به طنز گفت كه شايد اين كنفرانس حتي باعث تضعيف پيمان سال ۱۹۷۰ شده باشد. او در پاسخ به اين سؤال كه دليل اين ناكامي چه بود، گفت: «مي توانيد چندين كتاب در اين  باره بنويسيد.»
سه كميته اصلي اين كنفرانس در قالب گروه هاي كاري طي يك ماه گذشته جلسات بحث و بررسي درباره خلع سلاح هسته اي، تضمين هاي امنيتي، پادمان ها و موضوعات منطقه اي همچون ايجاد خاورميانه عاري از سلاح هسته اي برگزار كردند. اين كميته ها و گروه هاي كاريشان درباره اجراي مواد مربوط به استفاده صلح آميز از انرژي هسته اي در NPT جلساتي برگزار كردند.
اما در پايان هيچ يك از اين گروه ها به نتيجه نرسيدند. اختلاف بر سر برنامه هسته اي ايران و كره شمالي، زرادخانه هسته  اي اسرائيل و برنامه هاي آمريكا براي توليد تسليحات هسته اي پيشرفته مذاكرات كنفرانس را به بن بست كشاند.
كوفي عنان دبير كل سازمان ملل با اشاره به بي نتيجه ماندن اين كنفرانس گفت: شركت كنندگان فرصت مهمي را براي تقويت موضوع امنيت جمعي در مقابل تهديدات هسته اي از دست دادند.
گروهي ديگر اين نتيجه را بدترين ناكامي تاريخ NPT خواندند. نماينده گروه هاي غيردولتي طرفدار خلع سلاح در اين كنفرانس گفت: آمريكا با خودداري از حتي بحث كردن درباره تعهداتي كه در نشست هاي گذشته وعده داده بود، دنياي عدم تكثير هسته اي را به غرب وحشي تبديل كرد كه هيچ قانوني در آن حاكم نيست. تنها بيانيه قابل اعتنايي كه از اين كنفرانس بيرون آمد شايد فقط فهرست ۱۵۰ كشور شركت كننده و ۱۱۹ نهاد تحقيقاتي و سازمان غيردولتي حاضر در كنفرانس بازنگري بود. غايبان بزرگ اين فهرست مانند هميشه هند، اسرائيل، كره شمالي و پاكستان بودند. اين كنفرانس كه هر پنج سال يك بار برگزار مي شود زماني فرصتي براي پر كردن آن شكاف ها و روزنه هايي در NPT بود كه امكان گسترش و تكثير تسليحات هسته اي را به كشورها مي داد.
آمريكا كه اكنون ۴ سال است بر خطر تكثير تسليحات هسته اي براي دنيا تأكيد مي كند و در اظهار نظرات مقامات آن از بالاترين سطح تا سطوح پايين تر همواره اشاره اي به اين موضوع مي شود، هيأتي در سطح ديپلمات هاي متوسط به اين كنفرانس اعزام كرد. كاندوليزا رايس وزير خارجه آمريكا كه به گفته وزارتخانه متبوعش، «گرفتارتر از آن بوده كه در اين كنفرانس شركت كند» ، پيش از پايان كنفرانس بازنگري، NPT را سندي بسيار مهم خواند و گفت كه واشنگتن به حمايت از اين پيمان ادامه مي دهد. اما هشدار داد كه اين پيمان از چندين جهت دچار لغزش شده است. اين در حالي است كه
شركت كنندگان در كنفرانس بازنگري امسال بدون نام بردن از آمريكا، از اين كشور به خاطر ناديده گرفتن تعهداتش در خلع سلاح هسته اي انتقاد كردند.
«پل مير» رئيس هيأت نمايندگي كانادا در اين كنفرانس در سخنراني خود گفت: «اگر دولت ها به راحتي تعهدات قبلي خود را هر وقت بخواهند ناديده بگيرند، ما هيچ وقت نمي توانيم مبنايي براي همكاري بين المللي و اعتماد به امنيت جمعي ايجاد كنيم.» مقامات آمريكايي اما ايران و مصر را عامل ناكامي كنفرانس اعلام كرده و در اظهار نظرات خود بعد از پايان كنفرانس گفتند: «اين دو كشور با بسيج كشورهاي غيرمتعهد همه انتقادها را به آمريكا و اسرائيل معطوف كردند.»
در اجلاس امسال چندين كشور به رهبري ايران و مصر خواستار آن شدند كه پيش از هر گونه تغييري در نظام NPT ابتدا آمريكا و ديگر كشورهاي هسته اي تضمين دهند كه هرگز به يك كشور غيرهسته اي حمله نكنند. آنها همچنين خواستار آن بودند كه واشنگتن پيمان منع جامع آزمايش هاي هسته اي را تصويب كند. دولت بوش اين پيمان را باعث تضعيف آمريكا دانسته و آن را پيماني مرده و پايان يافته خوانده است. سنا هم هيچ گاه دست به كار بررسي اين پيمان نشد.
محمد البرادعي مدير كل آژانس بين المللي انرژي هسته اي درباره شكست كنفرانس گفت: «از ناكامي اين اجلاس حيرت زده نشده چون دنيا درباره چگونگي مقابله با تهديد هسته اي دچار اختلاف نظر بسياري است. به همين دليل NPT با همان نواقص قبلي به كار خود ادامه مي دهد.»
آمريكايي ها اصرار دارند كه در جهان بعد از ۱۱ سپتامبر ديگر موضوع مورد توجه، خلع سلاح هسته اي نيست بلكه بايد همه توجهات به عدم تكثير هسته اي معطوف شود. رئيس هيأت آمريكايي در اين كنفرانس در سخنراني خود گفت: «از پنج سال پيش (كنفرانس بازنگري ۲۰۰۰) تاكنون خيلي چيزها تغيير كرده است. علاوه بر خروج كره شمالي از NPT و اعلام اينكه سلاح هسته اي دارد،ايران هم به نظر مي رسد كه درصدد دستيابي به بمب هسته اي باشد.»
مقامات آمريكايي، ايران و مصر را عامل ناكامي كنفرانس بازنگري NPT مي خوانند در حالي كه بسياري از شركت كنندگان در اين كنفرانس آمريكا راعامل شكست آن مي دانند.
اين اختلاف ديدگاه ميان آمريكا و كشورهاي شركت كننده NPT كنفرانس بازبيني امسال را به ناكامي كشاند. مقامات دولت بوش بعد از پايان كنفرانس گفتند كه مي دانستند اين اجلاس به نتيجه اي نمي رسد و به همين دليل هيأتي در سطح متوسط به اجلاس فرستاده اند.
جكي ساندرز نماينده آمريكا در كنفرانس، به خبرنگاران گفت كه واشنگتن اين بحث را در چارچوب هاي ديگر پي مي گيرد. معاون كنترل سلاح وزير خارجه آمريكا پيش از آغاز اين كنفرانس در يادداشتي در سايت شوراي روابط خارجي آمريكا نوشت، كشورهاي عضو NPT بايد در پي تدابيري مؤثر براي جلوگيري از بروز موارد جديد نقض اين پيمان و درصدد تلاش براي متقاعد كردن ايران و كره شمالي به توقف برنامه هسته اي شان باشند. اين پيمان بايد طوري تغيير يابد كه به هرگونه نقض و عدم پايبندي به معني ارجاع پرونده به شوراي امنيت باشد.
اين مقام آمريكايي پيام اصلي آمريكا در كنفرانس هفتم بازنگري را درخواست  براي اقدام شديد و نيرومند و رويارويي در مقابل تهديد ناشي از عدم پايبندي به NPT اعلام كرد و گفت:  «در اين كنفرانس سند موارد نقض طولاني مدت تعهدات توسط ايران را ارائه مي كنيم، ايران سالهاست كه پشت NPT پنهان شده است. در كنفرانس امسال آمريكا هوشياري اعضا را نسبت به ضرورت اتخاذ تدابيري براي تقويت NPT و بستن روزنه هاي آن برمي انگيزد.»
اين مقام آمريكايي منظور نماينده آمريكا در كنفرانس هفتم را كه گفته بود،  واشنگتن در چارچوب هاي ديگري اهداف خود را پيگيري مي كند، به وضوح بيشتري بيان كرد و گفت، اقدامات چند جانبه براي بستن روزنه هاي NPT و تقويت نظام عدم تكثير هسته اي در گروه هشت و گروه كشورهاي تأمين كننده مواد هسته اي در دست بررسي است.
در حقيقت آمريكا از پيشبرد اهدافش در كنفرانس هاي جهاني نظير كنفرانس NPT نااميد شده و درصدد رايزني در گروههاي محدودتري همچون گروه ۸ است كه در آن كشورهايي مثل ايران نفوذ و قدرت رايزني ندارند.
تحليل گران آمريكايي در آستانه كنفرانس بازنگري NPT و حتي در زماني كه مذاكرات در جريان بود به صراحت در تحليل هايشان اعلام مي كردند كه«نبايد از NPT انتظار چنداني داشت.» آمريكا به جاي كار بر روي NPT مشغول بررسي راه هاي ديگري همچون تقويت سيستم هاي نظارتي بر تجارت سلاح و مواد هسته اي است. يكي از اين سيستم ها ابتكار امنيت تكثير است. در اين ابتكار عمل پيش بيني شده كه همه قطارها و كشتي ها و هواپيماهاي مشكوك به حمل مواد هسته اي يا مواد مرتبط با آن متوقف و بازرسي شود. استفان ريدميكر معاون كنترل سلاح وزير خارجه آمريكا در سخنراني خود در كنفرانس بازبيني گفت:«ما در طراحي ابزارهاي جديد خارج از NPT براي كامل كردن كار اين پيمان موفق بوده ايم.»
در«ابتكار امنيت تكثير»۶۰ كشور به رهبري آمريكا عضويت دارند و مهمترين نكته آن توافق اين كشورها براي نظارت و در صورت لزوم مداخله در هرگونه تجارت غيرقانوني مواد هسته اي است. آمريكايي ها كشف محموله دريايي كه مواد هسته اي به مقصد ليبي مي برد را يكي از موارد موفقيت آميز اين پيمان دانسته و بر همين اساس هم روي اين ابتكار عمل خارج از NPT مانور مي دهند.
اما چرا كنفرانس بازنگري امسال علي رغم اين كه بحث درباره تكثير هسته اي اين روزها از هر وقت ديگري داغ تر است، با شكست روبه رو شد؟
NPTبر سه پايه بنا شده است: كشورهاي غيرمسلح به سلاح هسته اي را متعهد به عدم دستيابي به سلاح هسته اي مي كند، پنج كشور هسته اي (چين، فرانسه، روسيه، انگليس و آمريكا) را به پيگيري خلع سلاح  هسته اي متعهد مي كند و دسترسي همه كشورها به تكنولوژي صلح آميز هسته اي در چارچوب پادمان ها را تضمين مي كند.
همواره آمريكا تلاش هاي بين المللي را براي تقويت اين پيمان رهبري كرده و در سالهاي ۱۹۷۰ و ۱۹۹۵ ، محور مذاكرات درباره اين پيمان و تبديل آن از يك پيمان موقت به يك توافقنامه دائم آمريكا بوده است.
واشنگتن همچنين پيشروي تلاش ها براي ايجاد نظام بازرسي هسته اي و اعمال محدوديت ها و كنترل ها براي كشورهاي غير هسته اي بوده است.
اما اكنون همه آمريكا را عامل شكست اين كنفرانس مي دانند. ۱۰ روز نخست اين كنفرانس يك ماهه به مخالفت آمريكا با هرگونه اشاره به اسناد كنفرانس بازبيني سال ۲۰۰۰ درباره پيمان منع جامع آزمايش هاي هسته اي (CTBT) گذشت.
كنفرانس بازبيني سال ۲۰۰۰ اولين كنفرانس در ۱۵ سال گذشته بود كه در آن كشورهاي عضو توانستند روي يك سند نهايي اجماع كنند. بعد از آن كه اختلافات بر سر موضوعات مختلف، كنفرانس بازبيني سال ۱۹۹۵ را كم نتيجه گذاشت، كشورهاي عضو توافق كردند كه در سالهاي بعد به منظور آماده شدن براي كنفرانس سال ۲۰۰۰ چندين نشست مقدماتي برگزار كنند. مذاكرات بر روي موارد مورد بحث در اين نشست هاي مقدماتي در به نتيجه رسيدن كنفرانس سال ۲۰۰۰ مؤثر بود.
در سند نهايي كنفرانس بازنگري سال ۲۰۰۰ علاوه بر تأكيد بر نقش محوري NPT براي تقويت نظام عدم تكثير و خلع سلاح هسته اي براي CTBT و بند ۶ (خلع سلاح) NPT تأكيد شده است.
مهمترين نكته اين سند توافق كشورهاي هسته اي در تعهد به نابودي كلي زرادخانه هاي هسته اي و خلع سلاح هسته اي بود. اين تعهد براي اولين بار صورت مي گرفت. رئيس الجزايري آن كنفرانس، سند نهايي ۲۵ صفحه اي آن را نتيجه اي موفقيت آميز و حاصل توافق حساس و سخت ميان طرف هاي مختلف با مواضع متفاوت دانست. اما آمريكا از اين توافق نهايي راضي نبود و در شرايطي كه كوفي عنان و ديگران، آن كنفرانس را موفقيتي بزرگ مي خواندند، نماينده آمريكا مي گفت: ارزيابي ها درباره نتيجه كنفرانس متفاوت است.در كنفرانس امسال هم آمريكا تلاش زيادي كرد تا هيچ اشاره اي به سند نهايي سال ۲۰۰۰ صورت نگيرد.
در دوره هاي بعدي هم چندين پيشنهاد مطرح شد، مورد بحث قرار گرفت و در نهايت رد شد.
اعضاي NPT و شركت كنندگان در كنفرانس بازنگري امسال از اين نگران هستند كه عوامل محافظه كار دولت بوش همچون جان بولتون نامزد پيشنهادي بوش براي نمايندگي آمريكا در سازمان ملل كه اتفاقاً  طراح سياست  آمريكا در كنفرانس بازبيني امسال هم بود، از نتيجه نااميدكننده اين كنفرانس براي پيشبرد اهداف خود استفاده كنند. اين نيروهاي نومحافظه كار با تكيه بر نتيجه اين كنفرانس خواهندگفت كه آمريكا ديگر نمي تواند امنيت خود را به توافقنامه هاي حقوقي گره بزند كه حتي نمي توانند سندي به عنوان بيانيه پاياني منتشر كنند.
بسياري از شركت كنندگان در كنفرانس چنان به نيات آمريكا بدگمان هستند كه شكست كنفرانس بازبيني را برنامه پنهاني اين كشور براي رسيدن به چنين هدفي مي دانند. به اين ترتيب اعضاي ديگر NPT هم اكنون نسبت به تأمين منافع امنيتي خود در چارچوب اين پيمان بدگمان شده اند و از خود مي پرسند در اين شرايط چرا بايد غيرهسته اي باقي بمانند؟

بر خلاف تصورات عامه، مذاكرات بين ايران و سه كشور اروپايي فقط بر سر برنامه  هسته اي ايران نيست. با وجودي كه اصرار ايران بر حق غني سازي اورانيوم طبق پيمان عدم تكثير هسته اي(ان پي تي) محور مذاكرات است، آن چه مورد بحث قرار دارد، ماهيت نظام بين المللي است. مشخصاً، نقشي كه ايران و ساير كشورهاي مشابه آن مي توانند- يا اجازه دارند- در نظام بين المللي ايفا كنند، چه از نظر جهاني، چه از نظر منطقه اي. در واقع، ايران از طريق اروپا با آمريكا بر سر ميزان و ماهيت قدرت و نفوذي مذاكره مي كند كه هر كدام مي خواهد ديگري در خاورميانه و در نتيجه فراتر از منطقه داشته باشد. به عبارت ساده تر، آمريكا نمي خواهد ايران در مقام يك ابرقدرت منطقه اي ظاهر شود، يعني نقشي كه اين كشور در دهه ۱۹۷۰ داشت.
در دوره پس از جنگ سرد و به خصوص پس از جنگ خليج فارس در سال ،۱۹۹۱ آمريكا تصميم گرفت تلاش براي يافتن متحدان نظامي در منطقه را رها كند و مستقيماً قدرت را در خاورميانه و جاهاي ديگر به نمايش درآورد. اين كار از طريق كسب پايگاه هاي واقع در مناطق استراتژيك و استقرار تقريباً دائمي ناوگان دريايي آن در خليج فارس صورت گرفت.
حصول اطمينان از اين كه ايران نتواند اين چيدمان را به چالش بكشد، بخش جدايي ناپذير از محاسبه آمريكا در سياست خارجي و امنيت ملي خود است. يكي از مؤثرترين راه هاي واداشتن اجباري ايران به تبعيت از اين نظم، هياهو بر سر برنامه هسته اي و قرار دادن رهبران ايران زير فشار بي وقفه ديپلماتيك است. اين در حالي است كه رهبران ايران معتقدند كاملاً طبيعي است كه ايران از رهگذر اندازه، موقعيت و تاريخ خود، قدرتي در خاورميانه باشد. آنان در مذاكرات در واقع در پي آن هستند كه آمريكا حق حكومت را براي آنها به رسميت بشناسد و دوم اين تضمين را دريافت كنند كه ايران در شكل جديد خاورميانه نقش داشته باشد.
وقتي روزنامه نگاران از ديپلماتهاي ايراني مي پرسند از آمريكا چه مي خواهند، آنان به دو موضوع اشاره مي كنند: احترام و اعتماد. اين دو واژه در زبان ديپلماتيك به معناي امنيت و نفوذ است. تا به حال، به نظر نمي رسد كه دولت بوش احساس كند به همكاري با ايران يا ديگران براي تعيين ماهيت قدرت در خاورميانه نياز داشته باشد.