سيامك قليچ خاني
آيا تفاوتي بين فوتبال امروز و گذشته وجود دارد؟ فوتبال چگونه آغاز شد و امروز چگونه دنبال مي شود. مي توان به تاريخچه فوتبال پرداخت تا به تفاوت ها برسيم از نقطه آغازين، توسعه و اصلاح عنصر توپ، بازيكن و تجهيزات. براي اثبات فرمول جادويي فوتبال نيازي به يك رياضيدان نابغه نيست. چرا كه حقيقت اين فرمول يعني همان (۱ توپ و ۲ كودك = مساوي بازي لذت بخش) است كه در سراسر جهان در خيابان هاي فرعي زمينهاي خاكي، سواحل داغ، زير بارش برف و در روزهاي باراني يا آفتابي قابل وضوح است. قلب واقعي فوتبال در دوران خاص، همانند زماني است كه علاقه مفرط و مادام العمر بازي در سنين كودكي به وجود مي آيد.
توپ، قانون اول
در آن بازيهاي كودكانه توپ مي تواند بسته اي از پارچه هاي كهنه، مقوا، كفش كهنه، قوطي، ليوان يك بار مصرف يا هر چيز ديگري باشد كه بتوان با آن بازي هيجان انگيزي راه انداخت و از واقعيت هاي كسالت آور زندگي فاصله گرفت.
براساس قانون اول فوتبال، توپ بايد كروي باشد، اما چرا؟ اگر ما بتوانيم با يك جسمي كه داراي شكل متفاوتي است فوتبال بازي كنيم و از آن لذت ببريم چرا خود را به يك كره گران كه حتماً بايد از چرم و يا پارچه مناسب تهيه شده، داراي اندازه وزن و فشار معيني بوده و مهر تأييد رسمي فيفا برآن خورده باشد محدود كنيم؟
چرا؟ چون وقتي در اواسط قرن نوزدهم كه شكل توپ از نظر دانشكده هاي مختلف انگلستان با هم متفاوت بود در سرود فوتبال دانشكده برايتون نكته ظريفي وجود داشت. مضمون اين سرود اينچنين بود: «اگر اتوني ها دوست دارند مي توانند با گلوله بازي كنند و راگبي تخم مرغ بزرگ شده خود را به ميدان بياورند، اما بهترين بازي متعلق به توپ گرد است». براي اغلب مردم، كره به عنوان نمادي از خورشيد، ماه و يا مراسم مذهبي با لذت قرين است. يك توپ گرد جسمي صيقلي و دوست داشتني است كه وقتي در دست هاي يك كودك قرار دارد هرگز آرام نمي گيرد، قل مي خورد، به زمين كوبيده مي شود، بالا مي آيد و با كوچكترين تماس تبديل به يك وسيله بازي زنده و متحرك مي شود، در صورتي كه شكل هاي ديگر اين حالت را ندارد.
مزيت عمده يك «كره كامل» اين است كه شرايط يك بازي روان را فراهم مي كند. چگونگي حركت اين توپ فريبنده است و از ضربه وارده تبعيت مي كند. اصلي ترين جاذبه فوتبال چگونگي به نمايش گذاشتن مهارت بازيكنان است كه با تماس با توپ يا رويارويي با حريف و با ارائه حركت هاي فني جلوه مي كند. فوق ستاره هاي اين بازي شهرت خود را مرهون يك حجم كروي هستند. پله، مارادونا، رونالدينيهو و يا علي كريمي خودمان. قرنهاست كه بازيهاي مرتبط به فوتبال از جسمي بهره مي جويند كه اندازه سر انسان است. تاريخ نشان مي دهد كه در قرن هشتم، ساكسونها با لگد زدن به سر بريده فرمانده دشمنان، پيروزي بر وايكينگها را جشن مي گرفتند.
اولين محدوديت توپ، اندازه معين دور آن يعني محيط ۶۷ تا ۷۰ سانتي متري بود كه در سال ۱۸۸۳ به صورت قانون درآمد. قبل از اين قانون به مدت هفده سال مبناي اندازه توپ، «وايت ليلي» بود كه مقررات امروز هم همان ابعاد را تأييد مي كند. توپ هاي باستاني از شكمبه ها يا پوست خوك تهيه مي شد كه آن را با پر، پر مي كردند. بعدها لاستيك هايي كه باد مي شدند در زير روكش هاي چرمي قرار مي گرفتند. از سال ۱۸۸۹ به بعد براساس قانوني كه به اجرا گذاشته شد و تا سال ۱۹۳۷ دوام يافت. از آن به بعد حجم، وزن و باد توپ ها يكسان شد. در كتاب فيفا آمده است تا جايي كه فناوري اجازه  مي دهد توپ هاي جديد بايد به «كره كامل» نزديك باشند.
شعار فيفا نيز براي توپ اين است: از «بازي ايده آل با كره مطلوب» لذت ببريد.
بازيكنان- قانون دوم
اين فرمول ساده براي لذت بردن از هر بازي فوتبال كه در آن با دو بازيكن يا بيشتر توپي به چرخش در مي آيد، مصداق پيدا مي كند اما وقتي رقابت هاي رسمي سازمان داده مي شود. قانون شماره ها به فرمول جديد زير تبديل مي شود:
(۱ توپ + ۱۱*۲ بازيگر = بازي لذت بخش) و چرا ۲۲ بازيكن؟ آيا مي شد با تعداد بازيكنان بيشتر و يا كمتر، لذت بيشتري از بازي ببريم؟ هيچ دليل خاصي براي اين تعداد وجود ندارد. قوانين اوليه بازيها تعداد بازيكنان را مشخص نمي كرد تا اين كه در اواسط قرن نوزدهم سرگروه هاي پذيرفته شده- كاپيتان هاي داراي اختيار- توافق كردند كه تعداد بازيكنان هر تيم ۱۱ نفره باشد. اين توافق عملي در قوانين اتحاديه فوتبال كه در سال ۱۸۷۱ تدوين گرديد، به رسميت شناخته شد و در سال ،۱۹۲۳ جزيي از قانون رسمي گرديد و امروزه هر تيم مي تواند حداكثر ۱۱ و حداقل ۷ بازيكن داشته باشد.
دليل ديركرد تعيين تعداد بازيكنان، پيچيدگي مربوط به بازيكنان ذخيره بود. چرا كه سال هاي متمادي رسم براين بود كه در رقابت هاي غيرحرفه اي- آماتور- فقط در صورت مصدوم شدن نفرات داخل زمين، ذخيره ها اعتباري پيدا مي كردند و صاحب شماره مي شدند.
همچنين مرسوم بود كه اگر بازيكن يكي از دو تيم مصدوم مي شد و نفر ذخيره اي وجود نداشت، بازيكن تيم مقابل از زمين بيرون مي آمد تا با ايجاد تعادل در نفرات دو تيم، بازي جوانمردانه  رعايت شده باشد. از آنجا كه گمان مي رفت حضور نفرات ذخيره در رقابت هاي رسمي ، سطح بازي را پايين مي آورد، به اين بازيكنان اجازه حضور در ميدان هاي رسمي داده نمي شد. ورود تلويزيون به صحنه نمايش فوتبال زماني بر اين گونه افكار تأثير زيادي گذاشت كه در اولين دوره جام ملت هاي اروپا مصدوميت يكي از بازيكنان چك به حدي بود كه فلج شد و در مقابل چشم بينندگان صحنه تلخي به وجود آورد. در سال ۱۹۵۶ حضور دو بازيكن در رقابت ها مجاز دانسته شد، اما مشروط بر اينكه يكي از اين دو، جانشين دروازه بان و ديگري جايگزين بازيكني شود كه در طول بازي مصدوم شده است! دو سال بعد شرط مصدوم شدن بازيكن اصلي حذف شد. با اينكه روح اين شرط همچنان به قدرت خود باقي بود و سپس تعويض سه بازيكن به دلايلي غير از مصدوميت نيز به صورت امري عادي درآمد. طبيعي بود كه در اين حالت شرايط مسابقه نيز تغيير كرد. برخي معتقدند كه اين تغيير و تحول مثبتي نبود چرا كه بازيكنان شانس كمتري دارند تا در تمام طول بازي در ميدان باشند. در دهه هشتاد، حساب بازي هاي دوستانه با بازي هاي ملي جدا شد و در بازي هاي دوستانه، تعداد تعويض ها آزاد اعلام گرديد. اما در سال ۲۰۰۴ اين قانون نيز تغيير كرد. سال گذشته اريكسون مربي سوئدي تيم ملي انگليس در يك بازي دوستانه در هر نيمه يازده بازيكن را به ميدان فرستاد و پس از آن فيفا براي بازي هاي دوستانه و تداركاتي سقف شش تعويض را مجاز اعلام كرد.
اما در فوتبال، تنها دروازه بان است كه مي تواند از دست هايش استفاده كند. تا سال ۱۹۱۲ يك دروازه بان مي توانست در تمامي نيمه زمين (متعلق به تيم خودي) توپ را با دستانش لمس كند. اما از آن سال به بعد وسعت اين محدوده به محوطه جريمه كاهش يافت. در بازي هاي جديد نقش دروازه بان از محافظت صرف دروازه فراتر رفته است. در فوتبال امروزي او به بازيكني متخصص تبديل شده كه قابليت تأثيرگذاري در تاكتيك تيمي را دارد. به جز همين يك بازيكن كه وظايف تعريف شده اي دارد، قانون در مورد ۱۰ بازيكن ديگر سكوت اختيار كرده است. اين سكوت به مربيان و بازيكنان اجازه مي دهد مهارت هاي فردي را با قوه تخيل، نوآوري و استعداد طبيعي ادغام كنند.
تجهيزات، قانون سوم
تغيير لباس هاي روز مربي به لباس هاي رنگارنگ مخصوص فوتبال خود نشانگر ايفاي نقش خاصي است. فضا و جو اتاق رختكن قبل از شروع بازي به هيجان مسابقه اي كه در پيش رو است، مي افزايد. فوتبال بازي خطرناكي نيست، اما بند اول قانون سوم بازيكنان را ملزم مي سازد كه از تجهيزات خطرناك استفاده نكنند.
لوازم خطرناك شامل جواهرات، گوشواره، پوشاندن اعضاي بدن با مشمع، گچ و يا و...
جالب است بدانيم كه تا سال ۱۹۰۴ نيم شلواري (شورت ورزشي)اگر تا زير زانو نمي رسيد حق بازي نمي دادند.
در سال ۱۸۷۴ «اس. ويدوسن» ساق بند را ابداع كرد، اما تا سال ۱۹۹۰ استفاده از آن اجباري نبود.
كوتاه كوتاه
در سال ۱۸۳۰ كالج انگليسي فرمان پادشاه _ ادوارد دوم- را كه فوتبال را طي اعلاميه اي قدغن كرده بود زير پا گذاشت و بازي فراموش شده را مجدداً احيا كرد.
- سال ۱۸۴۰ تمام مؤسسات بزرگ انگليس بازي فوتبال را با قوانين گنگ و نادرست برپا كردند.
- ۱۸۴۰ تا ۱۸۶۰ بين كالج ها مسابقات برگزار شد.
- ۲۶ اكتبر سال ۱۸۶۳ گروه مختلف كالج ها جمع شدند و رسماً در لندن تشكيل جلسه دادند و كميته فوتبال انگليس را بوجود آوردند و به ثبت رساندند. از آن تاريخ بازي با دست ممنوع اعلام گرديد ولي مخالفين به كار خود به نام رگبي ادامه دادند.
- سال ۱۸۷۲ اولين جام انگلستان برگزار شد و مسابقات از كادر كالج ها گذشت و كلوپ ها را نيز در برگرفت.
- در همه جا ريش سفيدان كلوپ هاي فوتبال انگلستان را تشكيل دادند.
- در شيفلد در سال ۱۸۷۰ اين كار انجام گرفت.
- از ۱۸۸۰ تا ۱۹۹۰فوتبال تحت نفوذ كلني هاي انگليس و شاگردان قديمي (اتون) آكسفورد و كامبريچ قرار گرفت.
- ۱۸۸۰ فوتبال بين مقامات رسمي در بلژيك تشكيل شد.
- ۱۸۸۹ فوتبال در آلمان پي ريزي شد.
- ۱۸۹۲ اولين كلوپ در ايتاليا تأسيس شد.
- ۱۹۰۰ فوتبال در اروپاي مركزي نفوذ و توسعه يافت.
- ۱۹۰۲ اولين مسابقه فوتبال در سطح ملي در وين پايتخت اتريش برگزار شد. تيم فوتبال اتريش توانست ۵ بر صفر تيم مجارستان را شكست بدهد.
- ۲۳ مه ۱۹۰۴ ليگ بين المللي بوجود آمد و فيفا شكل گرفت.
- ۱۹۰۸ فوتبال در بازي هاي المپيك لندن كار خود را آغازكرد.
- ۱۹۲۰ فوتبال در ايران بوجود آمد.
- ۱۹۲۵ اولين مسابقه تيم ايران با باكو آذربايجان شوروي در باكو برگزار شد.
- ۱۹۲۷ دومين مسابقه تيم ملي ايران با باكو در تهران برگزار گرديد.