مهدي قمصريان
«دردي كه ما مي كشيم، تنها از اين نيست كه ما هدف اين سلاح ها قرار گرفته ايم، درد اين است كه عوارض اين سموم بر فرزندان ما نيز تأثير گذاشت. وقتي درمي يابي كه فرزند عزيزت نيز به واسطه وراثت و انتقال عوارض مهلك سموم شيميايي و ارتباط مداوم با ما با بيماري دست و پنجه نرم مي كند، وقتي رنج كودك بي گناهت را مي بيني، اين درد از تحمل يك انسان بسيار فراتر مي رود.» اين بخشي از درددل «رضا برجي» عكاس و خبرنگار دوران دفاع مقدس است كه جراحات شيميايي يكي از يادگارهاي هميشه همراه او تا امروز بوده، هر چند كه كمتر گوشي براي شنيدن آنها فراغت دارد. ۸ تير ماه سالروز مبارزه با سلاح هاي شيميايي و ميكروبي است. آيا ما و دولتمردانمان كه اين روزها در تب و تاب دعواهاي سياسي پس از انتخابات رياست جمهوري هستند، تا به حال به فجايعي كه در درخشان ترين دوران تاريخ ايران به وقوع پيوسته است انديشيده ايم؟ مقاله اي كه به همين مناسبت تهيه شده است از نظرتان مي گذرد.
در يك نگاه كلي سلاح هاي كشتار جمعي به سه گروه ۱- اتمي ۲- باكتريولوژيك (ميكروبي) و ۳- شيميايي تقسيم و طبقه بندي مي شوند. آنچه متعارف جهت شناخت و تمايز اين نوع سلاح ها از انواع ديگر تجهيزات نظامي محسوب مي شود، اولاً قدرت تخريب آنها است؛ چرا كه معمولاً اين گروه از سلاح ها داراي قدرت ويرانگري بسيار بالا و ضررهاي چشمگيري مي باشند. معيار دوم نيز اهداف اين قبيل تجهيزات در شناسايي كشتار جمعي بودن يا نبودن محسوب مي گردد. به عبارت ديگر سلاح هايي كه جز در انهدام اهداف گسترده و وسيع و همچنين با درجه ضايعات و ويراني بالا به كار نمي روند، سلاح هاي كشتار جمعي اطلاق مي شوند. در اين مختصر نگاه، قصد داريم تا به گروه سوم از اين سلاح ها يعني سلاح هاي شيميايي پرداخته و به بيان گوشه اي از آثار مخرب و جبران ناپذير آنها در هشت سال دفاع جانانه غيورمردان و زنان ايراني بپردازيم.
سندرم وحشتناك
سلاح هاي شيميايي بنا بر تعريف سازمان ملل متحد و متخصصان، عبارتند از تمام مواد شيميايي، خواه به صورت گاز، مايع و يا جامد كه به خاطر تأثير سمي مستقيم بر روي جانداران به كار مي روند. اين تعريف مبناي تصويب كنوانسيون منع گسترش، توليد، انباشت و به كارگيري سلاح هاي شيميايي در سال ۱۹۹۳ مي باشد. البته مدت ها پيش از اين پروتكل ۱۹۲۵ نيز به منظور جلوگيري از گسترش و كاربرد اين نوع سلاح ها در ژنو به تصويب رسيده بود. بر اساس بند ۱ ماده ۲ كنوانسيون ،۱۹۹۳ سلاح هاي شيميايي عبارتند از: مواد شيميايي و سمي و پيش سازهاي آنها و همچنين مهمات وارداتي كه تنها براي كشتار با ديگر كاربردهاي سلاح هاي شيميايي مورد استفاده قرار مي گيرند.
از جمله نكاتي كه يادآوري آنها نيز ضروري است اين  است كه از جمله مشخصه هاي اين سلاح ها، عدم تشخيص تأثيرات و عوارض آتي آن در محيط است كه همين موضوع موجب مي شود تا راه هاي مقابله با آثار مخرب سلاح هاي شيميايي بسيار دشوار و گاهي غيرممكن شود. سازمان ملل متحد و اعضاي آن بارها و در مقاطع مختلف به كارگيري سلاح هاي شيميايي را منع كرده اند. از مجموعه قوانين و مقررات وضع شده در اين سازمان و البته ديگر مجامع بين المللي، ممنوعيت ساخت، انباشت و استفاده از هر نوع سلاح كشتار جمعي خواه در درگيري هاي داخلي كشورها و خواه در مخاصمه ميان دولت ها برداشت مي شود. به همين دليل روز ۲۸ ژوئن (۸ تير) هر سال به عنوان يك بهانه براي بشريت معرفي گرديد تا از حق مسلم خود در برابر آلودگي جهان از اين قبيل سلاح ها دفاع كند. اما به راستي قربانيان حقيقي اين سلاح ها چه كساني هستند؟ آيا مي دانيد بسياري از قربانيان فجايع سلاح هاي شيميايي در اطراف شما تنفس كه نه، بلكه به سختي جان مي دهند؟
عراق، ايران و جنگ شيميايي
ابعاد گوناگوني از هشت سال دفاع جانانه جوانان اين مرز و بوم همچنان در پرده نامهرباني تاريخ و رسانه هاي ما گرفتار است كه تنها يكي از اين ابعاد، جنگ ناجوانمردانه شيميايي- ميكروبي عراق عليه ايران است. به راستي عراق چرا و چگونه به سلاح هاي شيميايي دست يافت؟ عده اي بر اين باورند كه دولت معدوم صدام در آغاز جنگ به اين سلاح ها دسترسي نداشت؛ چرا كه نخستين بار زمستان سال ،۶۱ جبهه هاي جنوب شاهد به كارگيري اين نوع سلاح ها در سطح محدود بود. اما شواهد و قراين نشان مي دهد كه از حدود سال ،۱۳۵۵ رژيم بعث عراق با جمع آوري برخي از استادان دانشگاه و صرف بودجه هاي گزاف به جمع  آوري اطلاعات درباره سلاح هاي شيميايي- ميكروبي و راديواكتيو پرداخت و در هر سه زمينه موفقيت هايي را نيز به چنگ آورد. اسناد و مدارك نشان مي دهد كه طي اين سالها مقادير قابل توجهي از عوامل و مواد پيش ساز سلاح هاي شيميايي از طريق شوروي سابق، برخي دولت هاي اروپايي و در نهايت آمريكا در اختيار دولت عراق قرار گرفته است.
مشت نمونه خروار
كشورهايي كه امروز داعيه طرفداري از حقوق بشر و حمايت از نوع انسان در اقصي نقاط عالم، گوش همه حتي خودشان را كر مي كند از پيش قراولان فروش كارخانجات و مواد اوليه شيميايي به عراق هستند. نوعاً قراردادهاي مذكور ميان دولت عراق و اروپايي ها توسط برخي شركت هاي چندجانبه و با هدايت و نظارت دولت هاي مزبور انجام مي شده است.
گستاخي اين دولت ها و شركت هاي صوري كه اين قبيل فعاليت ها را مرتكب مي شدند تا حدي است كه گاهي پس از به بار آوردن رسوايي و افشاي اين موضوع، نه تنها آن را تكذيب نكردند بلكه حمايت و البته در موارد معدودي هم به خاطر حفظ آبروي ناداشته خود اين شركت ها را به مبلغي بسيار ناچيز جريمه مي كردند. به عنوان نمونه دادستاني آلمان غربي آن زمان، دفاتر ۱۲ شركت آلماني كه متهم به فروش اين تسليحات به عراق بودند را مورد بازرسي قرار داد كه در جريان اين بازرسي ها مدارك و شواهد فراواني به دست آمد كه اين شواهد و مدارك در ۱۰۰۰ پرونده مجزا ثبت شد كه كمتر پرونده اي از اين ميان به نتيجه مطلوب رسيد. يكي از مقامات بلندپايه پنتاگون در سال ۶۶ در مورد فعاليت هاي شركتهاي آلماني در اين رابطه مي گويد: ما مي دانيم دو كارخانه آلمان غربي به عراق در توليد سلاح هاي شيميايي ياري مي رسانند. اين كارخانه ها علاوه بر ماده پستيزيدن (Pestiziden)، احتمالاً گاز خردل و گاز اعصاب هم توليد مي كند. يك كارخانه ديگر آلماني به نام كارل كلب (Karl Kolb) در نزديكي فرانكفورت يكي از اصلي ترين منابعي است كه تأسيسات ساخت سلاح هاي شيميايي در عراق را مهيا مي كند.
رسوايي انگلستان و كشف محموله مواد شيميايي در بندر نرماندي فرانسه يكي ديگر از دلايل محكم و استوار ايرانيان براي اثبات كمك هاي نامشروع غرب در خلال جنگ به دولت بعث عراق است. ماجرا از آنجا شروع مي شود كه يك كشتي عراقي در بندر نرماندي فرانسه توقيف مي شود. پس از توقيف، ۳۵۰۰۰ تن «دي متيل تسنوتات» كه از بندر ليورپول انگليس به مقصد كويت براي تحويل به عراق توسط اين كشتي حمل مي شده توقيف و ضبط مي شود. پس از آن دولت انگليس در ادعايي مضحك اعلام كرد: اين مواد شيميايي تنها براي توليد حشره كش به عراق ارسال شده است. نمونه ديگر شراكت اروپا درجنايات عراق، نقش شركت پتروشيمي «فيليپين» در بلژيك است كه در سال ۱۹۸۳ ميلادي از طريق سفارش يك شركت هلندي، ۵۰۰ تن تيودي گليگول كه ماده اوليه گاز خردل محسوب مي شود را به عراق فروخت.
طنين مظلوميت
هرچند توسل عراق به سلاح هاي شيميايي به طور محدود، از زمان آزادسازي خرمشهر بوده است اما مي توان كاربرد گسترده اين سلاح ها را پس از پيروزي هاي بزرگ ايران و شكست پي درپي ارتش عراق در عمليات هايي چون والفجر ،۲ والفجر ،۴ خيبر، بدر و بعدها در عملياتي نظير والفجر ۸ و كربلاي ۵ به وضوح و وسعت مشاهده كرد. براي پي بردن به عمق اين فجايع به گوشه هايي از آنها اشاره مي كنيم.
در عمليات والفجر ۲ عراق در دو مرحله در بمباران هاي هوايي خود در اطراف پادگان حاج عمران به طور گسترده اي از گاز خردل استفاده كرد. در عمليات خيبر نيز چند روز پس از تصرف جزيره مجنون، بمباران هاي وسيع شيميايي نخست در منطقه شط  علي و سپس در تمام جزيره صورت گرفت. براي نمونه تنها در يك روز بيش از صد بمب خردل پرتاب شد كه هريك از آنها حاوي بيش از ۴۰ ليتر مايع خردل بود كه پس از انفجار بخار مي شد و چندين كيلومتر را آلوده مي كرد. ۲۷ اسفند ماه ۶۲ عراق براي اولين بار در تاريخ جنگهاي دنيا از گاز اعصاب استفاده كرد. اين گاز هر چند توسط نازيها در جنگ جهاني دوم ساخته شد اما آلمانها از به  كارگيري آن خودداري كردند. از ديگر سلاحهاي شيميايي به كار گرفته شده توسط عراق به كارگيري مشتقات سيانور بود كه براي اولين بار در جنگ ما و سومين بار در تاريخ جنگهاي دنيا مورد استفاده قرار مي گرفت، علت مرگ بيشتر شهيدان ما نيز در اين حملات آلوده شدن به گاز سيانور بود كه حتي فرصت ماسك گذاري را به رزمندگان نمي داد. از آنجا كه شيوه مناسب مقابله و درمان جانبازان شيميايي در داخل وجود نداشت و بيشتر معالجات و مداواهاي صورت گرفته از ترجمه برخي كتابهاي منتشر شده ارتش آمريكا و انگلستان اقتباس شده بود، تعداد محدودي از اين مجروحين براي مداوا به كشورهاي اروپايي اعزام شدند. (براساس آمار منتشر شده در فصلنامه سياست خارجي، در سال ۶۲ ، ۵۸ نفر، در سال ۶۳ ، ۳ نفر، در سال ۶۴ تعداد ۱۹۲ نفر، در سال ۶۵ تعداد ۶ نفر، در سال ۶۶ تعداد ۲۴ نفر و در سال ۶۷ تعداد ۵۳ نفر از مجروحان شيميايي كه شدت جراحات آنان بيش از ديگران بود به كشورهايي نظير انگليس، فرانسه، آلمان، اتريش، هلند، سوئد، سوييس، بلژيك، ژاپن، اسپانيا و آمريكا اعزام و تحت مراقبتهاي ويژه قرار گرفتند.) يكي ديگر از نمونه هاي به كارگيري گسترده اين سلاحها، عمليات  والفجر ۸ يا همان فتح فاو است. در اين عمليات  دشمن از مواد شيميايي خردل، گاز اعصاب، سيانور، خفه كننده (از املاح سيانور) و يك نوع گاز خفه كننده ناشناخته و تركيبي از برخي ديگر از سلاحهاي شيميايي توسط ۳۲ فروند هواپيماي جنگنده استفاده نمود. براساس گزارش تنظيم شده توسط قرارگاه كربلا، مجروحان عادي كه از آغاز عمليات والفجر ۸ به پشت جبهه تخليه شده اند جمعا بالغ بر ۱۳ هزار نفر مي شدند در حاليكه طي حملات شيميايي صورت گرفته متجاوز از ۱۵ هزار نفر مجروح به پشت جبهه منتقل شدند. موارد موجود در اين گزارش نشان مي دهد كه به دليل نبود آموزش مناسب نيروها و بي توجهي عده اي از مسؤولان ذيربط، عوارض اين سلاحها را در ميان رزمندگان حادتر كرده است.
همچنين آموزشهاي كوتاه و چند ساعته موجب شد تا بسياري از نيروها لوازم پدافند شيميايي خود را حمل نكنند و يا طرز استفاده صحيح آن را ندانند. به عبارت ديگر غير از اين كه سربازان ما توسط سلاحهاي شيميايي مورد هجوم قرار گرفتند، عدم توجه كافي به راهكارهاي مقابله با اين تهديد ويرانگر، سبب عميق تر شدن صدمات و آثار اين سلاحها و در موارد بسياري موجب پديد آمدن عواقب جبران ناپذيري شده است. تنها چند سال پس از اين، استفاده عراق از اين سلاحها در جنگ خليج فارس عليه نيروهاي آمريكايي موجب شيوع سندرم هولناك خليج فارس در ميان سربازان آمريكايي شده حال مقايسه كنيد سربازاني را كه با تمام تجهيزات و امكانات روز دنيا مجهزند و در برابر اين حملات تا حد بسياري آسيب پذير با رزمندگاني كه در موارد بسياري جز چفيه هاي خيس ماسكي براي مراقبت از خود نداشتند.
بلندگوهاي خاموش
جمهوري اسلامي ايران كه بارها مورد حملات شيميايي عراق قرار گرفته بود، موضوع را به دبير كل سازمان ملل گزارش و از وي خواست تا هيأت كارشناسي خود را براي بازديد به مناطق آسيب ديده اعزام كند. پس از اعزام اولين گروه كارشناسي و اعلام نظر اين گروه به شوراي امنيت و دبير كل اين سازمان، اين شورا در ۳۰ مارس ۱۹۸۴ بيانيه اي صادر كرد كه در قسمت اجرايي آن كاربرد سلاحهاي شيميايي به شدت محكوم گرديد و بر لزوم احترام به پروتكل ۱۹۲۵ تأكيد شد.در اين بيانيه نه تنها نامي از كشور به كار گيرنده اين سلاحها (عراق) برده نشد، بلكه عكس العمل مناسبي هم در برابر اين نقض آشكار مقررات بين المللي شكل نگرفت. همين امر موجب شد تا دولت عراق به شكل وقيحانه اي به حملات شيميايي خود ادامه داده و هزاران تن از رزمندگان اسلام و مردم بي دفاع حاضر در مناطق جنگلي را مجروح و يا به شهادت برساند.
هر چه دامنه فتوحات نيروهاي ايراني بيشتر مي شد، عراق نيز وقيحانه تر از اين سلاح مرگبار استفاده مي كرد و اين سكوت و بي تفاوتي جامعه بين الملل بود كه موجب جري تر شدن رژيم جنايتكار صدام گرديد. در اين ميان ديپلماسي جمهوري اسلامي ايران برپايه تلاش براي شناساندن چهره زشت و ماهيت غيرانساني فعاليتهاي رژيم عراق قرار گرفت تا از اين طريق بتواند صداي مظلوميت رزمندگان اسلام را به گوش جهانيان برساند، اما عراقي ها كه به دستور اربابان خود مجبور بودند در جنگ تحميلي به هر شكل ممكن از پيروزي ايران ممانعت كنند و از سوي ديگر ايران را به پذيرش هر چه زودتر پايان جنگ وادار سازند، استفاده گسترده از سلاحهاي شيميايي را در دستور كار خود قرار دادند.
در اين ميان البته كساني بودند كه فارغ  از گرايشهاي سياسي يا تأثيرپذيري از قدرتهاي ديپلماتيك خارجي به بيان واقعيات بپردازند. پروفسور هندريكس سم شناس برجسته اروپايي و رئيس انستيتو سم شناسي دانشگاه بلژيك در همان سالها اعلام كرد: «براساس آزمايشهاي انجام شده بر روي مجروحان ايراني، مي توان ثابت كرد كه بسياري از اين مجروحان بر اثر گاز خردل مايكوتاكسين و زهرهاي قارچي كه عليه آنها به كار رفته است مجروح شده اند.» روزنامه ديلي تلگراف هم چند ماه پيش از حمله شيميايي عراق به سومار به نقل از يك خلبان اسير عراقي اعتراف كرد كه وي قبل از اين كه سقوط كند مواضع ايراني ها را مورد حمله شيميايي قرار داده است. راديو استراليا در بخش گزارش خبري خود در تاريخ ۱۰/۱/۱۳۶۷ ضمن تأكيد بر استفاده عراق از سلاح شيميايي عليه مردم مظلوم ايران مي گويد: عراق هر گاه كه در تنگنا قرار مي گيرد از سلاح شيميايي استفاده مي كند. درست در همين تاريخ روزنامه ايتاليايي آل   ژورنو حمله عراق به حلبچه را اولين مورد قتل عام اهالي غيرنظامي يك شهر توسط سلاح شيميايي قلمداد مي نمايد. چند روز پس از فاجعه حلبچه، وحيد منجي اوغلو قائم مقام كميسارياي عالي سازمان ملل در امور پناهندگان پس از بازديد از مناطق آسيب ديده اظهار مي دارد: خود شاهد ميدان شيميايي محل اقامت مهاجرين كرد بودم كه در تاريخ اين كميساريا بي سابقه بوده است. جنايات بيش از حد رژيم صدام تا آن جا بالا مي گيرد كه حدود ۴۸ تن از نمايندگان پارلمان انگليس و گروهي از نمايندگان مجلس ژاپن بعلاوه گروه حقوق بشر پارلمان انگليس و نخست وزير وقت لهستان خواستار محكوميت صدام به خاطر استفاده از بمبهاي شيميايي مي شوند. كنوانسيون بين المللي حقوق بشر در پاريس هم رژيم عراق را به دليل به كارگيري سلاحهاي شيميايي محكوم مي كند. در مقابل گستاخي عراقيها روز به روز بيشتر مي شود. ژنرال عراقي هاشم صباح الفخري فرمانده عمليات ارتش عراق در شمال بصره در مصاحبه اي مطبوعاتي اظهار داشت: كشورش حق استفاده از سلاحهاي شيميايي را براي خود محفوظ مي داند.
همچنين محمد مشاط سفير وقت عراق در انگليس در مصاحبه با راديو لندن اعتراف كرد: از زماني كه ايران حملات خود را به خاك عراق آغاز كرد عراق از سلاحهاي شيميايي استفاده كرده است و در نهايت طارق عزيز وزير مخلوع خارجه عراق در تاريخ
۱۰/۴/۱۳۶۷در آلمان رسما اعلام كرد كه عراق در جنگ عليه ايران از سلاح شيميايي استفاده كرده است. اما نكته پنهان در تمام اين فرار از واقعيتها شايد همان تحليل روزنامه گاردين باشد كه در آن سالها اينگونه نوشت: قدرتهاي جهاني مي توانند عراق را از به كارگيري سلاحهاي شيميايي بازدارند اما آنها از پيروزي جمهوري اسلامي ايران بيشتر از پايمال شدن قوانين بين الملل توسط عراق نگرانند.