اسدالله افلاكي
بيش از يك ميليون و 300 هزار نفر از جمعيت كشور را كوچ نشينان تشكيل مي دهند؛ مردماني با فرهنگ و رسوم خاص كه زندگي شان در ييلاق و قشلاق به پايان مي رسد و معيشتشان بيش از هر چيز، متكي به دام است. طرح تعادل دام و مرتع كه سه سال از اجراي آن مي گذرد، به منظور رفاه اين مردمان به اجرا درآمده است؛ طرحي با بايدها و نبايدهاي فراوان.
گزارشي كه در پي مي آيد نگاهي است گذرا به چگونگي و اثرات اجراي اين طرح بر جمعيت كوچ نشين ايران.مهندس نگهدار اسكندري، مدير كل دفتر فني مرتع سازمان جنگل ها و مراتع مي گويد: اين طرح به دنبال آن بود كه به تعادلي در بهره برداري از مراتع برسد. با اين نگرش كه استفاده از مراتع كشور به اندازه ظرفيت مجاز، بلامانع است، اما بيش از حد مجاز، ممكن است چند روزي زندگي عشاير و دامدار را تامين كند، ولي در درازمدت باعث فقر پوشش گياهي مي شود كه زيان آن در وهله اول متوجه دامدار است. مسئله فرسايش آب و خاك هم به وجود مي آيد.
به گفته وي: براساس مطالعات، يك چهارم ارزش مرتع مربوط به تامين علوفه براي دام و سه چهارم ديگر مربوط به ملاحظات زيست محيطي است كه عمدتا در حفظ آب و خاك متجلي مي شود. سازمان جنگل ها و مراتع با اجراي اين طرح مي كوشد آن سه چهارم ارزش را بازگرداند و ضمن آن براي دامدار يك توليد پايدار فراهم سازد.
وعده هايي در حد شعار
اسكندري تصريح مي كند: اين طرح سه سال اجرا شد و طي آن ما توانستيم تقريبا در 23 ميليون هكتار از مراتع كشور، زمان مناسب ورود دام به مراتع را تنظيم كنيم و در كنار آن، معيشت 2 هزار خانوار دامدار را تغيير بدهيم، يعني از دامداري سبك متكي به مرتع به سمت استفاده از زمين يا دامداري سنگين و نيمه سنگين هدايت كنيم، اما ديگر اعتباري براي ادامه آن در اختيار سازمان قرار نگرفت. اين در حالي است كه بنا به تصريح ماده 69 برنامه چهارم توسعه، دولت مكلف است 50 درصد دام مازاد از مرتع را حذف كند، ولي هيچ ساز و كار مناسبي از سوي وزارت جهاد براي تحقق آن طراحي نشده و اين در حد شعار باقي مانده است.
وي معتقد است: اين طرح هرچند با موفقيت هايي همراه بوده، اما از آنجايي كه با معيشت مردم رابطه تنگاتنگ دارد، با مشكلاتي مواجه بوده است. براي مثال وقتي از دامدار خواسته مي شود تعداد دام هاي خود را كاهش دهد و به اندازه ظرفيت مجاز، دام وارد مرتع كند، در حقيقت انگشت روي نقطه حساس معيشت او گذاشته ايم. اين پيچيدگي ها ناشي از ساختار طرح است، چراكه در كنار اين طرح، ضروري است بقيه سازمان ها و نهادها، امور مرتبط با معيشت اين مردمان را ساماندهي كنند و براي آن چاره اي بينديشند. آنچه مسلم است، ادامه وضع موجود به نفع عشاير نيست، بلكه بايد همزمان با اهرم كنترل و نظارت سازمان جنگل ها و مراتع، همانطوري كه در برنامه سوم و چهارم توسعه هم ديده شده، با اجراي طرح اسكان عشاير به دنبال تغيير معيشت آنها باشيم تا وابستگي آنها به مرتع كم شود.
اصفهان از جمله استان هايي است كه طرح تعادل دام و مرتع با موفقيت در آن اجرا شده است. مهندس فتح الله غيور، مدير كل منابع طبيعي استان در اين باره مي گويد: سياست اصلي ما در بخش مرتع، مديريت مراتع بوده است و در راستاي همين سياست، براي 3/1 ميليون هكتار از مراتع استان، طرح هاي مرتع داري تهيه و براساس ضوابط خاص به متقاضيان واگذار شده است. وي تنظيم زمان چرا را فعاليت شاخص در مديريت مراتع ذكر مي كند و مي افزايد: بعد از سه سال اجراي طرح تعادل دام ومرتع، توانستيم در 5 ميليون هكتار اراضي استان بويژه مناطق ييلاقي شهرستان فريدن به تعادل موردنظر برسيم.
تاكيد بر اسكان عشاير
غيور با اشاره به اينكه زندگي عشاير مبتني بر كوچ است، مي گويد: از آنجايي كه مراتع استان، ظرفيت چراي كافي ندارند و هرساله عشاير از شمال خوزستان براي ييلاق به غرب استان مي آيند، ضروري است همزمان با اجراي طرح تعادل دام و مرتع، طرح اسكان عشاير عملي شود. به همين منظور تلاش مي كنيم با واگذاري زمين كشاورزي به عشاير، آنها را به يكجانشيني تشويق كنيم.
مهندس عبدالرضا مهاجري، رئيس اداره مراتع منابع طبيعي استان مي گويد: 8 ميليون واحد دامي در استان وجود دارد كه از اين تعداد، 4 ميليون واحد متكي به مراتع هستند. تا به امروز، حدود 5 ميليون هكتار از 4/6 ميليون هكتار مرتع استان مميزي شده و دامداران نيز شناسايي شده اند. از اين رهگذر، هم دامدار به هدف خود رسيده و هم پوشش گياهي وحفظ خاك تامين شده است. البته اين موفقيت در پي برنامه ريزي مناسب براي تنظيم زمان چرا و كوچ و نظارت جدي حاصل شده است.
مهاجري، كوچ زودرس عشاير را عامل مهمي در تخريب مراتع مي داند و مي افزايد: براي مقابله با آن، مبادي ورودي استان را شناسايي مي كنيم و با ايجاد پاسگاه هايي متشكل از نيروهاي انتظامي و اداره منابع طبيعي مانع ورود عشاير به مراتع مي شويم و ناگزير آنها را در مرز استان متوقف مي كنيم. هرچند در برخي موارد، اين امر باعث درگيري ميان دامداران محلي و عشاير مي شود. اين در حالي است كه ما همواره تاكيد كرده ايم كه زودتر از موقع از مبدا حركت نكنند، با اين حال حدود 10 درصد از عشاير بي توجه به اين درخواست وارد مرتع مي شوند و به اصطلاح گل مرتع را مي چرانند.
مشكلات عشاير و دامداران كوچ رو
سيد نورالله فاطمي 76 ساله، مرتع دار نمونه اصفهاني كه چند بار نيز به عنوان دامدار نمونه استان برگزيده شده است، مي گويد: طرح تعادل  دام و مرتع براي ما كه زندگي مان متكي به دام است، مفيد بوده، چرا كه پيش از اين طرح، با سبز شدن بيابان، دامداران از روي چشم و همچشمي به مرتع هجوم مي آوردند و مرتع را نابود مي كردند، ولي الان حساب شده است و كسي حق ديگري را پايمال نمي كند، اما مشكلات ديگري وجود دارد. اولين مشكل ما كمبود امنيت است. چند سال پيش سارقان در حين سرقت گوسفندانم، دو چوپان مرا كشتند و بعد از پيگيري فراوان سرانجام به دستور رئيس محترم قوه قضائيه، پول خون آنها را دادند، اما مشكل ناامني همچنان باقي است. زاهدپور، يكي ديگر از مرتع داران مي گويد: ما از نظر دارو واقعا در مضيقه هستيم. الان يك قلم دارو كه قيمت آن يكهزار تومان است، براي ما بيش از 4هزار تومان تمام مي شود، چراكه اداره دامپزشكي مي گويد ما بايد خودمان اين دارو را به دام تزريق كنيم كه هزينه آن 4هزار و 200 تومان مي شود. درنتيجه ما ناگزير، دارو را به طور آزاد به بهاي هر شيشه 3 هزار تومان تهيه مي كنيم.
فاطمي در ادامه مي افزايد: ما به خاطر نبود امكانات، نمي توانيم لبنيات خود را عرضه كنيم، در حالي كه اگر اين امكان وجود داشت تا لبنيات ما به شهر منتقل شود، منبع درآمدي براي ما بود. اين مرتع دار نمونه در پايان مي گويد: دولت به ما كمكي نمي كند، هرچه هست تبليغ است. مثلا گفتند به ما وام مي دهند، اما آنقدر مشكل بر سر راه آن گذاشتند كه ما از آن صرفنظر كرديم.
در حالي كه اغلب مسئولان، همزمان با اجراي طرح تعادل دام و مرتع بر ضرورت اسكان عشاير پاي مي فشارند، اما نبود برنامه اي كارآمد و منسجم كه ابعاد مختلف زندگي عشاير را شامل شود، بويژه نبود جايگزين مناسب براي معيشت كوچ نشينان زندگي اين شمار از جمعيت كشور را با معضلات پيچيده اي مواجه ساخته است.
مهندس فقيه نصيري، مدير عامل اتحاديه مركزي تعاوني هاي عشايري ايران دراين باره مي گويد:  طرح تعادل دام و مرتع ماهيتا خوب است، ولي در اجرا موفق نبوده است، زيرا خارج كردن دام از مرتع با وضعيت موجود، شدني نيست. وقتي به دامدار گفته مي شود دام را خارج كن، بايد قبل از آن، امكاناتي براي او فراهم شده باشد، در حالي كه طرح هاي جايگزين، زمانبر و سرمايه بر است و در كوتاه مدت جواب نمي دهد.
به اعتقاد وي اگر بخواهيم عشاير را در كانون هاي مختلف اسكان بدهيم، تحقق اين هدف به هزينه هاي فراوان نياز دارد و براي اسكان هر خانوار به چند ميليون تومان اعتبار نياز است، زيرا دامداري براي عشاير در اولويت قرار دارد، بنابراين بايد فضايي را ايجاد كنيم، مثلا آن را با دام سنگين جايگزين كنيم يا اگر مي خواهد همان دام سبك را داشته باشد بايد منابع علوفه اي آن تامين شود و در كنار آن روش هاي مطلوب اسكان ديده شود. آنچه مسلم است اينكه نبايد عشاير را بدون برنامه در جايي اسكان بدهيم، چراكه اين كار به ايجاد روستاهاي خراب مي انجامد.
نصيري مي گويد: در حالي كه دولت از محصولاتي مثل پياز كه چندان جنبه استراتژيك هم ندارد، با خريد تضميني حمايت مي كند، اما خريد تضميني گوشت قرمز كه يك محصول استراتژيك است در بحث دولت كمتر ديده مي شود، حال آنكه در اين خصوص عشاير كه زندگي اش متكي بر دام است، بايد از چتر حمايتي دولت برخوردار باشد.
سخن پاياني: روند حاكم بر زندگي عشاير نشان مي دهد در آينده اي نه چندان دور، تنها در كتاب هاي تاريخ بايد ردپاي كوچ نشينان را جست وجو كرد. مردماني كه به گواهي تاريخ همواره در حفظ مرزها جانفشاني كرده اند، اينك براي گذران زندگي روزمره به امنيت نياز دارند، چراكه سارقان مسلح آرامش را بر آنان حرام كرده اند. مردماني كه تصميمات مسئولان پشت ميزنشين گره اي از كارشان نمي گشايد؛ خدمات بهداشتي، آموزشي و تدبير براي معيشت بهتر پيشكش كه از كمترين امكانات سوخت رساني محروم هستند و از همين روست كه ناگزير آخرين شاخ و برگ هاي مانده در ايل راه ها را مي سوزانند تا از سرما در امان بمانند. گويي همه چيز دست به دست هم داده است تا طومار زندگي اين مردمان در هم پيچيده شود تا آنجا كه نه نشاني از ايل كه از ايل راه نيز باقي نماند.