باز ماندن تفريحات كهن از قافله مدرنيته
|
|
يوسف بهمن آبادي- تفريحات مردم در گذشته هاي نه چندان دور، حول ارتباطات رو در رو و گروهي دور مي زد. مردم در تفريحات خود به بازي هاي محلي و بومي، شب نشيني ها، دور هم جمع شدن و... مي پرداختند كه در آن، افراد در تعامل با هم قرار مي گرفتند، اما در حال حاضر فن آوري هاي جديد نظير ضبط صوت، كامپيوتر، ماهواره، اينترنت و... جاي انسان را گرفته است و انسان امروز در تقابل كمتري با همنوع خود قرار مي گيرد. از اين منظر بايد گفت كه در تفريحات كنوني، اغلب، ماشين جاي انسان را گرفته است و چه بسا در برخي موارد، انسان ها به طور غيرمستقيم با هم وارد عرصه تفريح مي شوند. در عصر معاصر، ظهور تكنولوژي هاي مدرن، به تغيير ساختارهاي شغلي و فضاي پيرامون زندگي منجر شده است. در چنين شرايطي بود كه آداب و رسوم كهن، در ميان چالش هاي ايجاد شده، تقريبا رنگ و بوي خود را از دست داده اند. با توجه به چنين دگرگوني هايي، ممكن است اين سئوال پيش آيد كه چه تفاوتي مي توان در تفريحات گذشته يافت كه در تفريحات مدرن امروزي ديده نمي شود يا برعكس چه ويژگي هايي را در تفريحات مدرن مي توان ديد كه در تفريحات پيشين وجود نداشته است؟
علل دگرگون شدن تفريحات
با ورود تكنولوژي هاي مدرن به زندگي مردم، فضاي فيزيكي كشورها تغيير پيدا كرده است و به سوي دنيايي بدون مرز پيش مي رود. آداب و رسوم گذشته نيز، به تبع اين تغييرها، متحول شده اند. به اين ترتيب، تاكيد روي آداب و رسوم خاص چندان قابل پذيرش نيست. با اين حال، چنين واقعيتي به معني آن نيست كه سبك هاي زندگي انسان ها، از بيخ و بن دچار گسست شده است، بلكه اين واقعيت را نمي توان از نظر دور داشت كه با پيشرفت هاي پله هاي دانش و فن آوري، آداب و رسوم كهن نيز رنگ و بوي تازه اي به خود مي گيرد و اين درحالي است كه همين پله ها تداوم پله هاي پيشيني است كه علم به مدد آنها، راه ترقي را در پيش گرفته كه ممكن است شباهت چنداني با پله هاي قبلي نداشته باشد. سعيد معيدفر، رئيس انجمن جامعه شناسي ايران، در مورد علل اين تحولات مي گويد: چون جامعه امروز، جامعه اي است كه به خاطر ساختاري كه كار، سازمان اجتماعي و توليد دارد، ما نيازمند نوآوري، خلق روش هاي جديد و توليد برنامه براي فراغت هستيم، در عين حال كه تنوع سليقه ها، انديشه ها، افكار و شخصيت ها گسترش يافته است. او مي افزايد: در گذشته خيلي از افراد، شبيه به هم بودند و خيلي با همديگر تفاوت نداشتند، حتي خانواده اگرچه به لحاظ جنسي يا سني با هم متفاوت بودند، اما به لحاظ سليقه، تفاوت چنداني نداشتند. سليقه ها به هم نزديك بود، ولي امروز عملا واحد خانواده خيلي از كاركردهايش را از دست داده است و افراد در جاهاي مختلف هستند. با شرايط جنسي و سني در ميان پيچيدگي هاي موجود در روابط اجتماعي كه آن هم، به خاطر تعدد و تكثر مشاغل و تخصص ها و متعاقب آن تعدد و تكثر سليقه ها و اميال و امثال اينها به وجود آمده است.
رابطه تفريحات و اقتصاد
مسئله ديگري كه ازسوي جامعه شناسان در رابطه با تفاوت ميان تفريحات قديم و جديد مطرح مي شود، مسئله اقتصادي است؛ اينكه مسئله اقتصادي چقدر مي توانست در انتخاب و تنوع تفريح ها موثر باشد. به اعتقاد جامعه شناسان، خود اوقات فراغت و برنامه ريزي كردن براي آن، عملا يكي از محورهاي مهم اقتصاد تلقي مي شود. رئيس انجمن جامعه شناسي ايران در اين زمينه مي گويد: اگر نگاه كنيم بخش عمده اقتصاد جامعه، حول و حوش همين برنامه ريزي براي گذراندن اوقات فراغت است؛ اينكه چقدر براي جامعه پول مبادله مي شود، چقدر در واقع اقتصاد آن جامعه از طريق توريسم، از طريق مبادله كالاهاي فرهنگي و... به گردش مي افتد. وي در خصوص رابطه اقتصاد با تفريحات گذشته و امروز مي گويد: در گذشته اوقات فراغت و تفريح چندان جنبه اقتصادي و مادي نداشت. اوقات فراغت خيلي ساده بود. فرد از هر ابزاري و از هر چيزي كه غيراقتصادي هم به حساب مي آمد، مي توانست براي گذراندن اوقات فراغت خود استفاده كند، مثلا از طريق همين گفت وگو و گپ زدن. برخي مطالعات ما نشان مي دهد كه هنوز در برخي از مناطق روستايي گب زدن دومين عامل اوقات فراغت است. از اين رو مي بينيم كه چنين تفريحاتي نه خرجي دارد، نه پولي مي خواهد و نه چيزي به گردش در مي آيد. يا مثلا در گذشته ممكن بود گاهي اوقات، جوان ها و نوجوان ها، سركوچه ها و خيابان ها چند تا سنگ را پيدا مي كردند و روي هم مي گذاشتند و كافي بود با يك چيزي كه شكل توپ داشته باشد، بازي راه بيندازند يا ديگر اينكه چند تا خط مي كشيدند و خانه بازي مي كردند كه اصلا نيازي به پول نداشت، ولي امروزه به دلايل اقتصادي و با توجه به وضعيتي كه كار ما دارد، نياز به برنامه ريزي بسيار سنگيني براي اوقات فراغت داريم. بايد فيلم ساخته شود، كتاب توليد شود، رسانه هايي توليد شوند و ... كه بتوانند كار اطلاع رساني را كه قبلا سينه به سينه منتقل مي شد انجام دهند.
ضرورت وجود اطلاعات
در گذشته مردم براي اختصاص دادن اوقات بيكاري خود به تفريح، نياز به تكنولوژي و دانش خاصي نداشتند. اغلب تفريحات آنها در اثر تجربه از نسل هاي قبل به يادگار مي ماند، اما در تفريحات امروز جايگاه اطلاعات و دانش به عنوان امري ضروري تلقي مي شود كه با بهره گيري از تكنولوژي مدرن، اين امر ميسر شده است. معيد فر، جامعه شناس در اين زمينه مي گويد: از آنجا كه كاركرد اصلي اوقات فراغت بازگرداندن فرد به جامعه است، در نتيجه احياي قواي روحي و انگيزشي فرد در جريان است؛ فردي كه طي زندگي روزمره كاري يكنواخت انجام مي دهد- كاري كه مثل گذشته بر آن تسلط ندارد، بلكه برعكس كار است كه بر او تسلط پيدا مي كند بنابراين با گذراندن اوقات فراغت، اين زمينه ايجاد مي شود كه فرد خودش و جامعه اش را به عنوان يك كل نگاه مي كند و نه به عنوان يك جزء يا عنصر گم شده و بي مقدار در سازمان كار. وي در تشريح اين مطلب مي گويد: ما مي بينيم كه در اوقات فراغت، بيشتر از گذشته نياز به اخبار داريم، نياز به اطلاعات داريم، نياز به آگاهي داريم، بيشتر دوست داريم به سفر و سياحت داخل يا خارج برويم و ... وي مي افزايد: از طريق سينما، فيلم، كتاب و ... در اوقات فراغت ما در معرض حيات اجتماعي زنده و پويا قرار مي گيريم؛ چيزي كه ما در محل كار به دست نمي آوريم.
تفريحات الكترونيكي
در بحث ورود تكنولوژي مدرن در عرصه زندگي روزمره مردم و گرايش جوانان به بازي هاي كامپيوتري و اينترنت كه خواه ، ناخواه روند توجه به تفريحات سنتي را كمرنگ مي كند اين سئوال پيش مي آيد كه آيا در اين روند، فرهنگ و هويت ملي دچار گسست مي شود يا برعكس، به گسترش فرهنگ كشور مدد مي رساند؟ دكتر معيد فر، با نوعي ترديد به اين مسئله مي نگرد و مي گويد: يكي از مواردي كه مي تواند ما را در ارتباط با هويت، حساس كند بحث كامپيوتر و اينترنت است. چرا كه برخي معتقدند؛ كار با كامپيوتر و اينترنت فرد را در يك دنياي مجازي قرار مي دهد. دنياي مجازي به اين معناست كه افراد در خود واقعي شان در صحنه روابط شركت نمي كنند و گاهي اوقات با هويت هاي پنهان يا هويت هاي غير در مقابل هم ظاهر مي شوند. وي در ادامه مي افزايد: وقتي شما در محيط اينترنت هستيد، مي توانيد خود را غير از آنچه هستيد معرفي كنيد و با ديگري گب بزنيد و ارتباط برقرار كنيد. بنابراين يك خطر اين است كه در واقع شما آن طوري كه هستيد در صحنه روابط شركت نمي كنيد. در واقع شما در روابط رو در رو كه مي تواند روابط عاطفي هم داشته باشد، محروم شده و بيشتر به يك نوع روابط عقلاني كه نوعي روابط كم مايه از نظر عاطفي است، رو به رو مي شويد. از نظر اين استاد دانشگاه حضور آدم ها در مقابل همديگر يك نوع تعلقات، ارتباطات انساني و اجتماعي به وجود مي آورد كه اين خصوصيت ممكن است از طريق اينترنت ظاهر نشود. معيدفر به مسئله ديگري اشاره مي كند كه استفاده از تكنولوژي هاي ارتباطي جديد به عنوان يك خطر ممكن است مطرح شود. وي معتقد است: فرد اگرچه با دنياي بزرگتر از خودش ارتباط وسيع پيدا مي كند، ولي از محيط هاي كوچك خود فاصله مي گيرد. يعني از خانه كه به عنوان يكي از كانون هاي مهمي است كه فرد مي تواند در آن سازندگي داشته باشد، تاثير بگذارد و تاثير بپذيرد آسيب مي بيند يا مثلا اين فرد از محيط كوچك ديگري مثل محله اش (هم محله اي ها، همخوني ها، همكلاسي هايش) و گروه هاي كوچك غفلت مي كند، چرا كه بايد اين وقت را از آنها بگيرد و بسپارد به آن ارتباطات ديگري كه از طريق اينترنت يا كامپيوتر برقرار مي كند. معيد فر در مقابل به گروهي از جامعه شناسان اشاره مي كند كه معتقدند: فرد وقتي با كامپيوتر بازي مي كند، نه تنها دچار انزوا و گسست نمي شود، بلكه اتفاقا در روابط اجتماعي پرمايه تر و وسيع تري هم قرار مي گيرد، چرا كه در آن سوي مرزها با انسان هاي ديگري ارتباط برقرار مي كند و مي تواند با آنها تعامل فكري و فرهنگي داشته باشد. بنابراين با توجه به چنين نگرش هاي متفاوت و اغلب متضاد در زمينه تفريحات مدرن، نظر قطعي مفيد يا مضر بودن روي اين مسئله كه تفريحات جديد جانشين تفريحات سنتي مي شود، خالي از اشكال نيست و به اعتقاد معيد فر: بايد تحقيقات اجتماعي بيشتري در اين زمينه انجام داد. به هر حال در ميان انبوهي از تكنولوژي هاي مدرن كه مدام نو به نو مي شود، جوامعي مانند ما كه مرحله گذار به مدرن شدن را طي مي كنيم، اين تغييرها و دگرگوني ها طبيعي است، اما آنچه دغدغه حفظ هويت فرهنگ را در انديشه هاي برخي افراد و روشنفكران مطرح مي سازد، شايد اين دو فرضيه متضاد است كه به اعتقاد برخي مبادا با همه گير شدن تكنولوژي در بطن زندگي مردم، دچار نوعي گسست فرهنگي بشويم و به مرحله اي برسيم كه فاتحه فرهنگ اصيل ايراني را بخوانيم. و در مقابل چنين نگرشي، برخي ديگر بر اين باورند كه تا كي بايد سنگ گذشته مان را بر سينه بزنيم و به گذشته خود بنازيم، در حالي كه جوامع ديگر شتابان بر قله هاي پيشرفت خيمه مي زنند. اما چگونه مي توان در عين حالي كه گذشته را فرا راه آينده قرار مي دهيم، آينده اي با اقتدار نيز داشته باشيم. چگونه مي توان بازي ها و تفريحات اصيل ايراني را در اين عرصه نوين تكنولوژي همچنان زنده نگه داشت. شايد اين گفته دكتر معيد فر جواب قانع كننده اي بر اين دغدغه باشد كه مي گويد: ما مي توانيم ورزش هاي سنتي را كه داشته ايم با يكسري ظرافت ها و ابتكاري هايي، وارد فهرست جدول ورزش هاي معمول جامعه مدرن كنيم.
|