شكل ۱عروج،مجيد قادري ۱۳۶۴،

دكتر محمد خزائي *
هنر دفاع مقدس را بايستي يكي از دوره هاي درخشان فرهنگ و هنر در تاريخ انقلاب اسلامي ايران دانست. در اين ميان هنرهاي تجسمي از موقعيت  ويژه اي برخوردار است. با نگاهي بر آثار نقاشي، پوسترها و ... درمي يابيم هنرمندان دفاع مقدس با لطافت معنوي، صحنه هاي دفاع هشت ساله را به سوي هنري حماسي - عرفاني سوق داده اند. تصويرگران آثار هنرهاي تجسمي، فضا جنگ را با رنگ و بويي آسماني به صحنه حماسه عرفاني سالكان راه خدا معنا و تجسم بخشيده اند. اين موضوع، نقاشي و بخصوص پوسترهاي دفاع مقدس را در مقايسه با پوسترهاي جنگ جهاني اول و دوم، تمايز ويژه اي را مي بخشد. هنرهاي تجسمي از منظرهاي مختلفي قابل بررسي هستند. ريشه يابي و بررسي تاريخي، انواع، عملكرد، مشخصات و شيوه اجرا و ... از جمله آنهاست. هر چند موارد فوق در حوصله اين مقاله نمي گنجد؛ در اين مقاله تنها به بررسي پوسترهاي دفاع مقدس و مفاهيم نمادين آنها اشاره مي شود. بيشتر آثار بصري هنر اين دوره از جمله پوسترها برداشتي ماهرانه از عناصر هنري كهن ايراني- اسلامي و از طرفي هم توجه به عناصر هنر مدرن كه در هنر معاصر ايران رسوخ كرده مي باشد. در اين آثار نه آن شيفتگي بيش از حد نسبت به ميراث گذشته خود (نوستالژي) و نه تقابلي متعصبانه با هنر مدرن ديده مي شود. هنرمند با شناخت ميراث هنري خويش، به هنر غرب، در چارچوب ميراث هنري خود آن نگاه مي كند. هنرمند با برداشتي گزينشي سعي در بازسازي و به روز كردن ميراث كهن خويش را دارد.
در طول تاريخ ايران، هميشه بين هنر و آداب معنوي برگرفته از مذهب، ارتباط بسيار نزديكي وجود داشته است. در حقيقت دين يكي از مهمترين عامل شكل دهنده هنر و هنر زبان عميق ترين حكمت هاي بشر و جلوه گاه زيباترين مفاهيم و نمودهاي ديني بوده است. اين نگاه معنوي همواره در طول تاريخ هنر ايران به صورت هاي گوناگوني نمايان گرديده است. ارتباط بين هنر و دين در طول دوره انقلاب اسلامي بيش از هر زمان ديگر شكوفا و توسعه پيدا كرد. هنرمندان توانستند بسياري از مفاهيم معنوي و حماسه ها را در قالب آثار هنري مبتني بر اصول زيبا شناختي ارائه نمايند. پوسترهاي حماسه دفاع مقدس از جمله آثار بسيار مهمي هستند كه ارزش هاي معنوي با صورتي نمادين در قالب نقش و رنگ و كلام در آنها تجلي نموده است.
ويژگي هاي هنر اسلامي
روند خلق آثار هنري ايران اغلب در چارچوب ارزش ها، سنت هاي كهن و مفاهيم دروني هنرمند شكل گرفته است. هنرمندان كمال مطلوب، تجريد و ايجاز را بر واقعيت و طبيعت گرايي ترجيح داده اند. شايد يكي از مهمترين دلايل اين ويژگي در هنر ايران، علاوه بر شرايط خاص جغرافيايي، آداب معنوي بر گرفته از مذهب است كه ابعاد معنوي و طبع هنرمندان را به اين جهت شكل داده است. به همين سبب آثار تجسمي هنرمندان بر گرفته از حال و طبع روان آنها، به شكل تجريدي- تزئيني تجسم يافته تا در قالبي واقعي. در اغلب آثار، هنرمند بر زيبايي شكل هم عنايت داشته اند. هر چند كه تجريد ركن اساسي اين هنر بوده، اين بدان معنا نيست كه از واقعيت و جهان عيني به طور كامل منتزع گرديده است.
با نگاهي به آثار اصيل هنر اسلامي درمي يابيم كه «نمادگرايي» از جايگاه والايي در آثار هنر اسلامي برخوردار مي باشد. در طول دوره هاي مختلف، حضور عناصر نماديني كه ريشه در سنت و آداب معنوي دارد- با قوت و ضعف- همچنان تا به امروز در آثار هنري ادامه داشته است.
هنرمندان ايراني بسيار مشتاق بوده و هستند تا آثار خود را در قالب طرح و فرم هاي زيبايي ارائه دهند. نقش هاي تجريدي در هنر معاصر علاوه بر بار نمادين، بخشي از الفباي هنري هستند كه جهانيان را به فرهنگ و هويت خويش ارجاع مي دهند.
اين نگاه همچنان به عنوان يك روش، جايگاهي ويژه را در هنرهاي تجسمي خصوصاً  گرافيك دفاع مقدس به خود اختصاص داده است.
همانطور كه پيشتر اشاره شد آثار بصري هنرمندان به شكلي تجريدي، با نظمي تزئيني و تناسبي هندسي تجسم يافته است. اين مؤلفه ها خود عناصر مهم مباني زيباشناسي هنر ايراني هستند كه سبب شده است جذابيت هنر ايراني از يك شهرت جهاني برخوردار گردد و براي همه اقوام لذت بخش و متحيركننده باشد.
هنرمندان معتقد بودند ارزش ها و مفاهيم نمادين آثارشان حتي اگر زماني هم براي مخاطبين خود، پيامي را اعاده نكنند، از راه تزئين بر جاي مي مانند و ارزش هاي ويژه خود را حفظ مي كنند.
رعايت اصول زيباشناسي در صورت ظاهر اثر جايگاه بسيار مهمي در جلب توجه مخاطبين دارد، زيرا همواره امكان احياي رمزها وجود دارد تا معناي گمشده آنها را دوباره اعاده كنند.(۱)
در اين راستا هنرمندان در خلق آثار خود، از اين نكته (زيبايي و جذابيت) غافل نبوده اند. به همين علت طراحان هنر دفاع مقدس كوشيده اند آثار خود با الهام و اقتباس از نقش هاي ميراث كهن ايران كه از ويژگي هايي چون زيبايي، تجريد، ايجاز، دخل و تصرف و اشكال طبيعي (دفرماسيون)، نمادگرايي و ... برخوردار بوده، طراحي كنند. هنرهاي تصويري ايران منبع عظيمي از نقوشي است كه در نهايت استادي و هنرمندي و با بياني موجز و مفيد طراحي شده اند. ترسيم فني تمام اين نقوش و نوشته ها كاملاً  با اصول امروز گرافيك منطبق است؛ زيرا كه اصول فني امروزي بر اساس تجربيات استادان گذشته ترتيب يافته است.
جايگاه هنرهاي تجسمي قبل از انقلاب اسلامي
قرن بيستم(ميلادي) عصر ظهور جنبش ها و مكاتب مدرنيستي در نقاشي غرب است. مكاتبي كه از سنت هاي هنري گذشته مي گريختند و تلاش مي نمودند بر پايه فلسفه و تفكر نوين، آثاري هنري متناسب با آن پديد آورند.
در ايران و بيشتر كشورهاي اسلامي بعد از دهه بيست خورشيدي مدرن گرايي به عنوان روحيه غالب در بيشتر حركت هاي فرهنگي جامعه  پذيرفته مي شود و حتي حمايت نهادهاي رسمي آن را تقويت مي نمايد و اين امر موجب پيدايي جريان هايي در عرصه هنرهاي تجسمي گرديد.
حدوداً  از اوايل نيمه سده اخير در مقابل اين جريان، شاهد حضور نقش ها، رنگ ها، اشكال و احجام عناصر كهن به عنوان يك روش در هنرهاي تجسمي هستيم. هنرمندان با انتخاب آنها به عنوان يك عنصر تجسمي و آميختن با ديگر عناصر يك تجربه نو را در آثار خود آزمودند. اين شيوه، به عنوان يك روش جايگاه ويژه اي را در هنرهاي تجسمي خصوصاً  گرافيك به خود اختصاص داد. شكي نيست جريان «سقاخانه» از پيشگامان اين نهضت در دوره معاصر بوده اند.
جنبش سقاخانه اولين تلاش هنرمندان معاصر در جهت جست وجو و بهره گيري از صورت و ظاهر نقش ها، نمادها و نوشته ها و ميراث ملي از يك طرف و از طرفي ديگر با آشنايي زبان روز نقاشي شكل گرفت. در روند شكل گيري «سقاخانه» توسط هنرمندان تجربه گراي معاصر، گروهي در آثارشان علاوه بر شكل هاي سنتي، به خط نيز روي آورده و آن را با عناصر سنتي درآميختند و به جلوه هاي جديد از هنر معاصر ايراني رسيدند. گرچه آثارشان فاقد پيوند با ارزش ها و مفاهيم نمادين هنر كهن بود.
حضور اين نقش ها با رنگ ها، اشكال و احجام، شيوه  نويني را در هنرهاي تجسمي بوجود آوردند. هنرمندان مسلمان با انتخاب آنها به عنوان يك عنصر تجسمي و آميختن با ديگر عناصر يك تجربه نو را در آثار خود آزمودند و اين به عنوان يك روش جايگاه ويژه اي را در هنرهاي تجسمي خصوصاً  گرافيك معاصر جهان به خود اختصاص داد.
استفاده از نقش هاي تزئيني در آثار هنري دفاع مقدس حوزه وسيعي بخصوص در هنر نقاشي و گرافيك را به خود اختصاص دادند كه در ادامه به آن اشاره مي شود.

شكل ۲بهشت زهرا،ابوالفضل عالي ۱۳۶۲،

هنر دفاع مقدس
با سقوط حكومت پهلوي و ظهور انقلاب اسلامي و در پي آن جنگ تحميلي هشت ساله، شرايطي به وجود آمد كه بسياري از هنرمندان جوان آثار بديعي را در عرصه هاي مختلف هنري به وجود آورند. اين شرايط سبب شد كه هنرمندان را بر اساس عناصر هنر ايراني و فضاي معنوي همسو با فرهنگ اسلامي، شاكله هنر انقلاب اسلامي پي نهند.
همانطوري كه اشاره شد هنرهاي تجسمي دوره انقلاب اسلامي در ابتداي امر، به خودي خود و به طور مستقل به وجود نيامده است. با مقايسه و بررسي آثار هنري، مشاهده مي شود در بسياري از موارد عناصر و الگوهاي كهن (سنتي) در آثار هنري اين دوره حضور جدي دارد. از طرفي هم با روشي گزينشي با حفظ ويژگي هاي هنري خويش ضرورت توجه به هنر مدرن غرب كه در فرهنگ و هنر معاصر رسوخ كرده را ناديده نگرفتند. در اين آثار نه آن شيفتگي بيش از حد نسبت به ميراث گذشته خود (نوستالژي) و نه هجومي متعصبانه به هنر مدرن ديده مي شود. هنرمند با شناخت ميراث هنري خويش، به هنر غرب از منظر فرهنگ و سنت خود و در چارچوب ميراث گذشته به آن نگاه مي كند. هنرمند با اين گزينش سعي در بازسازي و به روز كردن ميراث كهن خويش را دارد. به عبارتي هنرمند، آموزه ها هنري خود را منطبق بر ارزش ها و سنت هاي كهن تعديل مي كند.
براي بسياري از كارشناسان هنر، استفاده عناصر هنر ايراني در كنار شيوه هاي نوين روز، غيرقابل اجتناب بود، شايد بتوان گفت اتفاق مهم در هنر دفاع مقدس، استفاده و در خدمت قرار گرفتن عناصر هنر ايراني و برداشتي گزينشي از هنر مدرن براي بيان تصويري مفاهيم دفاع مقدس بود. به طور مثال حضور عناصر نگارگري در پوسترها دليلي  بر اين ادعاست. در اين پوستر «عروج» حضور نقش درخت سرو، هاله نوري و روبان، مفهوم نمادين نويي منطبق با مبادي هنر گرافيك ارائه مي  دهد(شكل ۱). اين شيوه در پوستر «بهشت زهرا» اثر هنرمند زنده ياد ابوالفضل عالي جايگاه ويژه اي پيدا نمود(شكل ۲)(۲). در پوستر «نيلوفر نور» با استفاده از گل نيلوفر، به بيان نمادين رشد معنوي و عرفاني رزمندگان اشاره دارد كه چگونه يك شبه ره صدساله را درمي نورديدند و افق ملكوتي را نظاره گر بودند(شكل ۳).
هنرهاي تجسمي در فرهنگ و هنر دفاع مقدس، فقط رنگ و شكل نيست. بلكه در حقيقت، هر ظاهر آغاز ديدن يك معناي ناديدني و باطني است. هنرمندان با برداشتي گزينشي از هنر روز و با بهره گيري از شاخصه هاي هنر ايران از قبيل تجريد، ايجاز، زيباشناسي، دخل و تصرف در طبيعت اشكال (دفرماسيون)، نمادگرايي و ... در آثار خويش، بخش اعظمي از كالبد هنر دفاع مقدس را شكل دادند.
در پايان اميد آن كه به دور از هرگونه تعصب، در احيا و گسترش هويت ملي و مذهبي هنر ايراني كه در حقيقت مظهر و هويت فرهنگ ايراني است، بينديشيم. شايد در اين رهگذر، دگر بار شاهد رستن و به گل نشستن آن «گلشن زيبا» ، كه بدست ايام كمتر گل و برگي بر جاي نهاده، باشيم و در آينده اي نه چندان دور، شكوفايي و بلوغ هنر اسلامي ايران را در پي داشته باشيم.
انشاءالله
*  دانشيار گروه گرافيك دانشگاه تربيت مدرس
پانوشت:
۱- رنه گنون، منطق الطير برگرفته از اسطوره و رمز، ترجمه بابك عليخانه، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۴.
۲- براي اطلاع بيشتر نگاه كنيد به كتاب: ده سال با طراحان گرافيك انقلاب اسلامي، به اهتمام ابوالفضل عالي، تهران انتشارات حوزه هنري، ۱۳۶۷.

سمينار يك روزه هنر دفاع مقدس در روز ششم مهرماه در سالن اجتماعات سازمان ميراث فرهنگي برگزار مي شود.مطلبي كه در پي مي خوانيد خلاصه مقالاتي است كه قرار است در اين روز متون كامل آن توسط كارشناسان و هنرمندان مختلف ايراد شوند.اين سمينار با همكاري سازمان ها و نهادهايي همچون سازمان ميراث فرهنگي، سازمان فرهنگي هنري شهرداري تهران، صداوسيما، بنياد شهيد انقلاب اسلامي، بنياد حفظ آثار و ارزش هاي دفاع مقدس و فرهنگستان هنر برگزار خواهد شد.
ديدگاه هاي حضرت امام خميني(ره)
در خصوص نقش هنر و هنرمندان در حفظ
و ترويج فرهنگ دفاع مقدس
امير سرتيپ حسن جوانمرد
فرمانده دانشكده فرماندهي و ستاد آجا
در طول ۸ سال دفاع مقدس و پس از آن هنرمندان، انديشه و قلم خود را به هنر مقاومت اختصاص دادند تا از اين طريق و با ثبت هنرمندانه ايثارگري ها و دلاوري ها، فرهنگ مقاومت ۸ سال دفاع مقدس را در قالب شعر، داستان، مقاله، نمايش و... به نسل هاي بعد انتقال دهند.
حضرت امام خميني(ره) در مورد نقش هنر در دفاع مقدس گفته اند:«هنرمندان ما تنها زماني مي توانند بي دغدغه كوله بار مسئوليت و امانتشان را زمين بگذارند كه مطمئن باشند مردمشان بدون اتكا به غير، تنها و تنها در چارچوب مكتبشان به حيات جاويدان رسيده اند و هنرمندان ما در جبهه هاي دفاع مقدس اين گونه بودند، تا به ملأ اعلي شتافتند و براي خدا و عزت و سعادت مردمشان جنگيدند و در راه پيروزي اسلام عزيز تمام مدعيان هنر بي درد را رسوا نمودند.»
بنابر اين اينك كه سال ها از آن دوران سرنوشت ساز تاريخ ايران اسلامي مي گذرد توصيف شقاوت و شرارت دشمنان بدانديش و ترسيم مراتب اخلاص، ايمان، محبت، معرفت و كرامت رزمندگان، جانبازان، آزادگان، شهيدان و فراتر از همه، خلق شاهكارهاي ادبي و هنري در معرفي شخصيت والاي حضرت امام خميني(ره) به نظر مي رسد فريضه اي باشد براي همه آزادانديشان و هنرمندان و تلاشگران عرصه فرهنگ و هنر تا نگذارند اين خون هاي پاك و مقدس خداي ناكرده لحظه اي گرد فراموشي بر روي خود بگيرند.
روش شناسي پرداختن به مضامين دفاع مقدس در عرصه فيلم و سينما
محمدعلي حسين نژاد
جنگ تحميلي ايران و عراق كه منجر به مشاركت عمومي اقشار مختلف مردم به صورت هاي گوناگون در دفاع از مرزهاي ملي، انقلابي و اعتقادي شد در حوزه فرهنگ و هنر و از جمله فيلم و سينما بازتاب هاي متفاوتي داشته است. در يك جمع بندي كلي شايد بشود گفت كه به جز موارد نادري از توليدات تصويري و سينمايي، بيشتر آثار توليد شده بر محور مضامين دفاع مقدس از اصالت و قوت چنداني برخوردار نيستند.
اين در حالي است كه طلب و نياز داخلي و توقع بين المللي (به ويژه در بين جوامع مسلمان) براي توليد و عرضه آثار فاخر، تأثيرگذار و ماندگار هنري و سينمايي بيش از اينها بوده است و نهادهاي رسمي و دولتي نيز ظاهراً آمادگي حمايت و پشتيباني لازم در تهيه و توليد اين گونه آثار را داشته اند. از جمله برخي نهادها و مراكز تخصصي فرهنگي و هنري از جمله با محوريت در بخش فيلم و سينما در طي سالهاي جنگ تحميلي و پس از آن تأسيس شده اند كه بسياري از آنها همچنان با قدرت، امكانات سرمايه قابل توجه وجود دارند.
حسن جوانمرد: در طول ۸ سال دفاع مقدس و پس از آن هنرمندان انديشه و قلم خود را به هنر مقاومت اختصاص دادند تا از اين طريق و با ثبت هنرمندانه ايثارگري ها و دلاوري ها، فرهنگ مقاومت ۸ سال دفاع مقدس را در قالب شعر، داستان مقاله نمايش و... به نسل هاي بعد انتقال دهند
مرتضي گودرزي: آنچه كه هنرمندان و هنر جنگ بدان نيازمندند و براي زنده نگهداشتن آن بايد بكوشند، ابعاد وجودي و عمق باور مبارزان مسلمان ايراني منش آنهاست كه البته تجلي آنها در عالم هنر نيز بسيار دشوار مي نمايد
ضرورت و موانع پژوهش پيرامون
هنر دفاع مقدس
مرتضي گودرزي(ديباج)
آنچه كه هنرمندان و هنر جنگ بدان نيازمندند و براي زنده نگهداشتن آن بايد بكوشند، ابعاد وجودي و عمق باور مبارزان مسلمان ايراني منش آنهاست كه البته تجلي آنها در عالم هنر نيز بسيار دشوار مي نمايد. زيرا ورود به عالم دروني رزمندگان صادق جز با ادراك ژرف نگر و همدلي كامل و عميق ميسر نمي گردد.
اما آيا به راستي مي توان اين همه ويژگي ها را با رجوع به تاريخ، نوشته ها و مكتوبات پيرامون جنگ در تاريخ ملت زنده نگاه داشت؟ آيا نسل امروز، فردا براي مطالعه جنگ تاريخ و اسناد آن به منابع و كتابخانه ها و مكتوبات جنگ رجوع مي كنند؟ بدون ترديد به صورت موردي و استثناء ممكن است چنين اتفاقي بيفتد اما به صورت طبيعي و در شكل گسترده آن هرگز. زيرا تقريباً همه منابع مكتوب به جنبه روايي جنگ مي پردازند. اما فقط روايت عاشورا نيست كه عاشورا را زنده نگاه داشته است، بلكه «حقيقت» آن است كه اصولاً با روايتگري محض امكان تجلي نمي يابد، فقط عالم و ساحت زبان و بيان هنري است كه مي تواند روايات و وقايع را به نمادها، نشانه ها، استعاره و كنايه هايي مبدل سازد كه جاودانه بمانند.
براين اساس، فرهنگ، رازوارگي و ويژگي هاي استثنايي ايثارگران عرصه هاي نبرد را جز به زبان و امكانات هنر در زندگي جاري و محيط زندگي و حتي در لحظات استراحت مردم نمي توان در دل و ذهن نسل هاي امروز و فردا نشاند.
حقيقتي كه هنر قادر به بيان و تبيين آن است را به هيچ شيوه ديگري نمي توان بيان كرد. هر چند همين هنر در مواجهه با حماسه دفاع مقدس، خود وامدار حقيقتي است كه از وراي تاريخ نه چندان دور براي آن قابل ادراك است، زيرا اثر هنري همواره ارائه حقيقت يك اثر نيست، بلكه سفري به لايه هاي آن حماسه بزرگ است كه هنرمند با نگاه و زاويه ديگري غير از مردم عادي درك مي كند. هر چند در مورد دفاع مقدس، كساني كه با زبان و دنياي هنر آشنايي ندارند معمولاً به انگاره اثر هنري- حمايت يا خلق اثر و يا نيت وقايع- به «روايت» دفاع مقدس نظر دارند نه مفهوم و حقيقت دفاع.
پرداختن به جنگ و حماسه هاي آن در قالب هنر از آن روست كه مخاطب بتواند در تكرار نگاه و تعمق در آثار و يا انس به آنها به لايه هاي پنهان اين واقعه بزرگ دست پيدا كنند.
اما با دور شدن از پايان جنگ در حالي كه نمادهاي جامعه در حال تغيير است آثار هنري جنگ كه زماني براي مردم و مخاطبين آنها قابل درك بود بيگانه جلوه داده مي شوند نمادها و سمبل هاي آنها نيازمند به خوانش مجدد و ترجمه و بازخواني هستند. در واقع در زمان جنگ و جامعه اي با اتمسفر فرهنگي يكدست، در عالم هنر اين جامعه، دلالت نشانه ها آسان و سريع شناخته مي شوند و بنيان  آنها بر رسيدن به تك معنايي و قطعيت است. اما با دور شدن از جنگ، هم آثاري كه در زمان جنگ خلق شده اند و هم آثاري كه پس از پايان جنگ آفريده شده و مي شوند به همراه معاني مورد نظر هنرمند، ناخودآگاه مفاهيم تازه ديگري را نيز در خود جاي مي دهند. بنابر اين زبان هنري او داراي ابهام، معناهاي چندگانه، استعاري، مجازي و چند لايه مي گردد.

ساخت مجموعه برنامه هاي مستند جنگ در شبكه هاي مختلف سيما همچنان پس از پايان جنگ تحميلي با قوت دنبال مي شود اما هيچ يك از اين برنامه ها نتوانست جاي خالي «روايت فتح» دوره جنگ تحميلي را پر كند. با اينكه دست اندركاران آغازين «روايت فتح» سعي كردند كه بار ديگر اين شيوه روايي را زنده كنند اما بدون دستيابي به فضا و سبك ساختاري امكان بازگشت چنين مجموعه اي امكان پذير نبود، به ويژه وقتي كه روح آويني به شهداي جنگ تحميلي پيوست به يكباره اين مستند جنگي حقيقت گونه از پيش ايستاد. هم اينك برنامه هاي «روايت فتح» توليد و پخش مي شود اما ديگر آن روح اشراقي لازم را ندارد و مخاطبان تلويزيوني هم فهميده اند كه «روايت فتح» با شيوه قبلي تفاوت هاي بسيار دارد، به بهانه برگزاري هفته دفاع مقدس، اين مجموعه تلويزيوني ماندگار را از زاويه ديگر بررسي كرده ايم كه مي خوانيد:
مجموعه برنامه هاي مستند تلويزيوني «روايت فتح» در طول سال هاي دفاع مقدس و پس از آن در ميان مخاطبان تلويزيوني از جايگاه و اعتبار خاصي برخوردار است. اين برنامه تلويزيوني تاكنون دو مرحله از شيوه برنامه سازي را سپري كرده است. در مرحله اول دست اندركاران توليد چنين برنامه اي در طول هشت سال جنگ تحميلي توانستند با تهيه و توليد برنامه هاي متنوع در حين اجراي عمليات هاي نظامي مخاطبان قابل توجهي را به پاي جعبه جادو بكشانند .ديدن صحنه هاي جنگ تحميلي، اسارت سربازان دشمن، شهادت ايثارگران و در نهايت پايمردي رزمندگان توانسته بود موضوعات قابل تعمقي را دراختيار توليد كنندگان چنين برنامه اي قرار دهد. بنابراين اغلب در چنين برنامه اي مضمون و سوژه  هاي اصلي صحنه رزم تمامي ترفندهاي فني و هنري را تحت الشعاع قرار مي داد، اما در مرحله دوم كه از اواخر سال ۶۹ آغاز مي شود، دست اندركاران مجموعه تلويزيوني «روايت فتح» با همياري رهبر معظم انقلاب اسلامي و حمايت نيروي مقاومت بسيج توانست سازماندهي جديدي را بنيان نهد. در چنين شرايطي شهيد آويني با همفكري دوستان قبلي در مجموعه «روايت فتح» و همراهي سردار رجبي معمار و سردار افشار توانستند شكل جديدي را به فعاليت هاي اين مجموعه بدهند. البته به باور برخي از هنرمندان دفاع مقدس، به موازات سيما قرار شد كه در زمينه فيلم هاي سينمايي فعاليت كنند و تحليل آنها هم اين بود كه دفاع مقدس بايد جاي خود را در سالن هاي سينما هم باز كند. حضور ناصر شفق، حبيب الله كاسه ساز، عبدالحسين برزيده و مهدي شرف الدين زمينه ساز سينماي دفاع مقدس شد.
عليرغم اين تلاش ها، «روايت فتح» با همت والاي عزيزاني چون شهيد آويني و مهدي همايونفر از آن روزهاي آغازين توانست طرح ها و مضامين جديدي را براي توليد برنامه ها ارايه كند.
حضور شهيد آويني در اين مجموعه تلويزيوني به خاطر تجربه اندوزي در برنامه هاي مستندي بود كه او در گروه تلويزيوني جهاد سازندگي اندوخته بود.تهيه مجموعه مستند حقيقت، شش روز در تركمن صحرا كم كم به او ديد ديگري را در سبك هاي تصويري داد، او علاوه بر توليد برنامه سعي مي كرد به هر شكلي سواد بصري در حوزه سينما را بالا ببرد. حضور در مجامع سينمايي، نقد و بررسي فيلم ها در مجله سوره كم كم او را به نظريه پرداز سينمايي مبدل ساخت. بر همين رويه، اگر مجموعه آثار «روايت فتح» را از زواياي هنري مورد ارزيابي قرار دهيم شايد بتوان گفت كه اين نوع مستندسازي فقط سبك شهيد آويني است و بس.
به همين خاطر مجموعه برنامه هاي تلويزيوني «روايت فتح» را از نگاه اشراقي آويني به شكل ديگري مورد بررسي قرار مي دهيم. به كارگيري خلاقانه دوربين، تدوين هوشيارانه، كارگرداني در ميز تدوين، نگارش متن هاي حماسي و عاطفي برنامه هاي «روايت فتح» همه و همه از جمله قوت هاي اين مستندهاي تلويزيوني است.
مهم ترين ويژگي ساختاري و محتوايي برنامه «روايت فتح» توجه به زبان تاثيرگذار آن است. به اعتقاد شهيد آويني مي بايست از طريق نمايش اين آثار تلويزيوني در مخاطبان يك تحول عميق و دروني ايجاد كرد. بنابراين او با زبان فطرت با مخاطبان خود ارتباط برقرار مي كرد. به تعبيري ديگر او با استفاده از متون نگارشي، ابلاغ كننده مستند شاعرانه اشراقي بود. يعني با دست مايه قراردادن مضامين جنگ تحميلي ارتباط مخاطب را با فطرت پاك انساني گره مي زد.
اين زبان شنيداري- ديداري مجموعه تلويزيوني «روايت فتح» مختص او بود ؛لذا خيلي از دوستان بعد از او تلاش كردند با تدوين متن ها و با ايجاد صداي حزن انگيز اين رسالت را دنبال كنند اما موفق نبودند. شايد بتوان به جسارت گفت كه اين نوع زبان اشراقي در مجموعه «روايت فتح» با مرگ آويني متوقف شد.
توجه به فرمانروايي عشق نيز از ديگر ويژگي هاي اين برنامه به شمار مي آمد، شهيد آويني در جايي در زمينه بكارگيري اين سبك روايي مي نويسد: من در «روايت فتح» رودربايستي را كنار گذاشتم و آنگاه حرف زدن را آغاز كردم كه عجب شجاعتي مي خواهد و با عقل انديشي و ژورناليسم جور درنمي آيد، اما من بايد عالم بسيجيان را روايت مي كردم كه عاشق بودند و با قلبشان در عالم مي زيستند و عالم آنان عالم ظاهر نبود. آنان اهل باطن، حقيقت و معنا بودند. يكي از تجربه هاي ماندگار در توليد اين برنامه، شناخت دست اندركاران از فضاي روحي و معنوي جبهه بود. به عبارت ديگر تمامي دست اندركاران اين برنامه در پشت جبهه به گزارش هاي ساده و غيرواقعي بسنده نمي كردند، بلكه با نزديك شدن به خطوط مقدم ضمن انعكاس روحيات ايثارگران، خود نيز در فضاي معنوي پرسه مي زدند تا بهتر مضامين جنگ تحميلي را درك كنند.
شهادت برخي از دست اندركاران اين مجموعه تلويزيوني نشان داد كه آنها آن چنان در موضوع غرق مي شدند كه خود گوشه اي از «روايت فتح» شدند.
خلاقيت و نوآوري تجربه اي بود كه مستندسازي اين نوع برنامه هاي تلويزيوني براي تهيه كنندگان آن حاصل شد. بازنگري به توليد برنامه هاي تلويزيوني در حوزه جنگ هاي گذشته نشان مي دهد كه تصويربرداران ارتش هاي درگير صرفاً گوشه اي از تصاوير جنگ و درگيري را تهيه مي كنند، سپس با تلفيق مصاحبه و مطالب پشت خطوط مقدم آنرا در اختيار مخاطبان قرار مي دهند. اين نوع روايت حقيقت جنگ تحميلي آن چنان بين فيلمسازان غربي و داخلي تاثيرگذار است كه از آن به عنوان فيلم هاي جنگي واقعي ياد مي كنند. به باور شهيد آويني، قالب مستند برنامه را به طور نظري يافتم چرا كه بايد واقعيت هاي عيني جبهه هاي جنگ تحميلي را انعكاس مي داديم و هر آنچه كه مانع باور مخاطب است را از حلقه هاي فيلم بيرون مي ريختيم، بنابراين شيوه مستند حقيقت پايه كار توليد چنين برنامه ماندگار مي شد.
فيلم بردار اين مجموعه تلويزيوني نقش اصلي را ايفا مي كرد، در هنگام فيلمبرداري از جبهه و درگيري رزمندگان با دشمن همه چيز آنچنان سريع رخ مي داد كه فرصتي براي كارگردان براي ارايه ميزانسن نبود، از اين رو بايد فيلمبردار آن چنان مجرب و حرفه اي باشد كه بلافاصله سوژه را انتخاب و شكار كند و به طور همزمان دكوپاژ آن را انجام دهد او تابع شرايط محيط و اتفاقات آن بود. حادثه اي در جريان بود كه امكان توقف آن هم نبود. تنها چاره   اين بود كه فيلم بردار، توانايي و تطبيق با شرايط بيروني را داشته باشد.
به همين خاطر اغلب فيلمبرداران «روايت فتح»، كساني بودند كه درعين تصويربرداري از صحنه واقعيت، همزمان عمل مونتاژ و كارگرداني را هم انجام مي دادند. از سويي ديگر تحرك افراد رزمنده در جبهه و سرعت وقايع اتفاقي باعث مي شد كه دوربين تصويربرداري جز ئي از بدن فيلمبرداران شود. آنها بايد ساعت ها راه مي رفتند و دهها حلقه فيلم مي گرفتند تا از بين اين تصاوير برنامه اي را در معرض ديد مخاطبان قرار دهند.
دوري از زياده گويي و ساده گويي، عنصر ديگر اين برنامه صميمي بود.
به باور دست اندركاران توليد برنامه هاي «روايت فتح» بهترين زمان تهيه برنامه، شب هاي عمليات رزمندگان بود ،چرا كه در زمان هاي ديگر ايثارگران در حالت طبيعي قرار داشتند و اغلب در مقابل دوربين به طور كليشه اي و تصنعي برخورد مي كردند و حتي در مواجهه با ميكروفون سعي مي كردند از كلمات و جملات تكراري بهره گيرند.
نگرش نهفته در مجموعه هاي اين برنامه  مستند جنگي، از نظر محتوا و مضمون شيوه روايت نگاري آن را از ساير برنامه هاي جنگي منفك مي كرد. تكنيك فيلم سازي «روايت فتح» متفاوت تر از آنچه كه ديگران مطرح مي كردند بود. ناگفته نماند كه در طول سال ها ي جنگ تحميلي افراد متفاوتي در عرصه توليد چنين برنامه هايي مشاركت داشتند اما شيوه روايي آنها آنچنان نتوانست به شكل سبك  كاري در بين افراد حرفه اي مطرح شود. همين نكته بس كه هم اينك وقتي فيلمسازان مي خواهند در زمينه دفاع مقدس برنامه اي توليد كنند با تاسي از سبك «روايت فتح» كار خود را دنبال مي كنند.
به باور شهيد آويني نمي شد تكنيك و محتوا را از هم منفك كرد. بنابراين او هميشه سعي داشت كه بين اين دو موضوع نسبت منطقي برقرار كند، از اين رو در تهيه موسيقي، انتخاب تصاوير، شيوه تدوين، نگارش متن و حتي ارايه نريشن با وسواس عمل مي كرد به همين خاطر تصاويرش بدون گفتار خاص آويني آن چنان زيبا نبودند و گفتار متن نيز بدون تصوير و موسيقي لازم آن چنان در بين مخاطبانش ارتباط برقرار نمي كرد.
رعايت سطوح ارزشي در بيان هنري سينما شايد كار دشواري باشد اما آويني هميشه در تكاپوي آن بود كه با استفاده از بيان سينمايي آنها را در اختيار ارزش ها و اعتقادات خود قرار دهد.
ناگفته نماند كه دست اندركاران «روايت فتح» اغلب افراد همفكر و همگني بودند كه در هنگام تهيه برنامه تلاش مي كردند كه با هم همراه باشند، بنابراين توليد مجموعه مستند «روايت فتح» به اين آساني امكان پذير نبود مگر اينكه آنچه كه درباره آن گفته شد محقق شود وگرنه همچنان برنامه هاي «روايت فتح» در تلويزيون توليد مي شود اما روح حاكم اشراقي در آن ديگر وجود ندارد. بازبيني برنامه هاي توليدي پس از جنگ تحميلي به خصوص شهادت آويني نشان مي دهد كه اين برنامه ها با سبك ساختاري مورد نظر او ديگر ساخته نمي شود هر چند كه عنوان «روايت فتح» را با خود به همراه دارد.
اميدواريم دست اندركاران توليد برنامه هاي تلويزيوني دفاع مقدس با ارزيابي نقاط قوت و ضعف اين مجموعه هاي دوگانه بتوانند تفاوت هاي آن را حس كنند و با استفاده از شيوه روايي آويني بارديگر به توليد چنين برنامه هايي همت گمارند.
محمد اميري

«رقص پرواز»
شبكه اول سيما براي ايام هفته دفاع مقدس، ماه مبارك رمضان مجموعه هاي تلويزيوني «رقص پرواز» و «دوست اختصاصي من» ، را آماده پخش و در دست توليد دارد.
به گزارش فارس، شبكه اول سيما براي گراميداشت هفته دفاع مقدس مجموعه «رقص پرواز» به كارگرداني احمد مرادپور را آماده پخش دارد.
اين مجموعه براساس فيلمنامه اي از عليرضا طالب زاده جلوي دوربين رفته و قرار است در ۷ قسمت ۵۰ دقيقه اي روي آنتن شبكه يك برود.
اين مجموعه تلويزيوني قصه جراح متخصصي به نام «دكتر ياوري» است.او با توجه به تفكرات خاصي كه دارد چندان با جريان عمومي  جامعه موافق نيست.
دكتر ياوري روزي براي يك عمل جراحي مجبور مي شود به اهواز سفر كند و...
اين مجموعه به تهيه كنندگي محمدرضا تخت كشيان در گروه حماسه و دفاع مقدس شبكه اول سيما تهيه و توليد شده است.
در ايام ماه مبارك رمضان شبكه اول سيما دو مجموعه تلويزيوني ديگر به نام هاي «دوست اختصاصي من» و «روح مهربان» را در دست توليد و آماده پخش دارد.
به گفته رضا جودي تهيه كننده مجموعه تلويزيوني «دوست اختصاصي من» ، اين اثر هم اكنون در مهرشهركرج مراحل تصويربرداري خود را سپري مي كند و همزمان توسط سيامك مهماندوست نيز تدوين مي شود.
مجموعه تلويزيوني «دوست اختصاصي من» از توليدات گروه فيلم و سريال شبكه اول سيما است و قرار است همزمان با آغاز ماه مبارك رمضان روي آنتن اين شبكه برود.
«سقوط»
مجموعه تلويزيوني «سقوط» به كارگرداني «سعيد اكبريان» با روايت قصه اي پيرامون آخرين روزهاي حكومت صدام همزمان با هفته دفاع مقدس از شبكه اول سيما به روي آنتن مي رود.
به گزارش فارس، «سقوط» عنوان مجموعه اي است كه به تهيه كنندگي «صديقه موسوي زاده» و كارگرداني «سعيد اكبريان» در گروه حماسه و دفاع شبكه اول سيما در ۸ قسمت ۴۵ دقيقه اي تهيه شده است.
مجموعه «سقوط» تصويرگر آخرين روزهاي حكومت صدام و اشغال شهر بغداد در اين روزها است. اين مجموعه داستان زني به نام «آلا» را روايت مي كند كه در يك مجتمع سكونت دارد. زندگي وي با ورود مردي غريبه به خانه اش دچار بحران مي شود. در اين مجموعه بهناز جعفري، آناهيتا همتي، شهره لرستاني، محمد حاتمي، پرويز فلاحي پور، محمود جعفري، احمد مهران فر و... بازي مي كنند.
نوآوري و ارزش ها
به گفته دبير كميته گزارشگران معاونت صدا، تأكيد بر ابعاد دست نيافتني قهرمانان دوران جنگ تحميلي كار درستي نيست، بلكه بايد به گونه اي صحيح به معرفي آنها بپردازيم.
محمد اسماعيل براري در گفت وگو با ايسنا افزود:اگر با زبان و ميزان درك مردم آشنا باشيم، مي توانيم از مقوله هايي چون دفاع مقدس كه با آن مأنوس هستيم براي آنها بگوييم به گونه اي كه به خوبي آن را بفهمند.
وي با بيان اين كه تعريف صحيحي از نو آوري نداريم اظهار كرد: گمان مي رود كه هر كه كليشه اي را بشكند، نوآوري كرده است. ولي اگر اين كار به قيمت زير سئوال بردن ارزش ها باشد، امر پسنديده اي نيست.  
وي افزود :در دفاع مقدس هر نوع ارزشي وجود داشت. بنابراين در ساخت آثار مربوط به اين واقعه  تاريخي تنها نبايد از توپ و تانك گفت ،بلكه مي توان از عشق نيز سخن راند.همان گونه كه همسر شهيد همت از علاقه  خود و شوهرش به يكديگر مي گويد.
براري درباره  سوابق كاري خود گفت: كارم را از گروه كودك آغاز كردم. اولين گزارشي كه تهيه كردم از يك كودك جنگ زده بود و آخرين كاري كه به صورت رسمي به عنوان گزارشگر كار كردم، گفت و گو با يك جانباز بود.
وي افزود: تنها كسي هستم كه مسافتي را همراه با آزادگان تا اسلام آباد غرب طي كردم و گزارش دادم و در زمان مبادله جنازه  شهدا با اجساد سربازان عراقي به مرز رفتم.
نمايش هاي راديويي دفاع مقدس
«نمايش روز» به مناسبت هفته  دفاع مقدس نمايش هاي ويژه  را پخش مي كند.
به گزارش ايسنا، از ۳۱ تا ۶ شهريور ماه سه نمايش به كارگرداني مهين فردنوا و نمايش هايي به كارگرداني ژاله علو، محمد عمراني، جواد پيشگر و ميكائيل شهرستاني پخش مي شود.
«امانت هاي فاطمه» عنوان نمايشي است كه توسط عليرضا حنيفي به نگارش درآمده و مهين فرد نوا كارگردان آن است كه ۳۱ شهريورماه پخش مي شود.
اول مهرماه نيز نمايش «دست خطي از بهشت» به كارگرداني ژاله علو پخش مي شود و نويسنده  آن زهرا دليري است.
«شمعداني  عاشق» ،  نوشته عليرضا حنيفي ۲ مهر ماه پخش مي شود و مهين فردنوا كارگردان آن است.
«بازگشت سرباز تنها» ، نمايش ديگري به كارگرداني مهين فرد نوا است كه توسط عليرضا حنيفي نوشته شده است.
۴ مهر ماه، «نمايش روز» ، اختصاصي به بخش نمايش «پرده  هشتم» به كارگرداني محمد عمراني دارد.
يونس صحرا نويسنده  اين نمايش راديويي است.
«خاطرات حمدون» ، عنوان نمايشي است كه عليرضا حنيفي آن را نوشته و جواد پيشگر كارگردان آن است و زمان پخش آن ۵ مهرماه است.
«شب چهارشنبه سوري»  عنوان آخرين نمايشي است كه به مناسبت هفته دفاع مقدس از نمايش روز پخش مي شود.
يونس صحرا نويسنده و ميكائيل شهرستاني كارگردان اين نمايش راديويي است.
گفتني است كه فاطمه دليري سردبير همه  نمايش هايي است كه به مناسبت هفته دفاع مقدس از شبكه  جوان پخش مي شود. ساعت پخش اين نمايش ها همه روزه ساعت ۱۳ و ۳۰ دقيقه است.
كيفيت آثار دفاع مقدس خوب نبود
به گفته باكيده، رزمندگان را بايد به صورت اسطوره هايي با زبان امروزي به تصوير درآوريم. چرا كه در زمان خود از تمام خوشي هاي زندگي دنيوي دست شستند و به دفاع از ميهن پرداختند.
عبدالله باكيده در گفت و گو با ايسنا افزود: بسياري از رزمندگان انسان هاي امروزي بودند كه تعداد بسيار زيادي از آنها تبديل به اسطوره هايي شدند كه به آنها مي توان مقدس وار نگريست.
كارگردان مجموعه تلويزيوني «بچه هاي هور» با تأكيد بر ضرورت ساخت آثاري تلويزيوني در زمينه  دفاع مقدس گفت: با ديدن يك اثر باستاني، دچار شگفتي مي شويم و جنگ تحميلي نيز يك موضوع مربوط به زمان معاصر بود كه پرداختن به آن موجب آشنايي مخاطبان با آرمان هاي رزمندگان و وقايع رخ داده در اين هشت سال مي شود.
وي با بيان اين كه بسته به نوع نگاه نويسنده، تهيه كننده و كارگردان مي توان از زواياي مختلف به اين رويداد نگريست، گفت: مي توان آثار مختلفي را از شروع جنگ و كوچ مردم تا پيامدهاي جنگ ساخت.
باكيده با اشاره به ضعف فيلمنامه هاي نوشته شده درباره  دفاع مقدس نقش تحقيقات را در اين زمينه مهم توصيف مي كند و مي افزايد:در طول پژوهش به نكات جديدي مي توان دست يافت و اصولا اهميت به تحقيق در نوشتن هر فيلمنامه اي، مي تواند در نگارش اثري قوي موثر باشد.
وي مي افزايد: در دو سال اخير با رويكرد مثبت تري با اين ژانر برخورد شده است ولي كيفيت آثار ساخته شده خوب نبوده است. چرا كه داستان ها خيلي تكراري بوده است.
باكيده در پايان اظهار اميدواري كرد كه هنرمندان بتوانند با آزادي عمل بيشتري به ساخت سريال هاي دفاع مقدس بپردازند و با نگاه جديد آثاري در اين زمينه توليد كنند.