دكتر علي صباغيان
تاريخ بشر آكنده از خاطرات تلخ و شيريني است كه در گوشه گوشه اين جهان پهناور رخ داده است. اگرچه مرور زمان بسياري از خاطرات تاريخي را از ياد برده اما تلخي و شيريني برخي از رويدادها آنچنان شديد است كه هيچ گاه از حافظه تاريخي بشر پاك نخواهد شد. يكي از اين خاطرات تلخ كه لكه ننگي در تاريخ حيات اجتماعي انسان تلقي مي شود «برده داري» است كه مدت ۳۵۰ سال در بخش هايي از جهان رايج بوده است. اگرچه هنوز نيز در دنياي مدرن استثمار انسانها- كه از آن به عنوان برده داري نوين ياد مي شود- به اشكال مختلف ادامه دارد، اما برده داري به شكل تاريخي كه در آن انسانها به عنوان كالا مورد دادوستد قرار مي گرفتند امري منحصر به فرد است كه اكنون جنبه تاريخي و بيشتر عبرت گيري و شرم دارد. يكي از نقاطي كه همراه با واژه برده داري به ذهن متبادر مي شود قاره آفريقاست.
در اين قاره نيز جزيره «گوره» در كشور سنگال كه در غربي ترين نقطه آفريقا قرار دارد به عنوان اصلي ترين مركز انتقال برده به دنياي نوين تلقي مي شود. نقش تاريخي اين جزيره در اين خصوص موجب شده تا گوره در فهرست ميراث جهاني يونسكو ثبت شود و به مركزي براي توريسم و عبرت گيري از تاريخ تبديل شود.
به عنوان يك روزنامه نگار و پژوهشگر مسائل بين المللي از مدتها قبل هم درباره برده داري و هم درباره آفريقا اطلاعاتي به دست آورده بودم. از قبل با نام جزيره گوره و نقش آن در تجارت برده نيز تا حدودي آشنا بوده ام. وقتي مدتي قبل تلويزيون جمهوري اسلامي فيلم ديدار سيد محمد خاتمي، رئيس جمهور پيشين ايران از سنگال و به و يژه جزيره گوره را نشان مي  داد علاقه من به شناخت بيشتر اين جزيره به دليل نقش تاريخي آن بيشتر شد. همچنين فرارسيدن روز ۲۳ اوت (اول شهريور) كه اكنون «روز جهاني يادآوري تجارت برده و الغاي برده داري» نام گرفته و انتشار گزارش هايي در رسانه هاي جهان(در ايران تنها روز اول شهريور واحد مركزي خبر در خبري با عنوان «يادآوري دوران برده داري در بريستول انگليس» به بررسي نقش بندر بريستول به عنوان مقصد ورود بردگان به اروپا پرداخت.) در خصوص مراسم مختلفي كه در برخي كشورها در اين زمينه برگزار شد انگيزه ديدار من از جزيره گوره را چندبرابر كرد. در نهايت سفر من به داكار پايتخت سنگال براي ارائه مقاله در دومين كنفرانس بين المللي مطالعات جهاني شدن زمينه تحقق اين خواسته را فراهم كرد و روز يكشنبه ششم شهريور با كشتي طي يك سفر دريايي به جزيره گوره سفر كردم. آنچه در اين گزارش مي خوانيد برخي از نكاتي است كه در خصوص جايگاه اين جزيره به ويژه نقش آن در تجارت برده در اين سفر مشاهده شده است.
يكي از عواملي كه به جايگاه و نقش تاريخي جزيره گوره در تجارت برده و نيز سيادت دريايي قدرت هاي استعماري كمك كرده ، موقعيت جغرافيايي كشور سنگال كه اين جزيره در آن واقع شده مي باشد. جمهوري سنگال در غربي ترين منطقه آفريقا واقع شده و از سمت غرب با اقيانوس اطلس، از شمال با موريتاني، از غرب با كشور مالي و از جنوب با كشور گينه هم مرز است. البته كشور كوچك گامبيا به صورت يك باريكه  كوچك در مناطق جنوبي سنگال از سمت اقيانوس اطلس به درون سنگال امتداد يافته است. مساحت سنگال ۱۹۷ هزار و ۷۲۲ كيلومتر مربع و جمعيت آن ۱۱ ميليون نفر است. زبان رسمي اين كشور كه در سال ۱۹۶۰ از استعمار فرانسه استقلال يافت فرانسوي و مذهب مردم آن اسلام مي باشد.
شهر داكار پايتخت و بزرگترين شهر سنگال و در واقع غربي ترين شهر قاره آفريقاست كه با جزيره گوره فاصله اندكي دارد. موقعيت خوب جغرافيايي و بندر بزرگ داكار اين شهر را به يك مركز بزرگ تجاري و اقتصادي تبديل كرده است كه اكنون بخش عمده اي از وظايف اقتصادي، تجاري و دريانوردي كه در گذشته بر دوش جزيره گوره بود را بر عهده دارد.
فاصله بندر داكار تا جزيره گوره ۳ كيلومتر است، به طوري كه جزيره از ساحل به خوبي ديده مي شود و وسيله سفر از داكار به گوره كشتي است كه از يكي از اسكله هاي بندر داكار انجام مي شود.
گوره يك جزيره كوچك با مساحت ۴۵ هكتار است كه در ابعاد ۹۰۰ در ۳۰۰ متري با شيب تند از شرق به غرب دقيقاً در روبروي بندر داكار واقع شده است. اگرچه امروزه اين جزيره به عنوان سكونت گاه ۱۲۰۰ نفر كه ۹۵۰ نفر آنها مسلمان و بقيه مسيحي هستند همچون يك مركز جذب توريست عمل مي كند، اما شهرت و اهميت آن به دليل نقش و جايگاه تاريخي آن در تجارت برده در عصر برده داري است.
هر چند گفته مي شود كه در دوران باستان اقوام مختلف از جمله فنيقي ها اين جزيره را مورد استفاده قرار مي داده اند اما در دوران جديد اولين بار پرتغالي ها در سال ۱۴۴۴ ميلادي با كشف آن در اين جزيره مستقر شدند. بعداً در سال ۱۸۱۷ جزيره گوره تحت سيطره استعمارگران هلندي قرار گرفت و به يك ايستگاه بين راهي براي كشتي هاي هلندي كه بين ساحل طلا(كشور غناي فعلي) و هند در رفت و آمد بودند تبديل شد. گفته مي شود كه نام «گوره» را احتمالاً هلندي ها از نام جزيره «گوئيره» در هلند گرفته اند. البته برخي نيز براين باور هستند كه نام اين جزيره از تركيب دو واژه «گوده» و «ريد» به معني «بندر خوب» گرفته شده است.
بعداً انگليسي ها جزيره گوره را از چنگ هلندي ها درآوردند و مدتي آن را در سيطره خود گرفتند. البته بار ديگر هلندي ها اين جزيره را اشغال كردند و سپس در عهد گسترش قدرت دريايي فرانسه جزيره گوره در سيطره آنها قرار گرفت. در سال ۱۸۰۲ نيز طبق معاهده اي صلح آميز اين جزيره به طور كامل به فرانسه تعلق گرفت و تا سال ۱۹۶۰ يعني زمان استقلال سنگال در اختيار فرانسوي ها بود. اكنون نيز علاوه بر زبان فرانسه، آثار فرانسوي جزيره گوره از آثار ساير استعمارگران اين جزيره آشكارتر است كه از آن جمله مي توان به اقامتگاه نيروي دريايي فرانسه كه اكنون نيز مورد استفاده است يا وجود يك توپ دو لوله غول پيكر با برد ۱۴ كيلومتر و قطر ۲۴۰ ميلي متر كه بر بلندترين منطقه جزيره كه براي مقابله با مهاجمان استعماري ديگر نصب شده اشاره كرد. اين توپ تنها يك بار در سپتامبر ۱۹۴۰ مورد استفاده قرار گرفته و موجب غرق كشتي انگليسي «تاكمن» شده است.
جزيره گوره به دليل موقعيت جغرافيايي و نزديكي به قاره آمريكا در عصر برده داري به مهم ترين مركز صدور و انتقال برده تبديل شد به طوري كه طي مدت ۳۵۰ سال حدود ۲۰ ميليون نفر از محرومان سياهپوست آفريقا به عنوان برده از اين جزيره راهي دنياي نو در قاره آمريكا شدند تا به قول رئيس جمهور سنگال با خون خود مزارع كشورهاي مرفه تر را آبياري كنند.
پس از الغاي برده داري در سال ،۱۸۴۸ جزيره گوره به مركزي براي سياست هاي دريايي و تجاري قدرت هاي اشغالگر و استعماري تبديل شد. بعداً به موازات كاهش نقش تجاري اين جزيره، گوره به مركزي براي گسترش استعمار فرانسوي و ترويج مذهب مسيحيت در غرب آفريقا و اولين مركز جامعه فرانسوي غرب آفريقا تبديل شد.
اكنون كه گوره در كنار زندگي عادي مردمان فقير خود در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده مهم ترين كاركرد آن جنبه توريستي آن مي باشد. در جزيره گوره اگرچه اكنون آثار مختلف تاريخي و جديد همچون خيابان بوفلر، كليساي كاتوليك سنت چارل كرومه، موزه جديد تايس، يك مسجد، و بناي يادبود گوره، خانه ييلاقي رئيس جمهور سنگال وجود دارد كه مورد بازديد سياحان قرارمي گيرد اما آنچه بيش از همه اين آثار جلب توجه مي كند خانه بردگان است.
اولين خانه بردگان در گوره در سال ۱۵۳۶ توسط پرتغالي ها ساخته شده كه از آن براي آماده سازي انتقال برده ها به قاره آمريكا استفاده مي شد. خانه بردگاني كه امروز در گوره به عنوان يك موزه مورد بازديد توريست ها قرار مي گيرد در سال ۱۷۷۶ توسط هلندي ها ساخته شده است. اين خانه در دو طبقه ساخته شده كه در طبقه بالا كه امكانات خوبي وجود دارد صاحبان و تاجران برده مستقر بوده اند و در طبقه پايين كه در وضعيت اسفباري از همه نظر بوده بردگان حبس بوده اند. در طبقه پايين خانه بردگان در اتاق هايي به اندازه ۵/۲ در ۵/۲ متر حدود ۵۰ برده نگهداري مي شده است كه در طول شبانه روز يك بار براي قضاي حاجت به بيرون مي رفتند. البته در اين خانه جاي مردان، زنان و كودكان از يكديگر جدا بوده و وضعيت بد بهداشتي و شيوع بيماري ها بسياري از آنان را در مدت حضور در اين خانه كه ۳ ماه طول مي كشيده است از پاي درمي آورده است كه مجموع آن بر رقم ۶ ميليون بالغ مي شود. به علاوه در اين محل تاجران برده فقط طالب بردگان مرد چاق و تنومند بالاي ۶۰ كيلوگرم و زنان برده زيبا بوده اند. اين امر باعث مي شده تا بسياري از بردگان كه واجد اين شرايط نبوده اند بدون اين كه آزاد شوند تا مدت ها در اين وضعيت تلخ باقي بمانند. به علاوه جداكردن زنان و مردان و كودكان از يكديگر باعث مي شد تا در نهايت هنگام انتقال آنان؛ دنياي جديد براي هميشه بين پدران و مادران و فرزندان جدايي بيفتد و هر كدام به نقطه دور از ديگري برود.
از جمله مكان هاي خانه بردگان كه امروزه به محل عذرخواهي سران و مقامات كشورهاي غربي از رفتارهاي زشت و ناپسند پيشينيان خود با بردگان آفريقا تبديل شده «در بدون بازگشت» است. اين در كه عبور از آن براي بردگان به معني خداحافظي دائمي با آفريقا بوده راهرو كوچكي است كه از يك درگاه به اقيانوس اطلس متصل است و توسط پلي به كشتي متصل مي شده است تا بردگان از طريق آن به كشتي منتقل شوند. البته در دو طرف درگاه سنگرهايي وجود دارد كه هنگام انتقال بردگان به كشتي افراد مسلح با استقرار در آن چنانچه برده اي براي فرار از دست تاجران خود را به دريا مي افكند به او شليك مي كرده اند تا نتواند جان سالم به در برد.
سال ۱۹۹۲ پاپ ژان پل دوم با حضور در جزيره گوره و در حالي كه سخنان او از شبكه هاي تلويزيوني جهان پخش مي شد از محل در بدون بازگشت از رفتار مسيحيان با بردگان عذرخواهي كرد. لوح اين عذرخواهي نيز اكنون در كليساي گوره نصب شده است. همچنين بسياري ديگر از رهبران غربي همچون بيل كلينتون رئيس جمهور سابق آمريكا، توني بلر نخست وزير انگليس از اين محل از جهان عذرخواهي كرده اند. البته آن طوري كه راهنماي موزه مي گفت تنها مقام غربي كه از گوره ديدن كرده ولي حاضر به عذرخواهي نشده جورج بوش رئيس جمهور كنوني آمريكاست.
نقش تاريخي هر چند تلخ گوره در تجارت برده باعث شده كه امروز اين جزيره نقش نماديني در تاريخ بشر داشته باشد. در سال ۱۹۷۸ جزيره گوره در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيد و به علاوه يونسكو در اينترنت زمينه «سفر مجازي» به خانه بردگان را فراهم كرده است. كوشيرو ماتسورا مدير كل يونسكو در پيامي به مناسبت افتتاح اين سايت تأكيد كرده «جزيره گوره محلي تاريخي در غرب آفريقاست كه صدها هزار زن، مرد و كودك از سراسر آفريقا دستگير شدند و با غل و زنجيرهايي كه برپا داشتند از آن به دنياي جديد منتقل شدند. اين مكان مشهور اكنون يك زيارتگاه جهاني است كه همه ما از قاره هاي مختلف بايد به آنجا بياييم و با غم و اندوه تراژدي اي را كه زماني انسان هايي همچون ما بر افراد ديگري از همنوعانمان تحميل كرده يادآوري كنيم.»
همچنين «عبدالله واده» رئيس جمهور سنگال نيز در پيامي به مناسب افتتاح سايت سفر مجازي به خانه بردگان توسط يونسكو تأكيد كرده «بسيار خوشوقتم كه در دروازه موزه جزيره بردگان به شما خوشامد گويم. در اين سفر شما محلي را مشاهده خواهيد كرد كه دربردارنده خاطرات ميليون ها زن و مردي است كه اكنون جان باخته اند، مردان و زناني كه با زور از خانه هايشان بيرون كشيده شدند تا با خون خود مزارع كشورهاي مرفه تر را آبياري كنند. اكنون در فجر هزاره سوم فناوري هاي اطلاعات به مردم جهان اجازه ديدار از موزه بردگان در سنگال و تجربه حضور در فصل دردناكي از تاريخ بشريت را هر چند به صورت مجازي مي دهد.»