سينا كلهر
سازمان هاي غيردولتي كه به اختصار NGO ناميده مي شوند در دنياي معاصر جايگاه و كاركرد بسيار مهمي دارند. روند حركت جوامع پيشرفته به سوي واگذاركردن بيش از پيش امور به اين سازمان ها و تلاش بيش از پيش اين سازمان ها در جهت حل مسايل و مشكلات افراد جامعه بر مبناي توانايي ها و قابليت هاي محلي، باعث افزايش روزافزون توجه به اين سازمان ها شده است. از ديدگاه برخي از صاحبنظران اين سازمان ها بيش از پيش مانع دخالت و نظارت حكومت و دولت در امور زندگي افراد جامعه مي شوند. در اين مقاله نگاهي مختصر و كلي به مجموع اهداف، روش ها، انواع و تعاريف اين گونه سازمان ها شده است.
سازمان هاي غيردولتي، گروه ها يا مؤسسات غيرانتفاعي خارج از ساختارهاي سياسي نهادينه، سازمان مي يابند تا به برخي اهداف اجتماعي خاصي (همچون حفاظت از محيط زيست) يا گروه هاي خاصي (چون افراد بومي) خدمت كنند. دامنه فعاليت آنها شامل تحقيق، انتشار اطلاعات، آموزش، سازمان محلي و خدمات اجتماعي، اعمال فشار در جهت تغيير قانون و نافرماني  مدني است. اندازه آنها نيز از گروه هاي كوچك در يك اجتماع خاص تا گروه هاي بسيار بزرگ با حوزه ملي يا بين المللي را دربرمي گيرد.
سازمان غيردولتي سازماني است كه بخشي از دولت محسوب نشده و توسط دولت نيز پايه گذاري نمي شود. آنها نوعاً مستقل از دولت هستند. اگرچه اين تعريف مي تواند شامل مؤسسات انتفاعي نيز شود، اما اين اصطلاح عموماً محدود به گروه هاي مدافع محيطي، اجتماعي، قانوني است كه اهدافي دارند كه اساساً غيرتجاري است. آنها سازمان هاي غيرانتفاعي هستند كه حداقل بخشي از سرمايه خود را از منابع خصوصي تأمين مي كنند.
به دليل آن كه سازمان هاي غيردولتي توسط برخي افراد داراي دامنه بسيار گسترده اي در نظر گرفته مي شوند تا جايي كه آنها هر چيز غيردولتي را شامل مي شوند، بسياري از NGOها در حال حاضر ترجيح مي دهند از اصطلاح سازمان هاي داوطلبانه خصوصي (PVO) استفاده كنند.
در سال ۱۹۹۵ سازمان ملل در اجلاس سران جهان گزارش داد كه تخمين زده مي شود ۲۹۰۰۰ سازمان غيردولتي بين المللي وجود دارد. اين در حالي است كه تعداد NGOهاي محلي بسيار زيادتر است. در ايالات متحده حدود ۲ ميليون سازمان غيردولتي وجود دارد كه بسياري از آنها در۳۰ سال اخير تأسيس شده اند. در روسيه نيز ۶۵۰۰۰ سازمان غيردولتي وجود دارد. در اين كشور در هر روز ۱۲ سازمان غيردولتي تأسيس مي شود. تنها در كشور كنيا، هر ساله ۲۴۰ NGO تأسيس مي شود.
تاريخ NGOها
اگرچه مؤسسات داوطلبانه اي كه توسط شهروندان تأسيس مي شود در طول تاريخ سابقه دارد، با اين حال سازمان هاي غيردولتي كه امروزه به خصوص در سطح بين المللي وجود دارند، در دو قرن اخير توسعه يافته اند. يكي از اولين سازمانهاي از اين دست، كميته بين المللي صليب سرخ است از جمله بزرگ ترين گروه جهاني سازمان هاي غيردولتي بشردوستانه است.
عبارت سازمان هاي غيردولتي همزمان با تأسيس سازمان ملل در ۱۹۴۵ با قوانين كه در بند ۷۱ فصل ۱۰ منشور سازمان ملل درباره نقش مشورتي سازمان هايي كه نه دولتي هستند و نه از اعضاي دولت هستند، مورد استفاده قرار گرفت.
سازمان هاي غيردولتي بين المللي به هر سازماني بين المللي كه توسط معاهدات يبن المللي ايجاد نشده باشند، اطلاق مي شود. اين قانون در ۲۷ نوامبر ۱۹۵۰ به تصويب رسيد. نقش حياتي NGOها و گروه هاي اصلي ديگر در توسعه پايدار و روابط مشورتي بين سازمان ملل و سازمان هاي غيردولتي همواره مورد تأكيد بوده است.
جهاني شدن در قرن بيستم باعث افزايش اهميت NGOها در جهان شد. بسياري از مسايل در درون يك ملت قابل حل نبوده و پيمان هاي بين المللي و سازمان هاي بين المللي چون سازمان تجارت جهاني نقش محوري را براي سرمايه داري ايفا مي كنند. در تلاش براي متعادل كردن اين روندها، سازمان هاي غيردولتي به منظور تأكيد بر مسايل انساني، اهداف توسعه اي و توسعه پايدار گسترش يافتند. نمونه بارز از اين دست سازمان ها، اجلاس اجتماعي جهاني است كه مقابل معاهده اجلاس اقتصادي جهاني كه هر ساله در ژانويه در داووس سويس برگزار مي شود است. پنجمين اجلاس اجتماعي جهاني در برزيل در ژانويه ۲۰۰۵ با حضور نمايندگان بيش از هزار NGO تشكيل شد.
انواع NGOها
معيارهاي زيادي براي طبقه بندي سازمان هاي غيردولتي وجود دارد. در ذيل طبقه بندي كه بانك جهاني از آن استفاده مي كند، مي آيد:
NGOهاي عملياتي
هدف اوليه اين سازمان ها طراحي و اجراي پروژه هاي در زمينه توسعه است. از جمله سازمان هاي موجود در اين بخش، سازمان هايي هستند كه رهيافتي رفاهي يا توسعه اي دارند. اين سازمان ها را همچنين مي توان مطابق با خدماتي كه انجام مي دهند يا مشاركتشان يا ديني يا سكولاربودنشان و يا رهيافت خصوصي يا عمومي داشتنشان، تقسيم كرد. اين نوع سازمان ها مي  توانند محلي، ملي يا بين المللي باشند.
NGOهاي مدافع(گاهي اوقات ستيزه جو ناميده مي شوند) هدف اوليه آنها دفاع يا حمايت از هدف خاصي است. اين سازمان ها نوعاً سعي مي كنند باعث افزايش آگاهي و دانش مردم از طرق مختلف همچون لابي كردن، فشارآوردن و فعالانه كاركردن شوند.
انواع NGOها
سازمان هاي غيردولتي گروه هاي نامتجانسي هستند كه انواع مختلف دارند. از جمله مهم ترين گروه هاي NGO شامل:
- INGO مخفف NGOهاي بين المللي است.
- BINGO شامل NGOهايي است كه جهت گيري تجاري دارند.
- RINGO مخفف NGOهاي ديني مثل خدمات رفاهي كاتوليكي است.
- ENGO مخفف NGOهاي محيطي است.
- GONGO شامل NGOهايي است كه رهيافتي دولتي دارند، كه به وسيله دولت ايجاد مي شوند.
- QUANGO به NGOهايي گفته مي شود كه نيمه خودمختار هستند. مثل سازمان بين المللي استاندارد (ISO) كه خود را NGO مي داند اما شبكه اي از آژانس هاي ۱۴۷ كشور است.
مراحل تحول توسعه سازمان هاي غيردولتي
كورتن در سال ۱۹۹۰ سه مرحله يا سه نسل از تحول NGOها را مشخص كرد. سه نسل توسعه داوطلبانه سازمان هاي غيردولتي عبارت است از: اول توسعه نوعي از سازمان هاي غيردولتي كه بر رفاه و آسايش متمركز بوده اند و خدمات رفاهي را به نيازمندان ارائه مي كردند. براي مثال مي توان از پخش غذا، پناهگاه  يا خدمات بهداشتي نام برد. اين سازمان ها نيازهاي فوري را تشخيص داده و آنها را برطرف مي سازند.
NGOهاي نسل دوم رهيافتي در جهت توسعه محلي بر مبناي خوداتكايي در مقياس كوچك پيدا كردند. در اين مرحله از تحول آنها،سازمان هاي غيردولتي بر توانايي هاي اجتماعات محلي در رفع نيازهاي خود بر مبناي فعاليت هاي خود اتكايي متمركز مي شوند.
كورتن نسل سوم را نظام هاي توسعه پايدار مي نامد. در اين مرحله NGOها تلاش مي كنند تا تغييرات در خط مشي ها و نهادها در سطح محلي، ملي و بين المللي را توسعه دهند. آنها از نقش ارايه خدمات كاربردي به سوي نقش تحريك كننده حركت كرده اند. توسعه NGOها از NGOهاي رفاهي شروع مي شود و به NGO هاي توسعه يافته ختم مي شود.
اهداف
NGOها براي اهداف متنوعي به وجود مي آيند. از جمله اهداف آنها دنبال كردن اهداف اجتماعي و سياسي اعضاي سازمان است. علاوه بر اين مي توان به طور كلي از جمله اهداف اساسي سازمان هاي غيردولتي را بهبود وضع محيط زيست، رعايت حقوق بشر، كاهش فقر يا اعلام كارهايي كه بايد انجام شود.
روش ها
روش هاي عمل سازمان هاي غيردولتي با يكديگر تفاوت دارد. در حالي كه بعضي از آنها اساساً به عنوان لابي عمل مي كنند، ديگر سازمان ها در حال انجام فعاليت هاي رفاهي و يا برنامه ريزي هستند. براي مثال سازمان غيردولتي چون OXFAM در جهت كاهش فقر تلاش مي كند تا افراد نيازمند را به وسايل و مهارت هايي كه آنها براي يافتن غذا و آب آشاميدني پاكيزه نياز دارند، تجهيز كند. با اين حال سازمان هاي غيردولتي اغلب براي تأثيرگذاري بر نمايندگان مجلس يا ديگر مقامات رسمي براي حمايت از هدف خاص يا اقدام عليه هدف خاص، لابي مي كنند. لابي كننده ها تجربيات بسيارزيادي در حكومت دارند و اغلب با افرادي كه صاحب مقام هستند رابطه دارند. اين امر به طور گسترده اي دولت را تحت تأثير و فشار قرار مي دهد تا از ايده خاصي حمايت كند.
انجمن بين المللي آزادي بيان (IFEX) كه در سال ۱۹۹۲ تأسيس شده است شامل شبكه جهاني است كه بيش از ۶۰ NGO را دربر مي گيرد كه از حق آزادي بيان دفاع مي كنند. علاوه بر اين بسياري از NGOهاي بين المللي نقش مشورتي با سازمان ملل دارند. به عنوان مثال شبكه جهان سوم نقش مشورتي با كنفرانس سازمان ملل درباره تجارت و توسعه و با شوراي اجتماعي و اقتصادي سازمان ملل دارد. در سال ،۱۹۴۶ تنها ۴۱ NGO نقش مشورتي با شوراي اجتماعي و اقتصادي سازمان ملل داشتند، اين آمار در سال ۲۰۰۳ به ۲۳۵۰ رسيده است.
مديريت سازمان هاي غيردولتي
دو گرايش مديريتي در ارتباط با NGOها وجود دارد: مديريت متمايز و مديريت مشاركتي. مديريت متمايز با فرهنگ هاي متفاوت در سازمان ارتباط دارد. مسايل بين فرهنگي در سازمان هاي غيردولتي كشورهاي شمال (پيشرفته) كه درگير فعاليت هاي توسعه در كشورهاي جنوب (در حال توسعه) هستند، شايع است. كارمنداني كه از كشور ثروتمند مي آيند در كشور مقصد مواجهه با روشي براي انجام كارها مي شوند كه به گونه اي كاملاً متفاوت است.
روش مديريت مشاركتي براي سازمان هاي غيردولتي شايع تر است. اين مفهوم به گونه اي پيچيده با مفهوم سازمان آموزشي گره خورده است. همه افراد درون سازمان اين گونه در نظر گرفته مي شوند كه منبعي براي مهارت ها و دانش هستند. براي توسعه سازمان، افراد اين توانايي را دارند كه در فرايند تصميم گيري مشاركت داشته باشند و از همين روي آنها نيازمند آموزشند.
روابط
روابط ميان مؤسسات تجاري، دولت ها و NGO ها مي تواند كاملاً پيچيده و گاهي اوقات خصومت آميز باشد. بعضي از NGOهاي مدافع با منافع دولت هاي غربي و مؤسسات بزرگ مخالفند. اما سازمان هاي غيردولتي، دولت ها و شركت ها گاهي اوقات مشاركتي سازنده و مصلحانه را شكل مي دهند.
كاركنان سازمان هاي غيردولتي
همه افرادي كه براي سازمان هاي غيردولتي كار مي كنند، داوطلبانه كار نمي كنند. با اين حال كارمندان حقوق بگير اين سازمان ها به نوعي حقوق كمتري از بخش خصوصي تجاري دريافت مي كنند. كارمندان به اهداف و اصول سازمان به شدت پايبندند. با اين حال افراد داوطلب صرفاً اهداف انساندوستانه ندارند و براي خدمت كردن به خود نيز انتظار دارند كه در سازمان مهارت و تجربه و ارتباطات لازم را كسب كنند.
علاوه براين درباره فرستادن كارشناس به كشورهاي در حال توسعه نيز بحث و جدل وجود دارد. چرا كه احتمال دارد اين افراد به اين منظور استخدام شده باشند كه براي افرادي كه او را استخدام كرده اند خدمت كنند. در هرحال تخطي اين كارمندان يا داوطلبان مي تواند به وسيله تعدادي از عوامل تخفيف يابد؛ بالا بودن قيمت افراد خارجي، فقدان ارتباط اين افراد با كشور مقصد و پايين بودن قيمت كارشناسان محلي.
NGO ها در استخدام افراد بخش مهمي محسوب مي شوند. براي مثال در پايان سال ۱۹۹۵ كانسرن ورلد وايد كه يك NGO بين المللي است و عليه فقر مبارزه مي كند ۱۷۴ كارشناس و ۵۰۰۰ كارمند ملي داشت كه در ده كشور در حال توسعه در آفريقا، آسيا و هائيتي كار مي كردند.
سرمايه
NGO هاي بزرگ ميليون ها دلار بودجه ساليانه دارند. براي مثال بودجه مؤسسه آمريكايي افراد بازنشسته AARP در سال ۱۹۹۹ بالاتر از ۵۴۰ ميليون دلار بوده است. ديده بان حقوق بشر در سال ۲۰۰۳ در حدود ۷/۲۱ ميليون دلار هزينه و درآمد داشته است. سرمايه چنان بودجه هاي كلاني نيازمند تلاش هاي زيادي براي جمع آوري اعانه در بخشي از بيشتر NGOهاست. منبع اصلي سرمايه  سازمان هاي غيردولتي حق عضويت، فروش كالا و خدمات، دريافت كمك از نهادهاي بين المللي يا دولت هاي ملي يا خيرين خصوصي است.
اگرچه اصطلاح سازمان هاي غيردولتي بر استقلال از دولت ها دلالت دارد، بعضي از NGOها به شدت در تأمين سرمايه هايشان به دولت وابسته هستند. يك چهارم ۱۶۲ ميليون دلار درآمد سازمان رفاهي OXFAM آمريكا توسط دولت بريتانيا و اتحاديه اروپا اهدا شده است. سازمان رفاهي و توسعه مسيحي ورلد ويژن آمريكا ۵۵ ميليون دلار در سال ۱۹۹۸ از دولت آمريكا دريافت كرده است.
آخر امر اين كه NGO برخلاف دولت ها تحت حاكميت قوانين بين المللي نيستند. تنها استثنا در اين مورد كميته بين المللي صليب سرخ است كه مؤسسه حقوقي تحت حاكميت قانون بين المللي است، زيرا اين كميته بر مبناي معاهده ژنو است.