عكس: محمد رضا شاهرخي نژاد
گرمابه هاي شهرداري ميزبان بي خانمانها در زمستان اند.
آزاده بهشتي
پاي واژه مديريت شهري كه به ميان كشيده مي شود، ياد ترافيك مي افتيم و حمل و نقل عمومي كه براي حل ترافيك قرار است ساماندهي شود، ياد جوي آب گرفته مي افتيم و زباله ها كه كنار خيابان تلنبار مي شود. لغت مديريت شهري را كه مي شنويم چهره اتو كشيده شهردار و اعضاي شوراي شهر توي ذهنمان مي آيد و به تراكم فكر مي كنيم، به ريل هاي نيمه تمام قطار شهري و اتوبان هاي نصفه، نيمه اي كه بايد به بزرگراه ها اضافه شوند. پسرك چسب زخم را به سمتت كه دراز مي كند يادت نمي آيد مديريت شهري بايد برايش كاري كند يا معتاداني كه در جزيره سرنگ هاي آلوده را در محل بازي بچه ها رها مي كنند. مديريت شهري براي كلان شهري مانند تهران مديريت بر بسياري از مسائل اجتماعي نيز هست، حتي معضلات اجتماعي كه پا بر گلوي شهر گذاشته و گاهي از محل هايي وارد شهر مي شود كه ساخته دست مديريت شهري است. شايد به همين دليل ساده و هزار و يك دليل ناگفته و پيچيده بود كه مديريت آسيب هاي اجتماعي شهرداري راه اندازي شد تا نه به صورت كامل و دقيق اما در يك مرحله كوتاه مدت و در حد و اندازه شناسايي و معرفي اين مشكلات به بهزيستي يا كميته امداد، به شهرداري اضافه شود. فردين مدير فعلي آن معتقد است؛ مهندسي اجتماعي يكي از اساسي ترين كارهايي است كه اين بخش بر عهده دارد. كارهاي اين بخش در شهرداري كوتاه مدت است و به گفته فردين فعاليت هاي بلند مدت آن به عهده سازمان بهزيستي است كه متمركز تر به اين موضوع پرداخته است.
با وجود اين مدير آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران از فعاليت هاي مثبت و تأثير گذار اين بخش در موضوعات كودكان كار و خيابان و كارتن خواب ها مي گويد؛ كارهايي كه چند گام جلوتر از چهارچوب فعاليتي اين بخش انجام شده است.
وظيفه شما به عنوان بخشي از مديريت شهر تهران براي رسيدگي به آسيب هاي اجتماعي موجود در سطح شهر چه طور تعريف مي شود؟
- اين كه بيشترين موارد آسيب هاي اجتماعي در شهر تهران وجود دارد موضوع غيرقابل انكاري است. از اين رو آسيب هاي اجتماعي از نظر نوع و نقاط آسيب خيز براي رسيدگي اولويت بندي مي شود. به عنوان مثال در فصل سرما يعني از ابتداي ماه آبان ساماندهي افراد بي خانمان در اولويت كاري بخش آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران قرار مي گيرد كه اين كار دو سال است به طور متناوب انجام مي شود و اين تنها به اين دليل است كه بيشترين آسيب در فصل سرما متوجه اين قشر از افراد جامعه است تا آنجا كه مرگ و مير آنها را به دنبال داشته است.
در رسيدگي به معضلات موجود در سطح شهر تهران سازمان بهزيستي و كميته امداد نقش مهم تري دارند، تفكيك حوزه فعاليت بين معاونت آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران، سازمان بهزيستي و كميته امداد به چه صورت انجام مي شود؟!
- رسيدگي به آسيب هاي اجتماعي موجود در تهران به تنهايي از عهده يك سازمان بر نمي آيد، از همين رو وظيفه هر سازمان براي رسيدگي به اين معضلات براساس ارتباطي كه با آن دارد در قانون تعريف شده است. يكي از كارهاي معاونت آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران مراجعه به اين قوانين، حركت در حيطه وظايف و هماهنگي با دستگاه هاي متولي در آسيب هاي اجتماعي مانند بهزيستي، كميته امداد و نيروي انتظامي است. در بيان جزيي تر اين وظايف مي توان گفت تأسيس، راه اندازي و اداره مراكز موقت مانند گرمخانه ها، محل نگهداري كودكان خياباني يا مراكز زنان سرپرست خانوار برعهده شهرداري است. به عنوان مثال در مورد گرمخانه ها 5 مركز فعال وجود دارد كه از آبان 84 با قدرت و خيلي پررنگ فعال بوده اند. اما براي شناسايي و جمع آوري و انتقال بي خانمان ها به اين مراكز به تعامل با نيروي انتظامي به عنوان ضابط قضايي نياز داشتيم كه اين تعامل به خوبي انجام شده است.
بهزيستي سازمان اصلي است كه بايد در موضوعات و معضلات آسيب هاي اجتماعي وارد شود. تعامل معاونت آسيب هاي اجتماعي شهرداري با اين سازمان به چه صورت است؟
- در مصوبه شوراي عالي اداري مرجع قانوني داده شده است كه مي توان به آن مراجعه كرد. در كميسيون اجتماعي و فرهنگي مجلس شوراي اسلامي هم قوانيني براي حدود اختيارات آمده است. از همين رو بحث شناسايي و نگهداري موقت كودكان خياباني، بي خانمان ها و زنان بي سرپرست، سرپرست خانوار، معلولين و سالمندان و افراد از كار افتاده برعهده شهرداري است. شهرداري موظف به نگهداري موقت يعني 21 روز است و بعد ازآن بايد به وضعيت اين افراد با حضور نمايندگان كميته امداد امام خميني(ره) و سازمان بهزيستي رسيدگي شود هر چند اين افراد گاهي بيشتر از اين مدت هم نگهداري مي شوند. در عين حال اگر جرمي اتفاق افتاده باشد كه بايد رسيدگي شود با حضور قاضي و نماينده سازمان زندان ها وضعيت اين دسته از افراد مشخص مي شود البته مواجه با مجرمين بسيار كم و پايين بوده كه اين موارد كم نيز به مقام قضايي مستقر در مركز ارجاع داده مي شود.از سوي ديگر اگر در برخورد با مشكلات نياز به اشتغال زايي براي افراد باشد به سراغ وزارت كار مي رويم، البته در مورد رسيدگي به مشكلات نقش بعضي از سازمان ها كمرنگ تر است كه آنها هم مشكلات خود را براي حضور نامحسوس شان بيان مي كنند.
نقش كم رنگ و پررنگ سازمان ها و ارگان هاي دخيل در رسيدگي به آسيب هاي اجتماعي شهر از سوي مجموع قوانين نگاشته شده مشخص مي شود اما همان طور كه شما گفتيد برخي از سازمان ها و ارگان ها همان وظايف محدود را هم انجام نمي دهند، شما به عنوان يكي از بازوهاي دخيل در آسيب هاي اجتماعي از دليل برخورد منفي برخي از سازمان ها  اطلاع داريد؟
- معاونت آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران ادعاي محض در رسيدگي به معضلات شهر تهران ندارد. اما همواره سعي كرده نقش مؤثري در كاهش آسيب هاي اجتماعي داشته باشد، در هر صورت ما نمي توانيم مطمئن باشيم شهر از آسيب هاي اجتماعي پاك مي شود اما مي توانيم تلاش كنيم تا اين آسيب ها كمتر شود و اين كار تنها با همكاري و ورود سازمان هاي دخيل در اين موضوع انجام مي شود كه با همكاري هم در كمتر كردن آسيب هاي اجتماعي تلاش كنند، اما برخي از سازمان ها موضوعات و مباحث مالي و اعتباري را دليل حضور كمرنگ خود در اين همكاري همه جانبه مي دانند و عمدتاً با استناد به كمبود بودجه از ورود به اين موضوعات سرباز مي زنند.
طبق تعاريفي كه شما از وظايف معاونت آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران ارايه داديد، اين معاونت به عنوان نيروي اجرايي شناخته مي شود يا برنامه ريز؟
- قسمت اول و استارت اوليه رسيدگي به معضلات اجتماعي طبق مصوبه شوراي عالي اداري توسط شهرداري زده مي شود اما اين حركت به معناي برنامه ريزي براي ساير سازمان ها و ارگان ها نيست. به عنوان مثال وقتي ما براي رسيدگي به موضوعي مانند ساماندهي كارتن خواب ها وارد صحنه مي شويم اين حركت باعث مي شود تا ساير دستگاه ها براي رسيدگي هاي بعدي وارد عمل شوند. در واقع شهرداري با رايزني با ساير دستگاه ها براي رسيدگي به مشكلات آنها را فعال مي كند اما من تعبير برنامه ريزي را قبول ندارم.
تحليل شما از وضعيت آسيب هاي اجتماعي سطح شهر چيست؟!
- يكي از عارضه هاي كلان شهر و پايتخت بودن مواجه با معضلات و مشكلات اجتماعي است، اين موضوع حتي در مورد پايتخت ها و كلان شهرهاي كشورهاي پيشرفته هم مصداق دارد بالطبع تهران نيز به دليل داشتن اين دو صفت- پايتخت بودن و كلان شهر بودن- بستر مناسبي براي آسيب هاي اجتماعي است. يكي از دلايل آن هم وسعت و انعكاسي است كه مهاجرت از ساير استان ها را به دنبال دارد. به جرأت مي توان گفت بسياري از آسيب هاي اجتماعي از سوي مهاجران- كه تا سقف 70 درصد را شامل مي شود اتفاق مي افتد. از همين رو من با قاطعيت تمام مي گويم مهاجرت، عدم فعاليت استان ها در وسعت تهران، مبدأ مشكلاتي است كه در تهران آسيب هاي اجتماعي را شكل مي دهد.
همان طور كه خودتان قبلاً گفتيد آسيب هاي اجتماعي را نمي توان از كلان شهري مانند تهران به طور كامل محو كرد اما بايد تلاش كرد تا آنها كمتر شوند، شما به عنوان معاون آسيب هاي اجتماعي شهرداري تهران چه راهكاري را براي اين موضوع پيشنهاد مي كنيد؟
- رسيدگي و ساماندهي آسيب هاي اجتماعي نيازمند راهكارها و راه حل هاي مناسب با اين آسيب هاست. به همين خاطر در اولين قدم بايد اين آسيب ها به طور دقيق شناسايي شوند. بعد از اين كار است كه مي توان آسيب هاي اجتماعي موجود در شهر را براي رسيدگي اولويت بندي كرد كه اين اولويت ها نيز براساس نيازهاي جامعه تعريف مي شود. در مرحله بعدي بايد استان هايي كه بيشتر افراد آسيب ديده- افراد مهاجر به تهران- را دارند فعال شوند، كه قرار است اين كار در تهران و 5 استان مطرح كه داراي متكديان، كودكان كار و افراد بي خانمان هستند صورت گيرد. تا از طريق فعال شدن آنها و تهران، ورودي هايي كه محل آمد و شد اين افراد از آن استان ها به تهران است كنترل شود، اما در آخرين مرحله كه مي توان گفت مهمترين بخش به حساب مي آيد تنوير افكار عمومي است. در تمام مسايل به خصوص موضوعات اجتماعي مشاركت هاي مردمي موضوعي است كه نمي توان از آن چشم پوشي كرد، در اين موضوع هم مشاركت مردمي ضرورتي انكارناپذير است. به عنوان مثال در موضوعي مانند متكديان كه در واقع نوعي سوءاستفاده از اعتقادات و باورهاي ديني و عواطف و احساسات انساني است بايد فرهنگ سازي لازم انجام شود. در اين بخش تا زماني كه دست هاي دهنده باشند، دست هاي گيرنده هم خواهند بود .در عين حال بايد نوعي اعتمادسازي از طريق سازمان هاي مربوطه در مردم ايجاد شود، در نهايت مي توان به اين نتيجه رسيد كه همراهي اين 3 موضوع با يكديگر برداشتن گام هاي مهمي را در بخش آسيب هاي اجتماعي به دنبال دارد كه در غير اين صورت دچار نقص مي شويم.
تأمين نيازهاي مالي در بخش آسيب هاي اجتماعي در شهرداري به چه صورت انجام مي شود، در واقع مي خواهيم بدانيم شهرداري در اين بخش تا چه حد از ساير سازمان هاي مرتبط كمك دريافت مي كند؟
- بيش از 80 درصد از هزينه ها در بخش آسيب هاي اجتماعي از طريق شهرداري تأمين مي شود و كمتر از 20 درصد آن برعهده سازمان هاي مرتبط است. درست است كه كمك هايي از سوي سازمان مديريت و به واسطه وزارت كشور و استانداري در اختيار شهرداري قرار مي گيرد اما اين رقم در مقابل هزينه هاي شهرداري رقم ناچيزي است كه نقش مكمل كمرنگي دارد و عمدتاً هزينه هاي فعاليت آسيب هاي اجتماعي از سوي شهرداري تأمين مي شود. البته به دنبال اين هستيم تا اعتباراتي را از ساير دستگاه ها داشته باشيم اما تا الان پيش بيني بودجه در شهرداري به اين قسمت اختصاص داشته است.
موضوعي كه در فعاليت هاي اجتماعي ناديده گرفته شده است، بحث تشكل هاي غيردولتي يا NGOها است در حالي كه مي تواند يكي از بازوهاي مهم در هر موضوعي باشد، رويكرد بخش آسيب هاي اجتماعي به اين موضوع چطور است؟
- به اعتقاد ما كاري كه در آن مردم حضور داشته باشند، اثر بخشي بيشتري به دنبال دارد به همين خاطر در سياست هاي بلند مدت، بخش اعظمي را به تشكل هاي غيردولتي و مردمي خواهيم سپرد. از سوي ديگر قرار است تشكل هاي دولتي كه به طور فعال و متعهد در بخش آسيب هاي اجتماعي كار مي كنند را شناسايي و از آنها كمك بگيريم. به عنوان مثال در بحث ساماندهي كودكان كار و خيابان اين كار را انجام داديم و با كمك بخش خصوصي و ساير ارگان هاي دولتي توانستيم ساختمان هايي را به اين كار اختصاص دهيم و همچنين در زمينه بررسي و شناسايي اين كودكان تخصصي تر فعاليت كنيم.
* بخش زيادي از آسيب هاي اجتماعي در محيط هايي كه شهرداري آنها را ايجاد كرده يا مديريت مي كند، شكل مي گيرد مانند ترمينال ها، پارك ها و يا سرويس هاي بهداشتي سابق، آسيب هاي اجتماعي شهرداري براي اين بخش و براي جلوگيري از ايجاد جرايم در اين محيط چه پيشنهاداتي داشته است؟
- اقدامات لازم براي كنترل آسيب هاي اجتماعي از طريق كار كارشناسي در اين محيط ها انجام شده است. به عنوان نمونه در تمام پايانه هاي مسافربري دفاتر مددكاري قرار گرفته كه كار كارشناسي معضلات اجتماعي را در اين بخش انجام دهد. بخش مهم ديگر در اين زمينه نحوه ساخت و ساز و بحث هاي سازه اي اين محيط هاست و مانند سرويس هاي بهداشتي كه جديداً ساخته شدند طراحي اين ساختمان ها به گونه اي خواهد بود كه امكان بروز آسيب هاي اجتماعي در آن كمتر باشد، در واقع در برخورد با مشكلات اجتماعي به خصوص در اين مكان ها بايد مهندسي اجتماعي صورت گيرد.
* يك بخش از اين مكان ها، ساختمان هاي متروك است، در اين زمينه چه كاري انجام داديد؟
- ساختمان هاي متروك نيز قرار است تعيين تكليف شود و اقداماتي انجام دهيم كه امكان سوءاستفاده از آنها پايين بيايد و در عين حال استفاده بهينه و فوري از اين امكان صورت گيرد.
* در موضوعات آموزشي به خصوص آموزش شهروندي چه طور وارد عمل شده ايد؟
- در اين زمينه دو آيتم را در نظر گرفتيم، در اولين مرحله بحث آموزش و اطلاع رساني بود كه از طريق 137 اين كار انجام مي شود. بخش آسيب هاي اجتماعي در 137 نهاد خدمات اجتماعي راه اندازي كردند كه در زمينه آسيب هاي اجتماعي مشاوره اي را به صورت تلفيقي انجام مي دهند و در صورت نياز تماس ها را به بخش سيار در شهر معرفي مي كنند. اما يك موضوع ديگر نحوه برخورد خانواده ها با معضلات اجتماعي است كه در سطح شهر با آن برخورد مي كنند. برخورد منطقي و معقول آنها مي تواند به حل بهتر اين مشكلات كمك كند و به همين منظور بروشورهايي را در سطح شهر و به خصوص پايانه ها توزيع كرديم.