ليلا خاكسار
طرح:داود كاظمي
اعتياد هر روز قربانيان بيشتري از خيل جوانان اين مرز و بوم مي گيرد، اما هنوز برنامه جامع پيشگيري و درماني در كش و قوس تغيير و تحولات سياسي و اداري بلاتكليف مانده است. در اين ميان تغيير و جابه جايي مسئولان مبارزه با مواد مخدر و به تبع آن تفاوت ديدگاه ها و سياست ها نيز مزيد بر علت شده است و به ناپيگيري، برنامه ها و در نهايت بلااثر شدن آنها دامن زده است.
با چنين تصوير و چشم اندازي سياست ها و برنامه هاي درماني جديد ستاد مبارزه با مواد مخدر را در گفت و شنودي با دكتر سعيد صفاتيان، مدير كل درمان ستاد بررسي كرده ايم.
او معتقد است اعتياد بيماري است و بايد مثل ديگر بيماري ها تحت كنترل باشد.
* اجازه بدهيد بدون پرداختن به اين موضوع كه چه تعدادي معتاد در ايران داريم، به سراغ بحث درمان برويم و اين كه در سياست هاي جديد ستاد مبارزه با مواد مخدر چه راهكار هايي براي درمان معتادان در نظر گرفته شده است؟
- درمان تعريف خاصي دارد، چنانچه كه اعتياد تعريفي خاص دارد، اعتياد بيماري مزمن، پيش رونده و عودكننده اي است، بر اساس اين تعريف معتاد مانند شخصي كه مشكل ديابت يا فشار خون دارد و بايد پيوسته به سيستم درمان متصل باشد. در مورد اعتياد نيز وضع به همين شكل است، پزشك هيچ گاه نمي گويد كه من اعتياد را درمان مي كنم بلكه به بحث كنترل مي پردازد.
اعتياد نيز همانند بيماري هاي ديگر بايد تحت كنترل باشد و تا آخر عمر با سيستم درماني ارتباط نزديك داشته باشد.بسياري از خانواده ها و افراد كه با نارضايتي روبه رو مي شوند، به اين دليل است كه از درمان كوتاه مدت و سم زدايي استفاده مي كنند و پس از آن از ادامه درمان، كه همان بخش نگهدارنده است، صرف نظر مي كنند. در پروتكل درماني كه توسط وزارت بهداشت در نظر گرفته شده فرد معتاد حداقل يك تا دو سال بايد دارو مصرف كند و پس از آن هم تحت برنامه هاي روان درماني،  شناخت درماني و رفتار درماني قرار بگيرد، يعني اين كه ما در بيمار شناخت و نگرشي را به وجود بياوريم كه بتواند باورهاي گذشته خود را تغيير بدهد و بر اعتياد خود غلبه پيدا كند.
واقعيت اين است كه اين تغيير رفتار، سخت است و خانواده و فرد را با مشكل مواجه مي كند، زيرا طي دوره گذشته زندگي وي با رفتارهاي خاصي مانند دير بيدار شدن، به مهماني نرفتن، مسافرت نرفتن و همراه خانواده نبودن آميخته شده كه تغيير اينها براي او بسيار دشوار است و باعث مي شود كه سيستم هاي درماني در كشور ضعيف عمل كنند.
* چه تعداد از معتادان آمادگي براي قرار گرفتن در چنين سيستم درماني را دارند؟
- بر اساس شواهد و پژوهش هايي كه در كشورهاي مختلف صورت گرفته، حداكثر ۱۰ درصد آماده براي وارد شدن به سيستم درمان هستند و با توجه به تغييراتي كه در زمان هاي مختلف در كشور ما وجود داشته اگر اين درصد را بخواهيم در كشور خودمان در نظر بگيريم بيشتر از ۱۵ درصد نخواهد بود و همين موضوع باعث مي شود كه ما نتوانيم برنامه دقيقي براي درمان معتادان داشته باشيم.
واقعيت اين است كه ۸۵ درصد معتادان آمادگي براي درمان ندارند و به اين تفكر و باور هنوز نرسيده اند، جالب تر اين كه بسياري از اين افراد با وجود شايد ۵ سال مصرف مواد مخدر هنوز خود را معتاد نمي دانند.
نكته ديگر بحث آمارگيري است كه به دليل همين مشكلات نمي توان آمار دقيقي از اين افراد به دست آورد.
* آيا ستاد مبارزه با مواد مخدر سياست ها و راهكارهاي جديدي براي درمان در نظر گرفته است؟
- از سال ۸۴ در بحث بودجه نگرش جديدي به وجود آمده است و طي دو جلسه ستاد مبارزه با مواد مخدر در دولت جديد، يكي از موضوعات مهم بحث درمان معتادان است، رئيس ستاد، دكتر احمدي نژاد و ديگر اعضا به اين موضوع توجه خاص داشته اند. يكي از موارد قابل توجه در اين جلسات ارائه و معرفي الگوي جامع درماني است كه به وسيله اين الگو كه در سال گذشته تدوين و تصويب شد، گروه هاي تحت درمان و مراحل درماني آنها مشخص شده است و اين موضوع براي اولين بار در كشور بدين شكل اتفاق افتاده است.
در اين برنامه چهار اولويت در نظر گرفته شده، اولويت اول معتادان تزريقي، اولويت دوم روان درماني، اولويت سوم درمان نگهدارنده و اولويت چهارم هم حرفه آموزي معتادان است. در راستاي اين چهار اولويت سياست كلان در بحث مواد مخدر تغيير مي كند و در كميسيون خاص مجمع تشخيص مصلحت نيز برخي سياست هاي كلان مطرح و به صحن اصلي مجمع فرستاده مي شود.در سياست هاي كلان، بند خاصي مختص درمان در نظر گرفته شده و برنامه هاي كارشناسي در آن لحاظ مي شود. به عنوان مثال شايد تا يكي دو سال پيش در برنامه هاي كارشناسي مشكل داشتيم، اما در حال حاضر با هماهنگي دادستان كل كشور و رياست قوه قضاييه و هماهنگي قوه مجريه لوازم بهداشتي از قبيل سرنگ در زندان ها و مراكز درماني مجاز اعلام شده و در اختيار معتادان قرار مي گيرد. به دنبال اين سياست ها اميدواريم كه بتوانيم به زودي بحث اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر را در مجلس پيگيري كنيم و به جمع بندي نهايي برسيم.
* در اين طرح اصلاح قانوني خاصي در حيطه درمان در نظر گرفته شده است؟
- پيشنهادي كه براي سيستم بهداشتي، وزارت بهداشت و بهزيستي و سازمان زندان ها وجود دارد، موضوع مجرم يا بيمار بودن معتاد است.
* آيا هنوز مسئولين به يك اجماع نظر در اين مورد نرسيده اند، به رغم اينكه سالهاست، بحث آن وجود دارد؟
- اين موضوعي است كه در بسياري از كشورها هنوز جاي بحث دارد و در هيچ كشوري در كوتاه مدت اتفاق نيفتاده و كمتر از ۵ سال شكل نگرفته است.اما اگر بخواهيم از ديدگاه تخصصي به اين موضوع نگاه كنيم، بايد ببينيم اگر اعتياد از جرم به «بيماري» تبديل شود چه عواقبي در جامعه دارد. اگر اين موضوع به تصويب برسد، يكسري نكات مثبت به همراه دارد، كه مهمترين آن تمايل پزشكان و عوامل كادر درمان براي وارد شدن به اين قضيه است و اين نكته اي مسلم است كه يك پزشك، تكليفش مشخص مي شود كه با يك مجرم سروكار دارد يا يك بيمار و اين موضوع در چگونگي روند درمان تأثيري قابل توجه دارد.
* آقاي دكتر بفرماييد، در ارتباط با مواد روانگردان و نحوه درمان آن برنامه اي در نظر گرفته ايد يا خير؟ با توجه به اين كه مواد صناعي اين روزها جوانان ما را به شدت در معرض تهديد قرار داده است؟
- خوشبختانه در حال حاضر ديدگاه مسئولين نسبت به اين قرص ها و داروها تغيير كرده و جايگاه خاصي در سياست هاي كلان و قانون پيدا كرده است. كلاس هاي آموزشي براي پزشكان در نظر گرفته شده كه به وسيله آن دوره هاي خاص عملي و تئوري را مي گذرانند و نحوه مقابله با مصرف كنندگان و عوارض آن را آموزش مي بينند.
* فكر مي كنيد تنها آموزش پزشكان كافي باشد؟
- آنچه كه در اينجا بايد در مورد اين مواد بدانيم اين است كه متأسفانه براي اين مواد درمان جايگزيني وجود ندارد و بايد به جوان ها توصيه كرد كه مواد روانگردان تأثيرات رواني بسيار بالاتري از مخدرها دارند و بالطبع اين تأثيرات عوارض بيشتري هم براي فرد به همراه دارد، ضمن اين كه براي مواد صناعي درمان جايگزين وجود ندارد.
* به طور دقيق مي توان گفت كه فرد پس از چند بار مصرف وابستگي رواني پيدا مي كند؟
- با توجه به تحقيقاتي كه وجود دارد شايد پس از يك يا دو بار مصرف، مشكل اعتياد به وجود آمده و وابستگي رواني بسيار زيادي ايجاد شود. آنچه كه در درمان اعتياد شكست به وجود مي آورد، وابستگي رواني و افسردگي مقاوم به درمان است.
علت علمي اين قضيه هم اين است كه با مصرف يك يا دو بار اين مواد،ميزان (هورمون دوپامين) كه همان هورمون پاداش است در بدن فرد بالا مي رود و احساس لذتي كاذب در ساعاتي از زندگي فرد به سطح بسيار بالايي مي رسد و حالت هاي توهم زايي براي فرد به وجود مي آيد كه در اين حالت ها بسيار پيش مي آيد كه اتفاقات ناگواري مانند سقوط از ارتفاع براي شخص رخ دهد.
* آيا آماري از مصرف كنندگان اين مواد وجود دارد و اين كه برخورد مردم و خانواده ها در مواجهه با چنين مواردي بايد چگونه باشد؟
- آمار دقيقي وجود ندارد به دليل اين كه اين موضوع يك تابوي اجتماعي است و بيشتر مردم از اعتراف به آن طفره مي روند. اما در مورد برخورد خانواده ها با اين موضوع بايد گفت كه نبايد فرزندان خود را به هيچ وجه از خانواده طرد كنند، پس از آن سريع وي را به سيستم مجاز پزشكي معرفي كنند و نكته ديگر اين كه با همكاري و همياري براي گذران دوره درمان واكنش هاي حاد اين موضوع را كنترل كنند.
ديگر اين كه مردم بايد بدانند وابستگي رواني مصرف كننده اين مواد بسيار زياد است و بيشتر آنها جواناني هستند كه به دنبال تحرك، لذت و شادي هاي كاذب هستند، پس نوع برخورد با آنها از اهميت ويژه اي برخوردار است.وي همچنين مي افزايد: بايد اين تصور وجود داشته باشد كه اين مصرف كنندگان را نمي توان با يك درمان ۱۰روزه و سم زدايي درمان كرد، بلكه بايد بدانند كه اين افراد نيازمند يك دوره بلندمدت درمان رواني هستند.

از شواهدي كه طي سال هاي گذشته در ايران و بقيه كشورها به دست آمده، چنين برمي آيد كه اقدامات مقابله اي با موضوع مواد مخدر، به نتايج قابل قبولي نرسيده و با مشكلات عديده اي همراه بوده است.آنچه طي ۳۱ سال گذشته توجه كشورهاي پيشرفته جهان و در سال هاي اخير سياستگذاران كشور ما را به خود جلب كرده، موضوع مقابله فرهنگي و آشنايي با روش هاي پيشگيري است و پيشگيري، نيازمند ابزارهايي است كه به وسيله آن مي توان فرهنگ و مهارت مقابله را به اقشار مختلف جامعه بويژه جوانان آموزش داد.دكتر حميد صرامي- مدير كل فرهنگي و پيشگيري ستاد مبارزه با مواد مخدر- در گفت وگويي اختصاصي با روزنامه همشهري، از برنامه ها و سياست هاي جديد اين ستاد در راه مبارزه با مواد مخدر مي گويد:
* آقاي دكتر! طي سال هاي اخير از فعاليت هاي فرهنگي و پيشگيرانه، زياد نام برده مي  شود، اما بفرماييد ستاد به طور عملي چه برنامه مدوني براي اين موضوع در نظر گرفته است؟
- به طور واضح و مشخص بايد گفت كه كشور ما در حدود ۳۱سال از جهان در اين موضوع عقب تر است و مي توان گفت كه در كشورهاي پيشرفته دنيا از سال ۱۹۷۵ اقدامات پيشگيرانه اي عليه مواد مخدر شكل گرفته است اما در كشور خودمان تقريباً  ۲۶سال اين موضوع جدي گرفته نشده و در واقع روي اين موضوع «نگاه خاموشي» وجود داشته و اقدامات مؤثر و عميقي ديده نمي شود. به همين دليل با كمتر برنامه پايدار و مشخصي در اين خصوص در دستگاه هاي فرهنگي روبه رو مي شويم و از فرهنگ سازي غفلت شده است.از سال هاي ۸۲ و ۸۳ سياست هاي ستاد به سمت فرهنگ سازي و پيشگيري معطوف شده و تصميم بر اين است كه به اين موضوع به شكلي دقيق و منسجم نگاه شود.
* چه برنامه هايي براي اجراي اين سياست ها در نظر گرفته شده است؟
- فعاليت هايي به شكل پايلوت آغاز شده و طي آن چهار كانون هدف كه شامل خانواده، محيط هاي آموزشي مانند مدارس و دانشگاه ها، محله ها و مراكز كاري صنعتي و اداري و نيروهاي مسلح است، جزو گروه هاي هدف قرار گرفته اند و با سياست جدي و عزم ملي، دنبال ايجاد يك جنبش فراگير اجتماعي هستيم. در اين نگاه آسيب شناسانه، ما به اين موضوع رسيده ايم كه عدم توجه به مقوله فرهنگسازي و فقدان قوانين مشخص، ما را با مشكلات زيادي مواجه كرده است؛ مشكلاتي مانند اينكه ۳/۱۳درصد دانش آموزان و ۲۰درصد دانشجويان ما در معرض خطر قرار گرفته اند. ۷۰ درصد دستگيرشدگان ما متأهل بوده اند و اين، نشانگر اين است كه نگاه فرهنگسازي در خانواده ها به شدت ضعيف بوده و نكته ديگر اينكه راهبردهاي پيشگيري كه شامل آموزش، اطلاع رساني و تقويت مراكز مشاوره و تقويت فعاليت جايگزين مانند اقدامات ورزشي و هنري مي شود، مورد توجه قرار نگرفته اند. بر اساس اين آسيب شناسي و با هدف تقويت نقش مردم در امر مبارزه پيشگيرانه، از سوي ستاد براي اولين بار در ماده ۹۷ برنامه چهارم برنامه اي آغاز شده كه اميدواريم تا پايان سال ۸۸ به سمت و سوي مناسبي گام برداريم.
* كدام وزارتخانه ها يا سازمان ها در اجراي اين برنامه دخيل هستند؟
- كميته فرهنگي و پيشگيري با مشاركت نمايندگان ۱۲دستگاه فرهنگي كه شامل وزارتخانه هاي آموزش و پرورش، علوم، بهداشت، فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان بهزيستي، سازمان تربيت بدني، نيروي مقاومت بسيج، كميته امداد امام خميني، سازمان تبليغات اسلامي و تعداد ديگري از سازمان هاست، براي سالم سازي جمعيتي در مقياس ۵۰ تا ۶۰ ميليون نفر بر اساس ماده ۹۷ برنامه چهارم توسعه، مسئوليت اين كار را برعهده دارند كه در سال اول (سال ۱۳۸۴) موفق شده ايم افزون بر ۲ميليون و ۷۸۹ نفر را تحت اقدامات پيشگيرانه قرار دهيم.
* جزئيات اين اقدامات پيشگيرانه را توضيح دهيد؟
- بر اساس گروه هاي هدف ما كه شامل دانش آموزان، دانشجويان و خانواده ها و محلات هستند، توسعه آموزشي مهارت هاي زندگي و اجتماعي، از مهمترين اقدامات بوده است و ۸۵۰ هزار نفر در اين ارتباط آموزش گرفته اند.در هزاره سوم كه عصر پيچيدگي ها، استرس و اضطراب، فردگرايي و عصر ترافيك فرهنگ ها نام گرفته، انسان ها بايد شيوه زندگي كردن در اين عصر را بياموزند و به وسيله اين شيوه بتوانند به مهارت تصميم گيري، خودكنترلي و خويش نگهباني برسند و بتوانند از راه مثبت ابراز وجود كنند.
* آقاي صرامي! برنامه پيشگيري كه در سال گذشته آغاز شده، چندان محسوس نبوده و از بسياري از دانش آموزان و مردم كه سؤال مي شود، اطلاعي از آن ندارند؛ چه توضيحي داريد؟
- علت نامحسوس بودن برنامه اين است كه اين طرح تنها توانسته ۶ درصد از گروه هاي هدف ما را در بر بگيرد و دلايل متعددي دارد كه مهمترين آن، كمبود شديد اعتبارات است. به دليل اين كمبود، بيشتر بر مناطق و استان هايي كه در معرض آسيب شديدتري هستند متمركز شده ايم اما به دنبال تقويت و توسعه آن در مناطق ديگر نيز هستيم.نكته مهمي كه در اينجا بايد گفته شود اين است كه ما براي پيشگيري از اعتياد به مواد مخدر بايد به دنبال ايجاد رفتارهاي پايدار باشيم و بدانيم كه عمر اقدامات پيشگيرانه در تخصصي ترين شكل آن ۳ سال است. از نگاه برنامه اي يك سال و از نگاه پايلوت ۲ سال و در نظر داشتن اين موضوع از اهميت ويژه اي برخوردار است.
* خانواده به عنوان مهمترين نهاد تربيتي از جايگاه ويژه اي برخوردار است، چه اقداماتي در جهت آموزش خانواده ها صورت گرفته است؟
- متأسفانه تحقيقات نشان داده كه خانواده هاي ايراني ارتباط موثري با فرزندان خود ندارند و بنا به دلايل مختلف، فرصت بسيار كمي براي فرزندان خود مي گذارند و به همين دليل است كه بسياري از آسيب ها در حال گسترش است. متأسفانه آمار دستگيرشدگان مرتبط با مواد مخدر، رقم ۷۰ درصدي متأهلين را نشان مي دهد و اين، زنگ خطري براي خانواده هاي ايراني است. خانواده  اي كه در آن درگيري اخلاقي، نزاع و تحكم وجود دارد و به تك تك اعضا از جمله فرزندان اهميت داده نمي شود، در جشن ها يا عزاداري ها از انواع مواد مخدر و الكل استفاده مي شود و خانه تنها نقش يك پانسيون را براي افراد خانواده دارد، كه نتيجه اي جز گرفتاري در انواع و اقسام آسيب هاي اجتماعي ندارد.ضمن هشدار به خانواده ها در ارتباط با خطراتي كه براي هر كدام از اعضاء وجود دارد، برنامه هايي نيز از سوي ستاد مبارزه با مواد مخدر در نظر گرفته شده است كه به بحث اطلاع رساني و آگاه سازي در زمينه آسيب هاي پرسرعت اجتماعي مي پردازد!براي اولين بار در طرح آموزش و تبليغات و اطلاع رساني، پس از ۱۸سال با حضور ۱۲تن از مسئولين فرهنگي، تهيه برنامه هاي وسيعي در عرصه رسانه ملي با اعتبار ۱۵ميليارد تومان آغاز شده كه به شكل آرام، مستمر و عميق، خوراك فرهنگي لازم را در شبكه هاي شش گانه براي بينندگان تأمين مي كند تا جوانان ما به جاي اطلاعات غلط كوچه و خيابان، اطلاعات دقيق و كارشناسي را از شبكه هاي تلويزيوني دريافت كنند و ضمن آن از برنامه هاي تفريحي و سرگرم كننده نيز بهره مند شويم.ضروري است از مسئولين وزارت علوم و مراكز علمي نيز بخواهيم كه تحقيقات جدي در اين حوزه داشته باشند و به وسيله اين تحقيقات، كمك موثري به برنامه هاي دستگاه هاي فرهنگي و پيشگيري ارائه دهند.
* نقش تشكل هاي غيردولتي و مشاركت هاي مردمي در اين برنامه ها چگونه تعريف شده است؟
- در آخرين جلسه ستاد، رئيس جمهور بر اين موضوع تأكيد بسيار زيادي داشتند. ما در اين برنامه ها به دنبال پررنگ تركردن حضور مردم هستيم و اميدواريم NGO ها به شكل تخصصي تري وارد اين عرصه شوند، ضمن اينكه در سال۸۵ چهار درصد اعتبارات دستگاه هاي دولتي براي حمايت از NGO ها در اقدامات پيشگيرانه، در نظر گرفته شده است.
* مي دانيد كه يكي از دلايل روي آوري به مواد مخدر، نبود نشاط و تحرك است؛ آيا اقدام يا راهكاري براي ايجاد نشاط در جوانان در نظر گرفته شده است؟
- تقويت ورزش محلات دقيقاً  يكي از برنامه ها براي رسيدن به همين هدف بوده است. در ورزش، آنچه بيشتر به چشم مي خورد قهرمان پروري است. در ورزش محلات، ما به دنبال ايجاد نشاط به وسيله خود مردم هستيم. نشاط به معناي رضايت از زندگي و استفاده از شيوه هاي صحيح زندگي است و نمي توان آن را تنها در خنديدن و كف زدن خلاصه كرد. ما اميدواريم با همياري مردم بتوانيم به وسيله خود آنها و با ايجاد پايگاه هاي سلامت اجتماعي، نشاط را در خانواده ها و جوانان ايجاد كنيم.نكته ديگري كه جا دارد در اينجا به آن اشاره كنيم، اين است كه به طور متوسط سرانه بودجه اقدامات پيشگيرانه در كشورهاي توسعه يافته ۲۰دلار و در كشور ما، متأسفانه كمتر از يك دلار است و اگر در جاهايي حضور كم رنگي دارد دقيقاً  به همين دليل است و ما بايد به دنبال تقويت اين اعتبارات فرهنگي باشيم.نكته ديگر اينكه اقدامات پيشگيرانه، همواره خود را در افق زمان نشان مي دهد يعني فرآيندي نيست كه مانند اقدامات مقابله اي، سريع نمود داشته باشد، به همين دليل بايد با سعه صدر به دنبال نتايج ثمربخش باشيم.

در زندگي روزمره هريك از ما اتفاقات و رويدادهاي كوچك و بزرگ فراواني وجود دارند كه گرچه به سرعت مي گذرند، اما مي توانند قابل توجه باشند و در ميان خاطرات زندگي مان ماندگار شوند؛ اتفاق هايي كه آنها را براي دوستان و همكاران خود تعريف مي كنيم و گاه بعد از گذشت چند سال همچنان شنيدني و شيرين هستند؛ از يك ماجراي جالب در زمان خدمت نظام وظيفه تا خاطره از يك ميهماني خانوادگي و... هر يك از اين خاطرات كوتاه چون يك عكس يادگاري در آلبوم ذهن باقي مانده اند.
شما هم مي توانيد با ارسال خاطرات شيرين زندگي خود به آدرس روزنامه همشهري در ورق زدن آلبوم خاطرات با ما همراه شويد.
***
كله گنجشكي
من ۹ يا ۱۰ ساله بودم كه يك روز با مادر، برادر و خواهر خود به منزل مادر بزرگ (مادر مادرم) رفتيم. بعد از صرف ناهار، مادر بزرگ گفت: چون براي ناهار برنج خورديم، براي شام، كله گنجشكي درست مي كنم. من كه از برادر و خواهر خود بزرگتر بودم با خودم فكر كردم چرا كله پرنده را مي خورند؟ از شما چه پنهان، وقتي شام را آوردند، من ترسيدم سر سفره بروم و شام بخورم. هر چقدر مادر بزرگ و مادرم گفتند بيا شام... مي گفتم: من سيرم. شام نمي خورم.
مادرم با تعجب گفت: همه سر سفره نشستند و دارند شام مي خورند... تو چرا مي گويي من سيرم؟ من هم گفتم: چرا كله پرنده را مي خوريد؟ گناه داره... يك دفعه همگي زدند زير خنده... مادر بزرگ گفت: 
براي اين شام نمي خوري؟ دختر خوب اين يك غذا است كه اسمش قيمه ريزه است، چون كوفته هاي آن ريز و قد سر گنجشك است مي گويند كله گنجشكي. اين غذا با گوشت و سيب زميني درست مي شود، چون كسي كله پرنده را نمي خورد... تازه يادت هست با خودت رفتيم گوشت خريديم؟...
يادم آمد كه با مادر بزرگ رفتيم گوشت خريديم و مادر بزرگ بعداً  گوشت را در هاون مي كوبيد... از آن زمان حدود ۵۰ سال مي گذرد و من هر بار كه قيمه ريزه درست مي كنم ياد آن روز مي افتم و كلي مي خندم كه بچگي چه دنياي ساده و شيريني است...
اعظم قاسمي

فريبرز بيات
۲۶ سال از مبارزه بي امان ايران با مواد مخدر مي گذرد. «كاهش عرضه» استراتژي مبارزاتي ما در طول تمامي اين ۵/۲ دهه بود. در اين استراتژي معتاد «مجرم» تلقي مي شد و تمام سعي و تلاش دستگاه هاي مسئول بر مقابله فيزيكي با مواد، اعتياد، معتاد و قاچاقچيان استوار بود. بر همين اساس بيش از ۱۰ هزار نفر از نيروهاي انتظامي و نظامي بسيج شدند و سه ميليون و ۱۰۰ هزار نفر را دستگير و زنداني كردند، هزاران تن مواد كشف و امحا شد، گروهي از معتادان و قاچاقچيان به اردوگاه ها اعزام يا اعدام شدند و زندان ها، اردوگاه ها و مراكز قرنطينه متعددي ايجاد شد.
اما حاصل و نتيجه اين روش مقابله و مبارزه چيست؟
ميانگين سن معتادان در ايران به شدت كاهش يافت و به سنين زير ۲۰ سال رسيده است، ۸۸ درصد ترياك و ۹۵ درصد مرفين كشف شده در جهان از مرزهاي ايران عبور كرده به همين دليل نيز سالانه كشفيات ايران ۲۰ تا ۳۰ درصد افزايش مي يابد، گسترش مواد مخدر صنعتي و روانگردان ها كه شكل جديد آن دانش آموزان را هدف گرفته است، گردش پول هاي كثيف ناشي از تجارت مواد مخدر در چرخه اقتصاد و در نهايت شهادت سه هزار و ۵۰۰ نفر از بهترين نيروها، تصويري از وضعيت امروز مواد مخدر در جامعه ماست.
اين نتايج زيانبار و خسارت هاي مادي و معنوي بيشمار چندي است مسئولان را ناگزير از اعتراف به خطا و اشتباه بودن راه رفته و تغيير در روش مبارزه با مواد مخدر كرده است. اكنون ديگر به صراحت اعلام مي شود كه مقابله فيزيكي به تنهايي كافي نيست و بايد كار فرهنگي انجام شود.
اين سرآغازي است بر «استراتژي كاهش تقاضا». اساس چنين استراتژي، پيشگيري و مصونيت سازي است، در اين شيوه معتاد «بيمار» تلقي مي شود نه مجرم به همين دليل نيز به جاي به كارگيري اهرم هاي فشار و اجبار و مقابله فيزيكي بر فعاليت هاي فرهنگي پيشگيرانه و آگاه سازي جامعه و به ويژه نسل جوان تأكيد مي شود.
اگر ناكارآمدي روش هاي گذشته را در كنار اين نكته قرار بدهيم كه ۴۴ ميليون نفر از جمعيت كشور زير ۳۰ سال قرار دارند و جوان محسوب مي شوند به ضرورت اتخاذ سياست هاي پيشگيرانه و آگاه سازي در زمينه مبارزه با مواد مخدر بيشتر پي مي بريم.
اما در پيش گرفتن چنين استراتژي چندان سهل و ساده نيست. نخست بايد ذهنيت مسئولان، سياستگذاران و برنامه ريزان نسبت به مسأله اعتياد و زمينه شيوع و گسترش آن در بين نسل جوان كشور اصلاح  شود.
برخي پژوهش ها تأكيد مي كنند افسردگي، ياس، فقدان اميد به آينده و نبود بستر و فرصت هاي لازم براي تحرك و ارتقاء از جمله مهم ترين عوامل گرايش به مواد مخدر در بين نسل جوان است. اگر چنين باشد كاري سخت و همه جانبه در پيش است كه نمي توان آن را به دستگيري چند نفر يا برخي فعاليت هاي پراكنده، محدود و ناپيگير تقليل داد و عزمي ملي مي طلبد.
گام دوم اصلاح ساختار دستگاه هاي مسئول در اين زمينه است. متناسب با چنين برداشت و طرز تلقي از زمينه ها و علل شيوع و گسترش مواد مخدر در جامعه، نيروها و دست اندركاران امر مبارزه نيز بايد صبغه اي علمي و فرهنگي داشته باشند تا انتظامي و نظامي. همچنين بودجه و امكانات چنين مبارزه اي بايد از دستگاه هاي انتظامي و قضايي و مراكز تأديب، تنبيه و زندان ها به سوي دستگاه هاي آموزشي، فرهنگي، مراكز بهداشتي و بيمارستان ها و رسانه ها تغيير جهت دهد.
در گام هاي بعد روش هاي چنين مبارزه فرهنگي نيز، الگوي واحد و يكساني نخواهد داشت، بلكه متناسب با جمعيت هدف، گروه سني، سطح دانش و بينش، نگرش ها و علائق و نيز مقتضيات منطقه اي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي در استان هاي كشور، روش مبارزه شكل متفاوتي به خود خواهد گرفت.
لحاظ چنين ملاحظات و مقتضياتي ناگزير نتيجه را ديرياب خواهد كرد و به همين دليل مسئولان نابردبار و كم حوصله كه به نتايج زودرس براي اعلام گزارش كار مي انديشند راضي نخواهند شد و احتمالاً در نيمه راه به فكر راه هاي ميانبر و برگشت به شيوه هاي گذشته خواهند افتاد.
انتظار مي رود سه سند راهبردي و ملي در زمينه مبارزه با مواد مخدر كه اكنون مراحل تصويب را در مجمع تشخيص مصلحت نظام، دولت و ستاد مبارزه با مواد مخدر طي مي كنند به ملاحظات و ظرايف علمي استراتژي پيشگيرانه كاهش تقاضا توجه لازم را مبذول دارند و به چرخه سياست هاي ناپيگير مبتني بر سعي و خطا در عرصه مبارزه با مواد مخدر پايان دهند.