|
ساختار، اهداف و ويژگي هاي مفاتيح الجنان
نيايش نامه
مهدي رضايي
|
|
|
براي آشنايي با كتاب مفاتيح الجنان مرحوم محدث قمي مي توان درسه محورسخن را پيگيري كرد:
۱ - ساختار كتاب؛
۲ -اهداف و انگيزه هاي مؤلف؛
۳ - ويژگي ها وتوانايي ها و قابليت هاي مؤلف و جايگاه مفاتيح الجنان.
? - ساختار
با نگاهي به نسخه هاي موجود مفاتيح الجنان مشاهده مي شود كه اين كتاب مجموعه اي است از متن، ملحقات متن، حواشي و ملحقات حواشي. متن مفاتيح با خطبه اي اين گونه آغاز مي شود: الحمدلله الذي جعل الحمد مفتاحاً لذكره ... و با حديثي قدسي از حضرت عيسي(ع) پايان مي پذيرد. تاريخ اتمام اين قسمت، آن گونه كه مرحوم محدث قمي تصريح كرده است، شب دوشنبه مصادف با شب يازدهم ذيقعده ???? ه.ق شب ولادت با سعادت حضرت ثامن الائمه(ع) بوده است. اين قسمت قطعاً توسط مرحوم محدث قمي، تنظيم و جمع آوري شده است.
مجموعه اي ديگر به نام ملحقات مفاتيح توسط مرحوم محدث قمي تنظيم شده است كه اين گونه آغاز شده است: الحمدلله والسلام علي عباده الذين اصطفي... و با فرازهايي از زيارت نيابت اين گونه پايان يافته است: و تستجيب لي فيه و في جميع اخواني و اخواتي و ولدي و اهلي بجودك و كرمك يا ارحم الراحمين .
غير از اين مجموعه، ملحقات ديگري با عنوان ملحقات دوم مفاتيح در پايان كتاب مفاتيح ديده مي شود كه با دعاي نماز امام حسين(ع) شروع و با دعاي مكارم الاخلاق تمام مي شود و نيز چندين سوره از قرآن كه اول آنها سوره عنكبوت و آخر آنها سوره دخان است. در پايان كتاب نيز حديث شريف كساء آمده است كه قطعاً اين مجموعه از اضافات مرحوم محدث قمي نيست.
سوره هاي آغاز مفاتيح،كه با سوره يس شروع مي شود و به سوره ناس ختم مي شود، ربطي به محدث قمي ندارد. اما آنچه در حاشيه كتاب مفاتيح ديده مي شود، خود نيزبر چند قسمت است: قسمتي با عنوان رساله باقيات الصالحات با مقدمه محدث قمي اين گونه شروع مي شود: الحمدلله الذي تمسك السماء و ندب عباده الي الدعاء ... و با دعاي تلقين ميت اين گونه ختم مي شود: اللهم عندك عفوك .اين قسمت قطعاً از مجموعه هايي است كه شخص محدث قمي جمع آوري و تنظيم كرده است و تاريخ پايان يافتن آن را روز جمعه نوزده ماه محرم سال ???? ه.ق است.
غير از اين مجموعه،دو قسمت ديگر در حاشيه مفاتيح ديده مي شود: يك قسمت با دعايي از علي(ع) آغاز مي شود: الحمدلله علي كل نعمه وبا فرازهايي از دعايي به نام رهبه اين گونه تمام مي شود: وتجاوز عني يا ذالجلال والاكرام و تب علي انك التواب الرحيم . قسمت ديگر در حاشيه مفاتيح بعد از قسمت ياد شده است كه با عنوان ملحقات دوم باقيات الصالحات با دعايي از امام سجاد (ع) اين گونه شروع مي شود: اللهم يا من لا يصفه نعت الواصفين و با فرازي از همين دعا اين گونه تمام مي شود: انك علي كل شيء قدير و هو عليك يسير . به نظر مي رسد كه اين دو قسمت ضميمه شده به حواشي مفاتيح، مربوط به محدث قمي نيست.قرينه اي كه استناد اين دو بخش را به مرحوم شيخ عباس قمي ثابت كند نيز در آغاز يا پايان اين دو مجموعه الحاقي وجود ندارد.
مؤلف درباره ساختار كلي مفاتيح در مقدمه مي نويسد: مرتب گردانيدم آن را بر سه باب:باب اول در تعقيب نمازها و دعاهاي ايام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعيه مشهوره و مناجات خمس عشره و غيرها. باب دوم در اعمال ماه هاي سال و فضيلت اعمال روز نوروز و اعمال ماه هاي رومي. باب سيم در زيارات و آنچه مناسب آن باب است .
از آن جا كه در فهرست هاي موجود مفاتيح الجنان تقسيم بندي پيشنهاد شده از سوي محدث قمي آورده نشده است، مناسب است اين تقسيم بندي را از نظر بگذرانيم:
باب اول به تعقيب نمازها و دعاهاي روزهاي هفته مربوط است و داراي هفت فصل است: تعقيبات مشتركه؛ تعقيبات مختصه؛ دعاهاي روزهاي هفته؛ فضيلت و اعمال شب و روز جمعه؛ زيارت معصومين در روزهاي هفته؛ برخي از دعاهاي مشهور (مانند صباح، كميل، عشرات، سمات، مشلول، مجير، عديله، جوشن كبير و جوشن صغير) و در پايان، فصل مربوط به مناجات ها (مناجات هاي پانزده گانه امام سجاد –ع-( و مناجات منظوم اميرالمؤمنين ـ ع ـ ) آورده شده است.
باب دوم مربوط به اعمال ماه هاي سال و اعمال روز نوروز و ماه هاي رومي است كه داراي يازده فصل است: فضيلت و اعمال ماه رجب، فضيلت و اعمال ماه شعبان ، فضيلت و اعمال ماه مبارك رمضان، اعمال ماه شعبان؛اعمال ماه ذيقعده ؛اعمال ماه ذيحجه(اعمال شب و روز عرفه و نيز دعاي عرفه امام حسين (ع) در اين قسمت مطرح شده است)؛ اعمال ماه محرم ؛ اعمال ماه صفر؛ اعمال ماه ربيع الاول؛ اعمال ماه ربيع الثاني و جمادي الاولي و جمادي الاخره؛ فصل يازدهم در اعمال ماه هاي نو و عيد نوروز و اعمال ماه هاي رومي است.
باب سوم داراي يك مقدمه و ده فصل و يك خاتمه است. مقدمه در باره آداب سفر است. محتواي فصول ده گانه اين باب نيزچنين است: آداب زيارت ؛ در باره اذن دخول در حرم ها و مشاهد مشرفه؛ درباره زيارت رسول خدا و فاطمه زهرا و ائمه بقيع عليهم السلام است؛ درباره فضيلت و كيفيت زيارت حضرت علي(ع)؛ زيارت هاي مطلقه اميرالمؤمنين(ع) و زيارات مخصوص به ايشان؛ فضيلت واعمال مسجد كوفه؛ فضيلت مسجد سهله، مسجد زيدبن صوحان و مسجد صعصعه بن صوحان و اعمال آن ها؛ فضيلت و آداب زيارت علي(ع) و زيارت حضرت عباس و زيارت هاي مخصوص امام حسين(ع)؛ فضيلت و كيفيت زيارت مشترك و مختص حضرات موسي بن جعفر و امام جواد عليهما السلام و فضيلت مسجد براثا در بغداد و نيز زيارت نايبان چهارگانه حضرت حجت (ع)و نيز زيارت حضرت سلمان؛ فضيلت و كيفيت زيارت امام رضا(ع)؛ زيارت امام هادي و امام عسكري(ع) و نيز زيارت مادر حضرت حجت(ع)و حكيمه دختر امام جواد(ع)در همين بخش مطرح است و همچنين فضيلت زيارت امام زاده سيد محمد پسر امام هادي(ع).
مقام دوم از آخرين فصل باب سوم مفاتيح الجنان درباره آداب سرداب مطهر و چگونگي زيارت حضرت مهدي (ع)است. در همين قسمت از مفاتيح، مرحوم محدث قمي همچون سيدبن طاووس در مصباح الزائر چهار دعا را نقل مي كند: دعاي ندبه، دعاي مربوط به امام زمان پس از نماز صبح، دعاي عهد، دعاي مربوط به امام زمان به نقل از امام رضا(ع).
خاتمه كتاب مفاتيح الجنان، به سه مطلب تقسيم مي شود: فضيلت و استحباب زيارت پيامبران ؛زيارت امام زادگان و ذكر زيارت حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم؛ زيارت قبور مؤمنان.
? - اهداف
هدف مرحوم محدث قمي از تنظيم مفاتيح الجنان ، ارائه كتابي جامع و مستند در زمينه معرفي دعاها و زيارت ها و اعمال و آداب گوناگون و متنوعي است كه از سوي معصومان(ع) براي تربيت اخلاقي و هدايت معنوي انسان بيان شده است. جامعيت علمي مؤلف و تخصص وي در علوم اسلامي و دانش هاي گوناگون و نيز كثرت منابع و مأخذي كه در مفاتيح الجنان به چشم مي خورد، اين كتاب را به صورت دائره المعارفي هر چند كوچك اما كم نظير و ماندگار براي ارائه معارف پيشوايان دين در موضوع ادعيه و زيارات و آداب و مستحبات درآورده است.
? - ويژگي ها
۱ - محدث قمي تمام مهارت هاي لازم را براي تهيه مجموعه اي ارزشمند درموضوع دعارا داراست. آشنايي مؤلف با علوم مربوط به حديث شناسي در مفاتيح فراوان به چشم مي خورد. ايشان در مقدمه مفاتيح مي نويسد: بعضي از اخوان مؤمنين از اين داعي درخواست نمودند كه كتاب مفاتيح الجنان را كه متداول شده بين مردم، مطالعه نمايم و آنچه از ادعيه آن كتاب كه سند دارد ذكر نمايم و آنچه را كه سندش به نظرم نرسيده، ذكر ننمايم و اضافه كنم بر آن بعض ادعيه و زيارات معتبره كه در آن كتاب ذكر نشده، پس احقر خواهش ايشان را اجابت نمودم .
? - دقت و وسواس محدث قمي در ارائه مجموعه اي متقن و مستند تا آن جاست كه در چندين قسمت از مفاتيح به شدت از كساني كه قصد تصرف در اين مجموعه را دارند يا چنين كاري كرده اند انتقاد كرده است. ايشان در مقدمه ملحقات مفاتيح مي نويسد: بعد از آن كه بعون الله تعالي كتاب مفاتيح الجنان را تأليف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطر رسيد كه در طبع دوم آن بر آن زياد كنم دعا وداعي براي ماه رمضان و ... لكن ديدم هرگاه اين كار را كنم، فتح بابي بشود براي تصرف در كتاب مفاتيح و باب شودكه بعضي از فضولان بعد از اين در آن كتاب بعضي از ادعيه ديگر بيفزايند يا از آن كم كنند و به اسم مفاتيح الجنان در ميان مردم رواج دهند چنانكه در مفاتيح الجنان مشاهده مي شود. لاجرم كتاب را به همان حال خود گذاشتم و اين هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتيح ملحق به آن نمودم و به لعنت خداوند قهار و نفرين رسول خدا صلي الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام واگذار و حواله نمودم كسي را كه در مفاتيح تصرف كند .
۳ - آسيب شناسي محدث قمي از اوضاع كتب حديث و دعا بخش ديگري است كه در مفاتيح به چشم مي خورد. ايشان در زمينه رواج كتب غير متقن در زمينه دعا و زيارت و متروك شدن كتب معتبر و مستند مي نويسد: لا جرم كار به جايي رسيد كه كتاب مصباح المجتهد و اقبال و منهج الدعوات و جمال الاسبوع و مصباح الاثر و بلد الامين و جنه الوافيه و مفتاح الفلاح و مقباس در بيع الاسابيع و تحفه و زادالمعاد و امثال اين كتب، متروك و مجهور شود .
در جاي ديگر علّت اين بي مهري ها را به اين گونه سرمايه هاي علمي چنين تحليل مي كند: اين نيست جز از بي اعتنايي اهل علم به حديث و اخبار و رجوع نكردن به كتب علما و فقهاي اهل بيت اطهار سلام الله عليهم و نهي نمودن از امثال اين بدايع و اضافات و دسّ وضاعين وتحريف جاهلين و جلو نگرفتن از نااهلان و از تصرفات بي خردان تا كار به جايي رسيده كه دعاها موافق سليقه ها تلفيق شده و زيارت ها و مضجعه ها و صلوات ها اختراع شده و مجموعه هاي بسيار از دعاهاي دسّ چاپ شده و بچّه مفتاح ها متولد گشته و كم كم سرايت كرده به ساير كتب ... .
4 - تنوع اطلاعات مرحوم محدث قمي در بخش هاي مختلف خودنمايي مي كند. استفاده از قطعه هاي تاريخي و داستان هاي حقيقي و تأثيرگذار و نتيجه گرفتن از آن ها از ويژگي هاي ديگراين كتاب است ؛مانند گزارش سفرنامه ابن بطوطه از اوضاع نجف اشرف و حرم حضرت علي(ع) در شب مبعث. اين نمونه ها نشانگر آن است كه محدث قمي تنها در پي جمع آوري مجموعه اي از دعا و زيارات نبوده است، بلكه در كنار آن از ارشاد و دلسوزي براي مردم و يادآوري نكات سودمند غافل نبوده است.
۵ - استفاده صحيح و شايسته از اشعار عربي و فارسي در قسمت هاي مختلف مفاتيح الجنان از ويژگي هاي ديگر اين كتاب است. اين ويژگي، افزون بر اين كه نشان دهنده تسلط ادبي و حضور ذهن و حسن انتخاب محدث قمي است، در تأثيرگذاري مطالب نيز نقش ويژه اي داشته است. استفاده از اشعار سنايي در بيان مقام علي(ع) بعد از زيارت مخصوص ايشان در روز هفده ربيع الاول و نيز استناد به اشعار نظامي در باره عبرت گرفتن از مرگ و زيارت اهل قبور، از اين قبيل است.
? - در كنار اين دقت هاي علمي محدث قمي، مواعظ اخلاقي كاربردي و مخلصانه ايشان، روح اخلاقي و لطيف اين عالم رباني را در اين كتاب جاري ساخته است. براي نمونه ايشان در فصل اول از باب سوم مفاتيح از كيفيت زيارت خواني گروهي از زنان، دردمندانه، انتقاد كرده و گفته است .... في الحقيقه بايست اين زيارت از آن زن ها از منكرات شرع شمرده شود نه عبادت .
|
