|
تركمنستان؛ فرصتي براي تغييرات پيش رو
|
|
|
حسن بهشتي پور
انتشار خبر درگذشت صفر مرادنيازاف رئيس جمهوري تركمنستان، اخبار مربوط به اين كشور كم جمعيت اما وسيع آسياي مركزي را براي چند ساعت در راس اخبار منطقه قرار داد. البته پيش از اين اخبار تركمنستان به دليل موضع گيري هاي عجيب نيازاف به خاطر ارزش خبري استثنايي آن مورد توجه قرار مي گرفت چرا كه او عادت داشت با رفتار غير معمول خود با همكاران زير دست خود تمامي مشكلات و ناكارآمدي هاي موجود در اين كشور را به گردن كساني بيندازد كه سال هاي طولاني به او در مقاطع مختلف خدمت كرده بودند. گويا در مرام نيازاف مسئوليت جمعي معنا نداشت و هر مسئول ارشد از وزير تا استاندار و مقام هاي پائين تر بايد در ملا عام و پشت تصويرهاي تلويزيوني فحش و ناسزاهاي گاهي ركيك او را تحمل كنند تا نشان داده شود در تركمنستان چه كسي رئيس است و بقيه فرمانبردار نيازاف هستند كه خود را تركمن باشي (پدر تركمن ها) مي خواند.
اگر چه اخبار متعددي از بيماري قلبي نيازاف منتشر مي شد و او يك بار هم در سال 1997 جراحي قلب انجام داده بود ولي كمتر كسي باور مي كرد كه تركمن باشي با همه اقتدارش، اين چنين سريع از صحنه قدرت در تركمنستان حذف شود. شايد سرنوشت او بود كه دوره رياست جمهوري اش كه در سال 1999 توسط مجلس اين كشور مادام العمر تعيين شد؛ هفت سال بيشتر طول نكشد. البته پيش از آن نيازاف دو دوره به عنوان رئيس جمهوري تركمنستان انتخاب شده بود.
نيازاف به دليل ويژگي هاي منحصر به فردي كه داشت توانسته بود از سال 1985 كه به عنوان دبير اول حزب كمونيست در تركمنستان كه آن زمان يكي از جمهوري هاي پانزده گانه شوروي سابق بود؛ قدرت را بدست گيرد. طي 21 سال او به همه نشان داده بود در تركمنستان حرف اول و آخر را بايد تركمن باشي بزند. اين روش مزايايي براي اين كشور بالقوه ثروتمند اما با مردمي فقير به ارمغان آورد كه در جاي خود محل تأمل است.
عملكرد نيازاف در ترازو
فعاليت سياسي نيازاف در سن 22 سالگي و از زماني كه وي به حزب كمونيست پيوست، آغاز شد.
نيازاف در دوران كودكي والدين خود را از دست داد و در يك پرورشگاه در شوروي بزرگ شد و پس از ملحق شدن به حزب كمونيست با سرعت، پلكان ترقي را طي كرد. صفرمراد نيازاف ميراثي از خود باقي گذاشت كه از ابعاد مختلف قابل بررسي است كه مهم ترين آنها را مي توان در موارد ذيل خلاصه كرد:
۱ - اقتدار گراي مثبت
مردم تركمنستان كه بر خلاف چهار جمهوري ديگر آسياي مركزي از تنوع قومي كمتري برخوردار هستند با سياست هاي نياز اف توانستند دوران گذار از حكومتي غير مستقل به حكومتي مركزگرا كه مناسبات ويژه اي را با همه بازيگران منطقه اي و بين المللي برقرار كرد، بدون جنگ و درگيري پشت سر بگذارند.
اين يك واقعيت است كه به دليل سياست هاي شوروي سابق مردم تركمنستان مانند بسياري از جمهوري هاي شوروي از توسعه سياسي عقب مانده بودند و امكاني براي تحول بزرگ در كوتاه مدت وجود نداشت بنابراين نيازاف با توجه به مقدورات و امكانات كشور خود تلاش كرد با ايجاد يك حكومت مركزي به شدت اقتدارگرا راه را براي توسعه اقتصادي پيش از توسعه همه جانبه باز كند . در جامعه اي كه نظام سياسي و اجتماعي آن بر پايه نظام قبيله هاي چهارگانه و تيره ها و عشاير مختلف بنياد گذارده شده است شيوه هاي تقليدي از غرب و يا شرق حداقل در دوران انتقالي پنج سال اول پاسخ نمي داد. اما اشكال عمده اي كه در روش هاي بعدي حكومتداري در پيش گرفته شد سياست هاي توسعه اقتصادي او را با بهره گيري از منابع عظيم گاز اين كشور زير علامت سئوال قرار داد .
۲ - توسعه اقتصادي از راه هاي غير كارآمد
نيازاف به جاي استفاده از منابع حاصل از فروش گاز اين كشور در امور زيربنايي مثل راه سازي، گسترش خطوط تلفن و ارتباطات بي سيم ، احداث كارخانه هاي توليد كننده الياف پارچه اي كه پنبه آن در تركمنستان توليد مي شود ؛ و يا توجه به توليد برق و آب آشاميدني سالم و غيره، تمركز خود را بر احداث ساختمان هاي بزرگ و تجملي در شهرهاي مختلف بويژه در عشق آباد ،پايتخت قرار داد بطوري كه در عرض كمتر از پنج سال چهره اين شهر بطور كلي دگرگون شد. نيازاف با رد نظريه هاي اقتصادي كه سرمايه گذاري در امور زيربنايي را خدمت اساسي به جامعه مي دانند ،در يك اقدام عامه پسند برق و آب و گاز و نمك را براي همه اهالي كشور رايگان كرد و سهميه آرد گندم مجاني براي هر نفر 7 كيلو گرم در ماه قرار داد تا بتواند با راضي نگه داشتن توده هاي مردم سياست هاي غلط خود را ادامه دهد . براي نيازاف اين ضرب المثل چيني كه مي گويد به جاي آنكه به فقرا ماهي بدهيد به آنها آموزش ماهيگيري و تور ماهيگيري بدهيد ، مفهومي نداشت .
۳ - بي طرفي در سياست خارجي
اما نبايد از ياد برد كه برخلاف سياست داخلي نيازاف در سياست خارجي با اتخاذ بي طرفي مثبت، سياست موفقي را در پيش گرفت كه شرايط را براي دور ماندن تركمنستان از معادلات نظامي و امنيتي فراهم ساخت به گونه اي كه تركمنستان نه وارد طرح موسوم به مشاركت براي صلح ناتو شد و نه حاضر به همكاري با روسيه در چار چوب پيمان امنيت دسته جمعي روسيه و هفت كشور برجاي مانده از شوروي شد . در عين حال مناسبات سياسي و اقتصادي خود را هم با آمريكا و متحدانش پيش برد و هم با روسيه و كشورهاي مستقل مشترك المنافع در عالي ترين سطح ادامه داد.
۴ - اولويت دادن به كشورهاي همسايه
در اين ميان تركمنستان در دوران زمامداري نيازاف عنايت ويژه اي به همسايگان نشان مي داد .به گونه اي كه علي رغم فشارهاي مختلفي كه بر روي او بود روابط تركمنستان با ايران در كليه زمينه هاي اقتصادي و سياسي در سطح قابل قبولي پيش رفت . اين مسأله بويژه در مورد رژيم حقوقي درياي مازندران بسيار حائز اهميت بود چرا كه تركمنستان با اتخاذ موضعي واقع بينانه تلاش مي كرد مانند آذربايجان و قزاقستان بصورت جداگانه با روسيه وارد معامله نشود بلكه ضمن تاكيد بر منافع ملي كشور خود بر ايجاد تفاهمي همه جانبه بين 5 كشور ساحلي درياي مازندران تاكيد داشت .
علاوه بر ايران، تركمنستان با افغانستان و ازبكستان و تاجيكستان نيز روابط گسترده اي را در پيش گرفته بود كه طرح هاي متعدد ارسال گاز به افغانستان و از آنجا به پاكستان و درياي هاي آزاد و نيز پروژه ارسال گاز به هند و چين از ديگر طرح هايي بود كه دنبال مي شد.
۵ - دخالت در امور غير تخصصي
نيازاف در اين سال ها به اموري توجه خاص نشان مي داد كه اصولاً همه شعارهاي استقلال خواهي او را زير سئوال مي برد. در دوره اي به دندان طلا گذاشتن، گوش كردن به راديو در اتومبيل گير مي داد و در زماني ديگر حتي ريش گذاشتن را براي جوانان ممنوع مي كرد . حتي كار تا آنجا پيش رفت كه كتابخانه هاي عمومي كشور نيز تعطيل شد. او در امور اعتقادي مردم نيز با تاليف كتابي تحت عنوان روح نامه وارد شد كه اساساً نه تخصص آن را داشت و نه براي موقعيت او به عنوان رئيس جمهوري يك كشوري كه اكثريت قاطع مردم آن مسلمان بودند ،مناسب بود . اين كتاب بعنوان يك كتاب اعتقادي در دانشگاه ها و مدارس به زور تدريس مي شد . او با آنكه در دوره جواني در سال هاي حكومت استالين و بعد از آن ديده بود كه كتاب هاي ماركس و لنين علي رغم تبليغات وسيع چگونه مورد بي توجهي قرار مي گيرند اما باز هم از همان شيوه هاي زورمدارانه در ترويج تفكراتي كه بي شك پس از او فراموش مي شود ،اصرار ورزيد .
دورنماي آينده
اگرچه هنوز سخن گفتن از تركمنستان بدون نياز اف قدري زود به نظر مي رسد ولي بدون شك خبرها حاكي است كه نخبگان سياسي در تركمنستان تحت رهبري آق مراد رجب اف، رئيس محافظان نيازاف و قربانعلي وردي محمداف، نخست وزير و كفيل كنوني رياست جمهوري كه از تبار و بستگان نيازاف هستند، توانسته اند گروه قدرتمند اوزگلدي اتايف، رئيس مجلس را از راه كسب قدرت دور كنند.
بر اساس قانون اساسي تركمنستان، در نبود رئيس جمهوري وظيفه وي را بايد رئيس پارلمان انجام دهد، اما شوراي امنيت تركمنستان دربيانيه اي كه منتشر كرده،به دليل اينكه دادستان كل عليه اتايف(رئيس پارلمان ) پرونده دارد، نمي تواند كفالت رئيس جمهور پيشين را بر عهده بگيرد. به همين دليل فعلاً تا پنجم دي ماه كه مجلس تكليف كفيل رياست جمهوري را براي دو ماه بعد كه انتخابات برگزار مي شود ، روشن مي كند ؛ قربانعلي وردي محمد اف زمام امور را در دست دارد به نظر مي رسد رقابت براي كسب قدرت در دو ماه آينده ادامه خواهد داشت . اما بدون شك هر كسي به عنوان جانشين نيازاف به قدرت برسد اولاً قدرت و نفوذ او را نخواهد داشت و ثانيا مجبور به انجام اصلاحاتي هر چند تدريجي در نظام سياسي كشور خواهد شد . نكته مهم آن است كه در نظام قبيله اي و عشيره اي سنتي تركمنستان تنها نفوذ سياسي و قدرت نظامي تعيين كننده نيست بلكه رئيس جمهور آينده بايد بتواند نظر مثبت ريش سفيدان صاحب نفوذ را كه از آنها بعنوان رجال در سايه ياد مي شود ،بدست آورد.
براي كشوري مانند تركمنستان كه اكثر جمعيت پنج ميليوني آن در فقر نسبي به سر مي برند دوره جديدي آغاز شده است كه بدون شك رو به جلو خواهد رفت اما بايد ديد قدرتهاي فرا منطقه اي اجازه خواهند داد جريان انتقال قدرت در اين كشور به آرامي انجام شود يا آنكه چالش هاي روسيه با آمريكا در آسياي مركزي مشكلات تازه اي را براي اين كشور بوجود خواهد آورد . ليست بزرگي از مشكلات، پيش روي رئيس جمهور آينده قرار دارد .بدون شك اگر تركمنستان بتواند سياست همگرايي مثبت منطقه اي نيازاف را ادامه دهد بهتر مي تواند بدون درگير شدن در بازي هاي سياسي قدرت هاي فرا منطقه اي مشكلات را از پيش روي خود بردارد.
|
