كاظم خنيفرزاده
محمدبن جرير طبري را نخستين مفسر قرآن و كتاب وي با نام جامع البيان عن تاويل آي  القرآن را نخستين تفسير قرآن دانسته اند. از اين رو نام پدر تفسير قرآن ، شايسته طبري است. اين تفسير كه به تفسير كبير معروف است، مبناي بسياري از تفسيرهاي بعدي در جهان اسلام قرار گرفت. اين تفسير بعدها درزمان سامانيان و توسط بلعمي به فارسي برگردانده شد.مطلب حاضر نخست، نگاهي دارد به زندگي نامه طبري و آنگاه ويژگي هاي تفسيري وي.
***
ابوجعفر محمدبن جريربن يزيدبن كثيربن غالب طبري الآملي(1) (224/225-310ه) از ستارگان پرفروغ علم و دانش در قرن سوم و اوايل قرن چهارم است. او در بيشتر علوم زمان خود تخصص داشت به ويژه، حديث، فقه، تفسير، اخبار و لغت. او در آمل چشم به جهان گشود. پدرش در آن ديار زمين كشاورزي داشت. او در هفت سالگي قرآن را حفظ كرد و براي مردم نماز مي  گزارد و در 9 سالگي حديث مي  نوشت. (2)
طبري در يك جا براي تحصيل علم چندان درنگ نمي كرد و در جستجوي استادان خبره تر مدام از اين شهر به آن شهر مي  رفت. تو گويي در اين امر وسواس داشت. او ابتدا به ري رفت و در آنجا نزد استادان بنام حديث درس خواند. سپس به بغداد رفت و در آنجا نيز از محضر اساتيدي چند كسب فيض نمود. از آنجا به كوفه آمد. در كوفه نزد استادان بنامي كسب علم كرد از جمله آنان محمدبن علاء همداني معروف به ابي كريب بود. ابي كريب روحيه اي خشن داشت. طبري مي  گويد: با اصحاب حديث كنار در خانه او رفتيم و همراهان با التماس و استدعاي آميخته با گريه از او مي  خواستند، حديثي براي آنها قرائت كند. ابي كريب گفت: كداميك از شما از احاديثي كه از من كتابت كرديد به ياد داريد؟ همراهان به يكديگر مي  نگريستند و سرانجام نگاه ها به سوي من معطوف گشت. به من گفتند، تو به ياد داري؟ گفتم: آري.آنها او را به من ارجاع دادند. ابي كريب از من پرسيد: كداميك را به خاطر داري؟ گفتم: فلان حديث را در فلان روز و در فلان جا گفتيد و فلان حديث را در فلان روز در فلان مكان گفتيد. به من گفت: به سراي من درآي. من به سراي او وارد شدم و مرا تكريم كرد و برايم امكاناتي براي سماع حديث فراهم كرد و از آن پس ديگران از من سماع حديث مي  كردند. (3)
طبري سپس به بغداد بازگشت و بعد از آن به مصر سفر كرد. او در مسير مصر نيز به هر شهري كه مي  رسيد چند روزي در آنجا مي  ماند و با اصحاب علم مصاحبتي مي  كرد. چند سال بعد به شام سفر كرد و از اساتيد معروف آنجا نيز كسب علم كرد. او دوباره به مصر بازگشت سپس به بغداد آمد. او از آنجا دوباره به زادگاهش طبرستان (مازندران) سفر كرد و بازگشت و سرانجام در بغداد خانه اي بنا كرد و تا آخر عمر خود در آنجا مشغول تدريس و تاليف شد و سرانجام در سال 310 ه.ق در همان جا چشم از جهان فرو بست.

تفسير جامع البيان عن تاويل  آي  القرآن
طبري در زمينه تاليف كتب، بسيار پركار بود به طوري كه يكي از شاگردان او مي  گويد: ما عمر او را از هنگام بلوغ تا دم مرگ، محاسبه كرديم و بر تاليفات او تقسيم كرديم. نتيجه اين شد كه طبري در طول عمر خود ميانگين روزي چهارده برگ تاليف كرده بود. (4)
كتاب تفسير جامع او، جامع البيان عن تاويل آي القرآن است. البته در هيچ جاي اين كتاب بزرگ، چنين نامي نوشته نشده است. او در كتاب تاريخ الامم و الملوك خود چنين اسمي را براي تفسير خود ذكر مي  كند. تفسير طبري يكي از گسترده ترين و كهن ترين تفاسير كامل روايي است كه بسياري از مفسران از محتواي غني آن سود جسته اند. در قرني كه طبري مي  زيسته، در مردم شور و شوق و هيجان  ويژه اي نسبت به درك مفاهيم قرآني شكل گرفته بود؛ زيرا اين نسبت به دو قرن قبل از خود از بالندگي و شكوفايي بيشتري برخوردار بود. با گسترش فتوحات و تاثيرپذيري متقابل فرهنگ ها از يكديگر نياز به تفسير و تاويل موشكافانه تر قرآن چنان كه تشنگي اين تحولات فرهنگي را سيراب كند، محسوس تر مي  نمود. از سوي ديگر مباحث متنوع كلامي وارد مباحث تفسيري گرديده بود و آثار فكري اشاعره، معتزله، اماميه و... در آن رخنه كرده بود و مسايلي نظير توبه، پذيرش آن يا عدم پذيرش آن، حدوث و قدوم قرآن، مخلوق بودن يا عدم خلقت قرآن و... و همه و همه كه اغلب با نتيجه گيري هاي سياسي آميخته مي  شدند، رنگ و جلاي به خصوصي به اين دوره داده بود. خلفاي عباسي نيز كه در برابر موج اين رنسانس فكري تاب مقاومت نداشتند به ناچار خود را موافق و حامي عالمان و مفسران نشان مي  دادند. هر تفسيري در اين دوره مانند چاقوي دولبه اي بود كه هم مي  توانست سودمند باشد و هم مضر. اما جامع البيان توانسته بود تا حدودي وظيفه خود را نسبت به خواسته هاي عصر خود، انجام دهد. مفسران و علما از تفسير طبري تمجيد بسيار كرده اند. ا ز جمله سيوطي در تفسير خود، الاتقان مي  گويد: تفسير طبري يكي از پرارزش ترين و بزرگ ترين تفاسيري است كه به نقل اقوال و ترجيح برخي از برخي ديگر و اعراب گذاري و استنباط اقوال مي  پردازد. از اين نظر، بالاتر از تفاسير پيشينيان مي  باشد. ابوحامد افسراييني گفته است، اگر كسي در راه به دست آ وردن تفسير طبري به چين برود كار بزرگي انجام نداده است. (5)
نكته اي ديگر كه نبايد از آن فروگذار شد، بلاغت در تفسير طبري است. از آنجا كه يكي از جنبه هاي اعجاز قرآن بلاغت ادبي آن است، مفسران كوشيده اند تا در مورد جنبه هاي بلاغي آن بحث كنند؛ زيرا براي درك و فهم معاني قرآني، آگاهي از مسائل بلاغت اهميت ويژه اي دارد. ابن قتيبه دينوري در كتاب تاويل مشكل القرآن در جواب خرده گيران، ثابت كرده كه در قرآن از آرايه هاي ادبي عربي بسيار استفاده شده و بدون آگاهي از اسلوب بندي زبان عربي امكان درك مفاهيم آ ن، آن گونه كه بايد و يا شايد امكان پذير نيست و همين امر باعث شده كه مخالفان به غلط افتند. طبري در تفسير بزرگ خود از بلاغت قرآن بحث كرده است و به برخي از تفاوت هاي كلمه اي قرآن اشاره مي  كند. مثلا در تفاوت كلمه الحمدلله با حمداً لله پس از بخشي مفصل در مورد لغت عربي به اين نتيجه مي  رسد كه الحمدالله يعني سپاس فقط خداوند را مي  سزد و اگر مي  گفت: حمداً لله ، ديگر اين امر عموميت نمي داشت و فقط حمد گوينده را مي  رساند. مثل اينها در جامع البيان بسيارند. در جايي ديگر در سوره فاتحه در مورد آيه اياك نعبد و اياك نستعين گفته است، چرا نعبد بر نستعين مقدم شده است؛ زيرا انسان در عبادت خود بايد از پروردگار كمك بگيرد.(6)
در ذيل آيه و قالت اليهود يدالله مغلوله يعني يهود گفتند: دست خدا در زنجير است.(كنايه از اين كه خداوند بخيل است) خداوند فرمود: ... غلت ايديهم و لعنوا بما قالو بل يداه مبسوطتان... يعني دست هايشان در زنجير باد و لعنت بر آنها كه اين را گفتند، بلكه دستان خداوند باز است ( بخشنده اند) بعضي گفته اند كه چون در اينجا مقصود از يد بخشش است بهتر بود خداوند مي  گفت: بل يده مبسوطه يعني دست او باز است و نگويد بل يداه مبسوطتان يعني دستان خدا باز است. طبري در جواب آنان مي  گويد: چون نعمت هاي الهي زياد است مراد از به كار بردن صيغه مثني يداه و مبسوطتان يك كنايه ظريف است و آن اين كه آنان كه بسيار بخشنده اند با هر دو دست مي  بخشند.(7)
از اين نمونه ها در تفسير طبري فراوان ديده مي  شود و اين باعث شده كه تفسير طبري به يك تفسير بلاغي نيز معروف شود.

اهل بيت در تفسير طبري
ذهبي كه از رجال اهل سنت است مي  گويد: طبري وقتي شنيد كه ابن ابي الداود ، حديث غدير را تكذيب كرده است، كتابي در فضائل اهل بيت(ع) و صحت حديث غدير تاليف كرد. سپس مي  افزايد: من خود يك مجلد از آن را ديده ام كه از گستردگي آن وحشت كردم. (8) نجاشي و طوسي و ياقوت حموي نيز آن را تاييد كرده اند. با وجود اين طبري در تفسيرش در اكثر آيه هايي كه مربوط به اهل بيت يا حضرت اميرالمومنان(ع) است يا از ذكر رواياتي كه به شأن نزول آنها دلالت مي  كنند طفره رفته و يا فقط از احتمال صحبت كرده و يا آنها را ذكر كرده و در مقابل با ذكر رواياتي ديگر آن را تضعيف كرده است. يكي از انتقادهايي كه به تفسير طبري گرفته اند، در مورد وجود علمات دخيل در قرآن (معربات) است. از منظر طبري اساسا هيچ واژه غيرعربي در قرآن وجود ندارد و براي اثبات اين گفته بحثي طولاني و ملال آور مي  كند و به هر دستاويزي چنگ مي  اندازد كه گفته خود را ثابت كند. حال اين كه بزرگاني از قدما از قبيل ابن عباس كه از صحابه پيامبر(ص) است، عقيده دارند كه كلماتي در قرآن وجود دارد كه ريشه عربي ندارند بلكه به واسطه مراوده هاي فرهنگي و تجاري كه اعراب با فرهنگ هاي ديگر داشتند، وارد زبان عربي شده اند. از اين كلمات كه در قرآن وارد شده اند مي  توان نمونه هاي زيادي را مثال زد. اما طبري بدون اين كه سند تاريخي براي اثبات نظر خود ارائه كند، اين نمونه ها را از موارد مشترك در زبان ها به شمار مي  آورد.

منابع و پي نوشت ها:
۱ -تاريخ الامم و الملوك طبري، مقدمه.
۲ -همان منبع، ص 2.
۳ -معجم الادبا، ص 51.
۴ -جامع البيان، ج 30، ص۲۳۴.
۵ -شناسايي برخي از تفاسير عامه، مجله حوزه، شماره 24، ص 41.
۶ -تفسير طبري، ج 1، ص 160.
۷ -همان ، ج 10، ص 455.
۸ -ذهبي، تذكره الحفاظ، ج 2، ص 713.

حسام الدين برومند
صفحه انديشه روزنامه همشهري در تاريخ 30/10/85 مطلبي تحت عنوان پيامبر، هدايت و ولايت منتشر كرد. در بخشي از مطلب مذكور عنوان شده بود كه ولايت الهي به كسي تفويض نمي شود ، در نقد مقاله مورد بحث، مقاله كوتاهي به نگارش درآمده كه در آن ولايت تكويني، ولايت بر تشريع و ولايت تشريعي مورد بحث قرار گرفته كه در زير از نظرتان مي گذرد:
***
در مورخ 30/10/85 در صفحه انديشه مطلبي تحت عنوان فوق چاپ شد؛ مولف محترم پس از پرداختن به ابعاد رسالت نبي اكرم(ص) و مبحث هدايت به مقوله ولايت مي پردازد و بيان مي دارد: ولي مطلق خداوند است و ولايت اوليا نه در عرض ولايت خداوند و نه در طول آن است، يعني ولايت الهي به كسي تفويض نمي شود زيرا اطلاق ولايت الهي، محال و خلايي باقي نمي گذارد تا با ولايت ديگري پر شود. ولايت اوليا، مظهر و مجلاي ولايت خداوند است ، همچنين در ادامه مطلب مذكور بيان مي دارد: ولايت تشريعي، ويژه خداوند است و به كسي تفويض نشده و اطلاق ولايت تشريعي داشتن براي پيامبر و امام(ع) با مسامحه است و... بدوا لازم و ضروري است مروري گذرا داشته باشيم بر مفاهيم ولايت تكويني، ولايت بر تشريع و ولايت تشريعي.
۱. ولايت تكويني: يعني سرپرستي موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عيني داشتن در آنها. بنابراين ولي واقعي و حقيقي اشيا و اشخاص فقط و فقط ذات  اقدس الهي است .
۲. ولايت بر تشريع: ولايت بر قانونگذاري و تشريع احكام است يعني اين كه كسي سرپرست جعل قانون و وضع كننده اصول و مواد قانوني باشد و لذا ولايت بر تشريع و قانونگزاري نيز منحصر به ذات  اقدس الله است.
۳. ولايت تشريعي (ولايت در تشريع): يعني نوعي سرپرستي كه نه ولايت تكويني است و نه ولايت بر تشريع و قانون، بلكه ولايتي است در محدوده تشريع و تابع قانون الهي .
اما ذكر چند نكته لازم است: اولا مولف محترم آنجا كه بيان مي دارد ولايت اوليا نه در عرض ولايت خداوند و نه در طول آن است؛ با عنايت به توضيح فوق بايد گفت ولايت اوليا در زمره ولايت تشريعي و در محدوده تشريع و تابع قانون الهي است. به همين جهت ولايت اوليا در طول ولايت خداوند است.
ثانيا آنجا كه مولف محترم بيان مي دارد: ولايت تشريعي ويژه خداوند است و به كسي تفويض نشده و اطلاق ولايت تشريعي داشتن براي پيامبر و امام (ع) با مسامحه است... قابل تامل است، ولايت تشريعي در محدوده تشريع است و به تعبير ديگر ولايت در تشريع است نه بر تشريع، فلذا تميز مفهوم ولايت تشريعي از ولايت بر تشريع مهم و ضروري است و دقت و مداقه بيشتري را مي طلبد؛ چرا كه ولايت تشريعي داشتن امامان عليهم السلام نه تنها از باب مسامحه نيست بلكه از باب اداره و سرپرستي امور و جامعه بشري است و بسيار ضروري و مهم است. البته شايد منظور مولف محترم از ولايت تشريعي، ولايت قانونگذاري (ولايت بر تشريع) است كه در اين صورت ، مفهوم جمله مزبور را مي توانيم با مسامحه حمل بر صحت نماييم.