دكتر محمد حسني
رئيس گروه مطالعات دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي
سرآغاز:
بعدازظهر روز جمعه ۲۲/۲/۸۳ از شبكه دوم سيما مسابقه اي پخش شد كه در آن سؤالي مطرح شد و نگارنده را بر آن داشت تا اين سطور را به نگارش درآورد. سؤال اين بود كه در نظام آموزشي چند كشور جهان شيوه حذف مردودي به كار گرفته مي شود؟ مجري محترم مسابقه جهت روشن شدن ذهن مسابقه دهندگان اظهار داشت كه اين شيوه يعني حذف مردودي در كشور ما تحت عنوان «توصيفي» در۲۰۰ كلاس در حال اجراست؟!
متأسفانه سوءبرداشت هايي از اين دست، در  اذهان مردم درباره ارزشيابي توصيفي به وجود آمده است و لازم است واقعيت به طور شفاف به اطلاع آحاد جامعه رسانده شود. در اين گفتار كوتاه، تلاش مي شود درباره تمايز اين دو، يعني ارزشيابي توصيفي و شيوه حذف مردودي سخن به ميان آيد تا خوانندگان محترم اطلاعات درستي از آن داشته باشند.
شيوه حذف مردودي، به «ارتقاي خودبه خود» معروف است. در اين شيوه، بنابر برخي دلايل علمي و فلسفي، قانون مردودي براي ارتقا حذف مي شود و ارتقا براساس سن دانش آموز انجام مي گيرد. يعني دانش آموزان يك كلاس به شرط حضور فعال در كلاس و انجام فعاليتهاي يادگيري، همگي در سال بعد به پايه بالاتر ارتقا مي يابند و ديگر نيازي نيست كه از آنها آزمون هاي پاياني به عمل آيد و يا براساس نمرات آزمون ها و يا هر ملاك ديگر درباره ارتقاي آنها تصميم گرفته شود.
به رغم طرفداران اين شيوه، رشد دانش آموز به صورت طبيعي در ابعاد اجتماعي عاطفي و جسماني رخ مي دهد و نبايد تنها به ملاك صرف پيشرفت آموزشي توجه داشت و كودك را وادار به تكرار پايه كرد. تكرار پايه اي كه براساس تحقيقات انجام شده تأثيري در پيشرفت تحصيلي دانش آموزان نداشته و حتي آثار منفي و مخربي هم به همراه دارد، ضرورتي ندارد.
اين شيوه در بسياري از كشورهاي جهان (در پنج قاره) انجام مي شود. در كشور ما هم در دهه سي هجري شمسي، براي مدت سه سال در سه پايه اول، دوم و سوم ابتدايي اجرا شد. اين طرح زمان نخست وزيري دكتر اقبال و وزارت دكتر محمود مهران تحت  تأثيربرنامه آمريكا براي ايجاد اصلاحات مورد نظر خود در كشورهاي اقماري خود در كشور ما مطرح شد. ارتقاي خودبه خود، در آن سال ها مورد استقبال برخي كشورها از جمله آمريكا بود. اين طرح بدون مطالعه و ايجاد بسترهاي مناسب و تنها از طريق يك بخشنامه ابلاغ و اجرا شد. روشن است كه چنين شيوه اشاعه براي طرح هاي نوآورانه اي مثل ارتقاي خودبه خود كه الزامات ويژه اي را مي طلبد، نه تنها موفقيت آميز نيست، بلكه به ايجاد بدبيني به هر نوآوري و همچنين عوارض نامطلوب ديگر منجر مي شود. به همين سبب با تغيير دولت يعني بركناري دكتر اقبال، طرح ياد شده در شوراي عالي آموزش و پرورش (شوراي عالي فرهنگ وقت) لغو و شرايط به وضع سابق برگشت داده شد.
در اين باره، يعني ارتقاي خود به خود، شوراي عالي آموزش و پرورش در سال۸۱ به دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي معاونت آموزش عمومي و امور تربيتي مأموريت داد تا مطالعاتي انجام دهد و گزارش آن را به شورا ارائه كند. بر اين اساس، چند مطالعه در دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي صورت گرفت و گزارش آن به شوراي عالي داده شد. اين مطالعات شامل بررسي هاي نظري و تطبيقي و نظرسنجي مي شد. در حال حاضر هيچ  طرح آزمايشي اجرايي، براي اين موضوع وجود ندارد و تنها بررسي و مطالعه در خصوص شيوه هاي مختلف ارتقا در اين دفتر ادامه دارد.
شوراي عالي آموزش و پرورش همزمان با پيشنهاد مطالعه درباره ارتقاي خود به خود، پيشنهاد مطالعه و تهيه طرح آزمايشي ارزشيابي توصيفي را به دفتر ارزشيابي تحصيلي داد. كارشناسان اين دفتر با همكاري برخي استادان دانشگاه در حوزه علوم تربيتي طرحي را تهيه كرده و تقديم شوراي عالي آموزش و پرورش كردند. روشن است وجود مشكلات و مسائل بسيار نظام سنتي ارزشيابي تحصيلي، انگيزه اساسي براي كارشناسان و صاحب نظران تربيتي جهت تكاپوي چنين رويكردي در ارزشيابي تحصيلي بود.
طرح فوق در جلسه شماره ۲۹۶ مورخ ۱۲/۶/۸۲ كميسيون معين شوراي عالي آموزش و پرورش به تصويب رسيد و براي اجراي آزمايشي در تعداد محدودي كلاس
- حدود۲۰۰ كلاس- از كلاس هاي پايه اول به دفتر ارزشيابي تحصيلي و تربيتي ابلاغ شد، در اين طرح اساساً نگاه ديگري به ارزشيابي تحصيلي شده است. هدف اساسي ارزشيابي توصيفي- كه عنوان كيفي يا كيفي گرا برايش مناسب تر است- بهبود كيفيت يادگيري و ارتقاي سطح بهداشت رواني محيط ياددهي- يادگيري است. در اين طرح تأكيد عمدتاً بر ارزشيابي فرايندي (تكويني) و ارزشيابي عملكرد و بازخورد مستمر و اصلاحي معلم به دانش آموز است و بر ارزشيابي هاي پاياني كمتر توجه شده است. اصل محوري اين رويكرد «ارزشيابي براي يادگيري» است، نه «ارزشيابي از يادگيري» كه اصل محوري ارزشيابي سنتي است. همچنين در ابزارها به غير از آزمون هاي كتبي از ابزارهاي گوناگون ديگري چون پوشه كار، مشاهده، آزمون عملكردي و تكليف و كارنامه توصيفي بهره گرفته مي شود.
در اين طرح از شيوه حذف مردودي استفاده نشده است. طبق ماده ۵ اين آئين نامه، تصميم گيري درباره ارتقاي دانش آموز به پايه بالاتر، به عهده معلم است و بعد از انجام تمامي روش هاي مداخله (آموزش هاي جبراني و مانند اينها) در صورتي كه معلم تشخيص دهد كودكي نياز به تكرار پايه دارد؛ با ارائه مدارك و شواهد معتبر از وضعيت يادگيري كودك نظر خود را به شوراي مدرسه اعلام مي كند و در صورت تصويب شورا و متقاعد شدن والدين و حتي خود كودك، تكرار پايه صورت مي گيرد. اعتقاد طراحان طرح بر اين است با بهبود شيوه ارزشيابي، كيفيت يادگيري در كلاس نيز بهبود يافته و لذا احتمال تكرار پايه نيز به صورت واقعي كاهش خواهد يافت. بنا بر اين طرح، ارزشيابي توصيفي (كيفي) با ارتقاي خود به خود (شيوه حذف مردودي)  تفاوت دارد. اين نكته مهمي است كه بايد شناخته شود. خلط اين دو، مي تواند مشكلاتي را براي طرح ارزشيابي توصيفي فراهم آورد و نگرش منفي نسبت به ارتقاي خود به خود، به طرح ارزشيابي توصيفي سرايت كند.
گرچه ذكر اين نكته بي فايده نيست كه اين دو با همديگر قابل جمع هستند. يعني مي توان در شيوه حذف مردودي (ارتقاي خود به خود) از رويكرد ارزشيابي توصيفي نيز استفاده كرد. دليل اساسي اين مدعا، اين است كه اصولاً در ارتقاي خود به خود، ارزشيابي هاي پاياني كه مبناي تصميم گيري براي ارتقا است، به كنار نهاده مي شود و به جاي آن ارزشيابي تكويني به كار گرفته مي شود.
سوء برداشت پيش آمده در خصوص اين دو موضوع، يعني شيوه حذف مردودي و ارزشيابي توصيفي (كيفي)، عمدتاً به دليل طرح همزمان اين دو در محافل علمي و آموزشي بود. انتظار مي رود كه صدا و سيما به عنوان يكي از قوي ترين رسانه ها در راستاي اشاعه رويكردهاي نوين آموزشي، گام هاي مؤثري بردارد و مانع ايجاد چنين سوء برداشت هايي شود.

چهل حديث امام خميني(ره)
به اهتمام: عليرضا كمري/ ناشر: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان/ چاپ اول، ۱۳۸۲/ ۱۴۸ صفحه/ ۷۰۰ تومان.
«چهل حديث» از جمله تأليفات عرفاني، اخلاقي امام(ره) است كه در كنار ديگر آثار ايشان (اعم از نوشته هاي عرفاني، اخلاقي، فقهي، سياسي و ادبي) از اهميت خاصي برخوردار است و نزد آگاهان به عرفان و اخلاق اسلامي، ارزش و اعتبار ويژه اي دارد. منبع اصلي امام در انتخاب احاديث، كتاب «كافي- ثقه الاسلام كليني» است. ۳۳ حديث از احاديث اين كتاب به طرح و توضيح زشتي ها و ناراستي ها و آفات اخلاق و راه هاي نجات و رهايي انسان از آنها مربوط است كه مؤلف در لابه لاي مطالب هر كدام، ويژگي هاي انسان راستين و حقيقي را براساس دستورات ديني يادآور مي شود. در نقل و شرح اين احاديث، مقصود تأثيرگذاري بر اراده و عمل مخاطب و هدايت او به سوي ايمان و آگاهي و صفت هاي انسان الهي است. جهت و جان مايه اين اثر، جنبه تعليمي و تربيتي دارد؛ و به سبب گيرايي بيان مؤلف و وجه باورمندانه آن، بر جان و دل خواننده و مخاطب قابل مي نشيند و تأثير مي گذارد. از اين رو، شيوه و لحن مؤلف به خطابه و وعظ نزديك مي شود و از براي تحذير از گناه و هشدار و تنبه، خود و خواننده را مورد خطاب قرار مي دهد. ۷ حديث ديگر درباره اصول اعتقادي و دين شناسي فراهم آمده و در آنها مسائل پيچيده فلسفي، كلامي و عرفاني مطرح شده است.نگره مؤلف در انتخاب و تدوين «چهل حديث» بر پايه كلام خداوند و ائمه معصومين(ع) و روش عالمان و معارف شيعي مبتني است و از شيوه صوفيان يا آناني كه به رأي و ظن (پندار شخصي) خود به شرح مسائل و موضوعات مي پردازند پرهيز كرده اند. تأكيد امام(ره) بر عقل و شرع، ضمن پرهيز از ستيز با اهل حكمت و برهان، عرفان، فقه، حديث؛ جامع نگري و سعه صدر او را آشكار مي سازد. نكته شايان توجه، نحوه شروع، سير معنادار احاديث منتخب و پايان كتاب است كه از جهاد با نفس آغاز مي شود و در حديث چهلم به قرآن (سوره توحيد و آياتي چند از سوره حديد) با شور و شگفتي خاصي پايان مي پذيرد. طرز طرح بحث امام، اين گونه است كه ابتدا حديث و ترجمه آن را نقل مي كنند، آنگاه كلمات اصلي و تعبيرات مهم را توضيح مي دهند و پس از شرح واژگان و توضيح مقدمات و زمينه سازي هاي ضروري، طي چند فصل به شرح متن حديث مي پردازند.
مجموعه حكايات عرفاني و اخلاقي
گردآورنده: يدالله رنجبركهن/ ناشر: پيوند نو/ چاپ اول، ۱۳۸۳/ ۲۰۲ صفحه، رقعي/ ۲۰۰۰ تومان.
كتاب حاضر بياناتي است از بزرگان اهل فن و علماي پارسي زبان و عرفا كه به زباني ساده و روان نوشته شده است. اين حكايات گنجينه اي پربها از اندرزهايي است كه علاوه بر داشتن متني جذاب و خواندني، معنايي عميق را در نهان خانه خود جاي داده است. بيان واقعيات و شرح حوادث از ديدگاه بزرگان ادب، اين حكايات را تأثيرگذار و ارزشمند كرده است.

در پاسخ به گزارش مندرج در تاريخ ۱۲/۲/۸۳ با عنوان «نيازهاي درماني فرهنگيان» ضمن تشكر از نويسنده گرامي، موارد زير را به اطلاع مي رساند:
۱- وزارت آموزش و پرورش رسيدگي به وضعيت معيشت و رفاه فرهنگيان را سرلوحه اقدامات و برنامه هاي اصلي خود قرار داده و اميد است با همكاري ساير دستگاههاي مربوط شاهد اقدامات بهتري براي همكاران محترم فرهنگي باشيم. اداره كل رفاه و تأمين اجتماعي اين وزارت، تا حد امكان با تخصيص اعتبارات و ساير كمك ها، تلاش دارد تا با طرق مختلف در زمينه هاي درماني، مسكن، رفاهي و ساير امور مرتبط اقدامات لازم را به انجام برساند.
نويسنده محترم به ضرورت ساماندهي مراكز درماني آموزش و پرورش و ناهمگون بودن اين گونه مراكز در مناطق تهران اشاره كرده كه ضمن منطقي دانستن آن، يادآور مي شود بعضي از مناطق، براساس توانايي نسبت به ايجاد مراكز درماني اقدام كرده اند و لذا براساس اين توانايي، تلاش مي كنند در حد مقدورات، تسهيلات مناسبي را به فرهنگيان ارائه نمايند. در اين بخش، از حيث كيفيت ارائه خدمات و رعايت اصول فني و بهداشتي قطعاً كسب نظر از مراجع ذيربط در وزارت بهداشت مي تواند مورد اقدام قرار گيرد.
۲- تأسيس بيمه واحد در آموزش و پرورش براي انجام امور مختلف بيمه اي كه هم اينك براي كاركنان آموزش و پرورش صورت مي پذيرد، متضمن ايجاد تشكيلات وسيعي خواهد بود كه به نظر مي رسد با برنامه ريزي هاي انجام شده توسط دولت محترم در خصوص كم حجم كردن پيكره دستگاهها، واگذاري اين گونه امور به بخش خصوصي با نظارتهاي لازم ضروري خواهد بود. لذا انجام درخواست طرح شده در حال حاضر منوط به تصويب قوانين جديد است.
۳- در ارتباط با بيمه تكميلي درمان اعلام مي دارد در خصوص تأمين بخشي از حق بيمه توسط وزارت متبوع اقداماتي به عمل آمده كه اميد است در قرارداد آتي در دو زمينه اجرا گردد:الف) تعديل حق بيمه، ب) بالا بردن كيفيت تعهدات بيمه گر. همچنين در خصوص توسعه تعهدات و مشمول شدن برخي از موارد بيماري در تعهدات از كليه شركتهاي بيمه گر استعلام صورت گرفته كه مبلغ قرارداد سال آتي با توجه به تعهدات اخذ شده بيانگر همين مطلب است كه ان شاءالله در سال آينده نيز تغييرات خوبي در كيفيت تعهدات به وجود خواهد آمد.
۴- اختصاص سرانه درماني براي فرهنگيان، طرح بسيار مناسب و پسنديده اي است و متضمن اختصاص اعتبارات لازم از سوي دستگاههاي ذيربط است كه اين گونه اقدامات از جمله طرحها و پيشنهادهاي اصلي اين اداره كل مي باشد.
۵- ارائه طرحهاي منسجم براي مسائل بهداشتي فرهنگيان عزيز و تقويت درمانگاههاي فرهنگيان هميشه مورد نظر بوده و همان گونه كه در طرحهاي قبلي نيز به آن اشاره شده، تخصيص اعتبارات مناسب امكان اجراي اين گونه طرحها را ميسر مي نمايد. البته گفتني است بعضي از شهرستانها با توجه به امكانات مربوط و با جديت لازم توانسته اند نسبت به اجراي طرحهايي نظير طرح «سنجش سطح سلامت فرهنگيان مناطق ذيربط» اقدام كنند.
عليرضا جدايي  ـ مديركل روابط عمومي