رامتين راوندي
شايد بتوان مسأله هسته اي ايران را در حال حاضر يكي از مهم ترين مسائلي دانست كه انرژي بسياري براي حل و پيشبرد آن توسط دست اندركاران اين امر صرف شده و يا مي شود. به نظر نگارنده تاكنون بحث هاي بي شماري بابت اين امر صورت پذيرفته و تحليل هاي بسياري بابت اين مقوله صورت گرفته است كه هر يك در جاي خود قابل بررسي است. ولي اگر خواسته شود به اين مقوله از ديد ديگري نگريسته شود بايد از قبل اطلاعاتي دقيق از پيمانهاي مختلف در اين مقوله و همچنين اهميت آنها فرا گرفته شود تا بتوان به يك نتيجه گيري منطقي و مبتني بر عمل دست پيدا كرد. در اين مقاله نيز با توجه به عنوان مقاله و همچنين واژه هايي كه در ادامه بحث از آنها استفاده مي شود سعي شده مفاهيم اين واژه ها در حد معقول بيان شود. يكي از اين واژه ها آپارتايد است.
آپارتايد به معناي جدايي و از زبان آفريكانس، يا بوميان هلندي تبار آفريقاي جنوبي، گرفته شده است كه در قرن هفدهم به آن سرزمين مهاجرت كردند. اين واژه به صورت آپارتهيد، آپارتات و آپارتايت هم آمده است. نلسون ماندلا مبارز آفريقاي جنوبي براي حذف قوانين آپارتايد ۲۷ سال از عمر خود را در زندان گذراند كه آخرين آنها قانون اصلي يا تبعيض نژادي بود. به هر حال اين واژه از طرف افكار عمومي جهان محكوم شده است. زيرا تبعيض قائل شدن بدون منطق و دليل عقلي و شعور اجتماعي در نزد وجدان آگاه بشري جايگاهي ندارد.
يكي از قراردادهاي به اصطلاح مهم، قراردادي بين المللي براي منع گسترش سلاح هاي هسته اي در ميان كشورهاي غير هسته اي بوده كه معروف به قرارداد منع گسترش سلاح هاي هسته اي است كه معمولاً صورت كوتاه شده آن، يعني «قرارداد منع گسترش»  يا همان NPT به كار برده مي شود. به موجب مفاد قرارداد، هر كشور دارنده سلاح هاي هسته اي مي پذيرد كه سلاح هاي هسته  اي را واگذار نكند... و هيچ دولت فاقد سلاح هاي هسته اي را در توليد يا دستيابي به سلاح هاي هسته اي به هيچ طريق ياري، تشويق، يا تحريك نكند و هر كشور غير هسته اي مي پذيرد كه سلاح هاي هسته اي را دريافت نكند، توليد نكند يا به نحو ديگر به دست نياورد. تاكنون اكثر كشورهاي جهان اين قرارداد را امضا كرده اند (كه ايران هم از آن جمله است) و شرايط قرارداد را كه آزادي عملشان در زمينه سلاح هاي هسته اي را محدود مي كند پذيرفته اند.
پيمان منع گسترش سلاح هاي هسته اي (NPT) نمايانگر پيشرفت عمده اي در اقدامات انجام شده براي جلوگيري از تهديد يك جنگ هسته اي است .اهداف عمده NPT عبارتنداز: كاهش تهديد جنگ هسته اي، تشويق و پيشبرد تلاشهاي مربوط به خلع سلاح هسته اي و كمك به توسعه صلح آميز انرژي هسته اي در تمام كشورها. هدف اصلي قرارداد كه حفظ و تداوم وضع موجود و انحصار سلاح هاي هسته اي در دست پنج كشور (آمريكا، روسيه، انگليس، فرانسه و چين) است در ذات خود تبعيض آميز است. اما در ضمن به امنيت تمام كشورها ارتباط پيدا مي كند زيرا هر افزايشي در تعداد اعضاي باشگاه هسته اي خطر جنگ هسته اي را به دليل تصادف، اشتباه محاسبه، يا گسترش سلاح ها تشديد مي كند. منع گسترش سلاح ها كه به خاطر نامعلوم بودن تعداد اعضاي بالقوه باشگاه هسته اي غالباً مشكل «كشورهاي شمال»   خوانده مي شود به وسيله بيست كشور يا بيشتر كه ممكن است در حال حاضر زمينه علمي، تكنيكي و صنعتي لازم براي ساختن سلاح هاي هسته اي را داشته باشند يا به زودي اين توانايي را پيدا كنند مورد تهديد و مخاطره واقع شده است.
كشورهايي كه در حال حاضر از لحاظ تكنولوژي و دسترسي به مواد قابل تبديل به انرژي هسته اي توانايي و استعداد توليد سلاح هاي هسته اي را دارند عبارتنداز: آلمان، ژاپن، ايتاليا، هند، رژيم اشغالگر قدس، برزيل، آفريقاي جنوبي، مصر و پاكستان. كه البته به طور بالفعل كشورهاي رژيم اشغالگر قدس، هند و پاكستان در حال حاضر داراي تسليحات هسته اي هستند. تعداد ديگري از كشورها هم از دستيابي به اين توانايي عقب نيستند. مانع اصلي براي برقراري يك سيستم كنترل مؤثر اين است كه تعدادي از اين كشورهاي غير هسته اي از امضا و تصويب اين قرارداد خودداري كرده اند، علاوه بر قرارداد منع گسترش سلاح هاي هسته اي كوششهاي ديگري نيز براي كنترل گسترش سلاح ها صورت گرفته است، از جمله مذاكرات مربوط به منع كامل تمام آزمايشات هسته اي و ايجاد مناطق و قاره هاي عاري از سلاح هاي هسته اي كه همچنان ادامه دارد.
يكي از سازمانها كه به طور يقين بارها اسم آن را شنيده ايد آژانس بين المللي انرژي اتمي (IAEA) بوده كه توسعه انرژي اتمي براي مقاصد صلح آميز را تشويق مي كند. اين آژانس با اين هدف تأسيس شد كه با تشويق همكاري، به ويژه همكاري در ميان قدرتهاي اتمي و كشورهاي در حال توسعه، تهديد جنگ را كاهش دهد. اين آژانس درصدد است كه از طريق ايجاد منابع انرژي ارزان و آموزش تكنولوژي جديد به دانشمندان كشورهاي توسعه نيافته استانداردها و سطح زندگي را در جهان بالا ببرد. اين آژانس برنامه هاي تحقيقاتي متعددي به عهده گرفته، درباره سلامت و استانداردهاي ايمني مطالعات و پژوهش هايي انجام داده و براي هدف هاي تحقيقاتي مواد راديواكتيويته در اختيار كشورها قرار داده است. براي اينكه مواد راديواكتيويته عرضه شده براي مقاصد صلح آميز به مصرف مقاصد نظامي نرسند بازرسي هاي ويژه اي، از جمله بازرسي هاي در محل، مقرر گرديده است.
بنيانگذاران اين آژانس اميدوار بودند كه عمليات آژانس پايه يك نظام بين المللي مبتني بر كنترل و بازرسي سلاح  هاي هسته اي را كار خواهند گذاشت. با توجه به توضيحات فوق و اندك اطلاعاتي در اين زمينه مي توان نتيجه گرفت كه مسئول عملكرد كشورهاي عضوNPT در واقع با توجه به مقررات پادمان(۱) آژانس بين المللي انرژي اتمي مي باشد و نه سازمان و يا كشور ديگري. در مورد ايران هم برخوردها شفاف نمي باشد. ايران در سال هاي قبل از انقلاب كه هيچ تجربه  اي در زمينه نيروگاه هاي هسته اي نداشت و در ضمن افراد آموزش ديده در اين صنعت بسيار انگشت شمار بودند در يك اقدام ويژه قرارداد احداث چندين نيروگاه هسته اي را با كشورهاي غربي به امضا رساند. به طوري كه آنها قول هر نوع همكاري و مساعدتي را به ايران پيشنهاد نمودند و ايران يكي از همپيمانان اصلي آن در منطقه خاورميانه شد. اما امروز پس از گذشت سالها و رشد كمي و كيفي نسبي اين صنعت در ايران اين گونه فشار و برخوردهاي چندگانه توسط آژانسي بين المللي انرژي اتمي صورت مي گيرد. مگر ايران عضوNPT نيست و تمام مقررات آن را نپذيرفته كه بدين شكل يك طرفانه با آن برخورد مي شود. ايران در هر زماني كه آژانس تمايل داشته بازرسان خود را براي بازرسي از نقاطي كه شبهه برانگيز از نظر خودشان بوده به ايران گسيل دارند و در اين راه نهايت همكاري را با بازرسان آژانس به انجام رسانده اند. آنها هم در گزارشات خودشان بر اين امر صحه گذاشته اند. حال بايد ديد با توجه به اينكه طبق مقررات NPT هر كشور عضو مي تواند تمام فعاليتهاي صلح آميز هسته اي را در چارچوب مقررات NPT انجام دهد و ايران هم تمام فعاليتهاي هسته اي آن با توجه به مشاهدات بازرسان آژانس در راستاي فعاليتهاي صلح آميز هسته اي است پس اين برخوردها چه معنايي مي تواند داشته باشد.
به نظر مي رسد كه NPT از ابتداي پيدايش در ذات خود داراي تناقض بوده است زيرا از همان ابتدا انحصار سلاح هاي هسته اي در دست پنج كشور هسته اي را امري بديهي دانسته، در حالي كه اگر كشورهاي ديگر با توجه به امكانات بالقوه خود در زمينه فعاليتهاي صلح آميز تلاش نمايند با محدوديت هاي قابل توجهي مواجه خواهند شد
ايران هنوز سالها پس از انقلاب با توجه به همين سنگ اندازيها نتوانسته اولين نيروگاه هسته اي خود را راه اندازي نمايد و در اين زمينه به حق در خور توجه خود دست پيدا كند با توجه به همين برخوردها ايران هنوز نتوانسته شريك ديگري به جز روسيه در ساخت نيروگاه هسته اي خود بيابد. به هر حال اگر چند كشور در يك مناقصه شركت نمايند كارفرما مي تواند شرايط انتخاب بهتري چه از نظر سطح تكنولوژي و چه قيمت و همچنين شرايط ساخت و اجراي پروژه داشته باشد. با تمام اين اوصاف به علت قدرتهاي تصميم گيرنده اين امر و نفوذ آنها در آژانس انرژي اتمي مي توان بسياري از تصميم گيري هاي آژانس را فني و كارشناسانه ندانست بلكه تصميم گيري هاي سياسي در آن نيز دخيل مي باشد. به نظر مي رسد كه NPT از ابتداي پيدايش در ذات خود داراي تناقض بوده و هست. زيرا از همان ابتدا انحصار سلاح هاي هسته اي در دست پنج كشور فوق الذكر را امري بديهي دانسته، در حالي كه اگر كشورهاي ديگر با توجه به امكانات بالقوه خود در زمينه فعاليتهاي صلح آميز تلاش نمايند با محدوديت هاي قابل توجهي مواجه خواهند شد. البته در همين برخوردها هم با كشورهاي در حال توسعه در زمينه انرژي هسته اي برخوردها عادلانه نيست. به عنوان مثال كره جنوبي كه تا چندي پيش برنامه غني سازي آن از پنجاه درصد هم فراتر رفته بود كشف شد و در ضمن اين فعاليت را هم به آژانس گزارش نكرده بود. با توجه به اين مسائل مشكل آنچناني برايش ايجاد نكردند. چون كه كشوري در مدار آمريكاست و با سياستهاي كشورهاي غربي همگون است. ولي ايران با توجه به فعاليتهاي شفاف صلح آميز هسته اي بايد از حق برخورداري از بخش هاي اصلي اين صنعت محروم بماند. اين برخوردهاي تبعيض آميز و بدون انصاف توسط آژانس بين المللي انرژي اتمي و كشورهاي غربي در رابطه با برنامه صلح آميز هسته اي ايران را بايد يك آپارتايد در زمينه هسته اي ناميد. كه هيچ عقل و وجدان آگاه بشري آن را برنمي تابد. به نظر مي رسد كه بايد يك سري تجديد نظرهايي توسط متفكرين و متخصصين آگاه به اين مسائل در زمينه قوانين چنين سازمانهايي صورت پذيرد تا بهترين، پيشروترين و عادلانه ترين قوانين وضع شود زيرا با وضع چنين قوانين شفاف و مدوني منافع تمام كشورهاي دنيا تأمين خواهد شد .در سايه وضع چنين قوانين محكم و اصولي نفوذ كشورهاي ديگر در آن كمتر شده و مي توان به يك اجماع منطقي در سطح جهاني دست يافت. در حال حاضر قدرتهاي مافيايي در بسياري از مسائل مهم جهان نقش دارند .شايد ناميدن واژه قدرت سايه ها عبارت مناسبي براي آنها باشد. آنها با توجه به وصل بودن به مراكز قدرت جهاني و كارتل هاي اقتصادي به صورت گروهي عمل كرده و سعي مي كنند در تمام تصميم گيري هاي منطقه اي و جهاني اعمال قدرت نمايند و برآيند آن را به نفع خود رقم بزنند كه متأسفانه به علت ناآگاهي قشر وسيع مردم در بسياري از موارد موفق هم مي شوند زيرا اين قدرتهاي سايه وار اگر هم در مسائل كوچكتر اختلاف منافع داشته باشند ولي در مسأله بزرگتر كه همان در اختيار داشتن نبض جامعه بشري از ديدگاه خود است با يكديگر ائتلاف هاي محكم و ديرينه اي دارند. اميد است كه آژانس انرژي اتمي به عنوان يك سازمان مسئول در تصميم گيري هاي خود كارشناسانه برخورد نمايد و درگير بازيهاي سياسي قدرتهاي با نفوذ نشود؛ در غير اين صورت از اعتبار آن كاسته خواهد شد كه در شأن چنين سازماني نيست و ايران هم در اين بين با توجه به تلاش و بردباري خود جهت رسيدن به تكنولوژي صلح آميز هسته اي حقانيت خود را به اثبات خواهد رساند.
پانوشت:
۱- به مجموعه اقداماتي كه هدف آن نظارت بر كاربرد و مصرف مواد هسته اي ويژه و جلوگيري از انحراف آن به سوي مقاصد غيرصلح جويانه مي باشد پادمان گفته مي شود.