اسلامي فرهنگ و تجدد معضلات
 
:گشايي جستار
طي كه است اسلامي معاصر ازمتفكران نصر ، سيدحسين دكتر
فلسفي ، و علمي مختلف عرصه‌هاي در فعاليت طولاني سالهاي
معاصر ديني مسائل و فرهنگ در كاوش به اسلام ، منظر از
به او فكري و علمي اشتغالات عمده‌ترين.است پرداخته
مربوط آن ويژه ارزشهاي و اسلام بازشناساندن و بازشناسي
اسلامي ، علوم و فرهنگ فلسفه ، در تبحر بر علاوه وي.مي‌شود
غرب معاصر تفكر و فرهنگ باب در اصيل و عميق اطلاعاتي
جمع چنين ارزش آشنايند ، وي با كه كساني همه كه دارد نيز
او سخن دلايل ، همين به.دريافته‌اند را ايشان در فرهنگي
دهه چندين پشتوانه و است برخوردار خاصي اعتبار و ارج از
متراكم خود سر پشت در را نقادانه و مستمر پژوهش و مطالعه
در (شمسي هجري متولد 1312) نصر دكتر.است ساخته
دانشگاه پرينستون ، بيروت ، هاروارد ، تهران ، دانشگاههاي
استاد عنوان به واشنگتن جورج دانشگاه و تمپل يوتا ،
حكمت انجمن بنيانگذار او.است كرده تدريس اسلامي مطالعات
سراسر در متعددي پژوهشي مجامع در و است ايران فلسفه و
.است بوده مهمي مطالب ارائه‌دهنده يا و كرسي صاحب جهان
به كه "شاعر و فيلسوف رياضيدان ، خيام" سمينار در "اخيرا
ارائه به نصر دكتر شد ، برگزار پاريس در يونسكو همت
همين درحاشيه.پرداخت "فيلسوف خيام" عنوان تحت سخنراني
شده ايشان با سليماني مرضيه خانم توسط گفتگويي سمينار
.مي‌كنيم جلب مطلب اين به را گرامي خوانندگان توجه كه است
معارف گروه
نصر حسن سيد دكتر با گفتگو
جدي مواجهه قرن سه يا دو از پس هنوز كه مي‌رسد نظر به *
و عيني لحاظ به هم بزرگي ، مشكلات غرب ، و اسلام جهان ميان
اسلام ، جهان در ويژه به و دارد وجود ذهني نظر از هم
باقي ناشده حل مسئله‌اي مدرنيته ، يا تجدد با رويارويي
را افقهايي چه عرصه اين در شناخت و گفتگو.است مانده
دربرمي‌گيرد؟
و كامل دانش مي‌بايست متجدد دنياي با مواجهه براي *
به جديد غرب از هم و غرب فكري و ديني سنت از هم عميق ،
غربيها كه باره اين در معيني كلي‌بافيهاي عرضه.آورد دست
و لذت‌طلب يا پويا ، و فعال يا ماترياليست ، و مشرب دهري
بتوان تا فهميد را غرب جوهر بايستينيست كافي سختكوشند ،
و ايدئولوژيها تاريخي ريشه‌هاي و تجددطلبي تحولات
غرب ، شناخت است ، كار در ساحت آن در كه را نيروهايي
از را اسلام كه است آورده ميدان به را زيادي شرق‌شناسان
بسيار عده اسلام جهان اما كرده‌اند ، مطالعه خود نقطه‌نظر
بتوانند كه است كرده تربيت "غربشناس" انگشت‌شماري
دين از و هنرها ، تا علوم از را ، غرب تمدن مختلف جنبه‌هاي
.كنند بررسي اسلامي نقطه‌نظر از آن ، اجتماعي رفتارهاي تا
همه ضعفهاي و عقبماندگي گذشته در چيست؟ امر اين علل *
سنتي ، سياسي ساختارهاي و يكسو از فرهنگي و تاريخي جانبه
معاصر ، دوران در اما بود ، داده كاهش را فرهنگي تحرك اجازه
از كثيري جمع حضور و ارتباطات گسترش مسئله به توجه با
از شناخت تعميق و زمين مغرب در مسلمان دانشوران و جوانان
مشكلات همان از بايد هم باز چرا غربي ، و خودي سنتهاي
گفت؟ سخن گذشته معرفتي
از ويژه به زيادي ، مسلمانان گفتيد شما كه همانطور *
.مي‌كنند سفر غرب به جديد آموزشهاي طلب در جوانان ، ميان
جهان جغرافيايي محدوده همان در مسلمانان از ديگر بسياري
حلقه‌هاي و محافل برخي و آموزشي نهادهاي داخل در و اسلام
كه مي‌شوند مواجه متجدد دنياي معارضه با معين اجتماعي
و مرزي نقاط واقع به واقعند ، اسلامي سرزمينهاي در هرچند
در مسلمانان اين از زيادي تعداد.هستند غرب نفوذ معرض در
خودبيگانه از بيگانه ، ايدئولوژيهاي خردكننده نفوذ نتيجه
شكل به "غالبا ايشان از ديگر برخي كه حالي در شده‌اند ،
از بيگاه ، و گاه پرخاشگريهاي و خشونتها و عاطفي طغيانهاي
دانش به معدود عده‌اي تنها اما.داده‌اند نشان واكنش خود
بتوانند تا يافته‌اند دست متجدد دنياي درباره كافي عميق
اسلامي پاسخ و كنند حفظ را اسلام آن ، چالشهاي پرتو در
مي‌كند ، مطرح موجود ايدئولوژيهاي كه مسائلي براي را لازم
چشم‌اندازهاي از مسلمانانه نقشه‌هاي تعداد.دارند عرضه
خويشتن باختن بدون تا كند كمك مسلمانان به كه جديد فكري
است ، الهي موهبت گرانبهاترين كه ايمان گوهر دادن كف از يا
.است اندك بسيار بگذرند ، چشم‌اندازها اين بلند و پست از
.كرد انكار را آن سادگي به نمي‌توان كه است واقعيتي اين
نقشه‌هاي اين شما قول به تا شده باعث عواملي چه *
به و بدهيم كف از جديد دنياي در را مسلمانانه راهنماي
اينگونه جديد دنياي با رويارويي چشم‌اندازهاي كلي طور
باشند؟ تنگ
متجدد دنياي مشخصه كه آشفتگيهايي و پيچيدگي تنها نه *
اسلام ، جهان بر غرب سلطه همپاي كه واقعيت اين بلكه است ،
ديني تعاليم جنبه‌هاي و جهات از بسياري تدريج به مسلمين
نقشه‌هاي چنان تدارك كار نيز كرده‌اند ، فراموش را خويش
آن احوال و اوضاع اين حاصل.است ساخته مشكل را راهنمايي
براي كه اسلامي سنت جنبه‌هاي و جهات از بسياري كه است
كنوني مسائل به اسلامي پاسخهاي عرضه و تجدد عميق درك
فراموش و رفتن دست از آستانه در دارد ، قطعي و مبرم ضرورت
در تنها نه پيش ، نسلهاي مسلمانان.است گرفته قرار شدن
نبوده‌اند ، است مطرح امروزه كه مسائلي و مشكلات معرض
از امروزي مسلمانان از كامل‌تر خيلي حال عين در بلكه
براي كاملي جهان‌نگري كه اسلامي ، تعاليم ابعاد از بسياري
معناي توضيح به را آنان نياز و مي‌كرده تدارك ايشان
.داشته‌اند آگاهي است ، برمي‌آورده زندگي
حل براي مي‌كنيد ، پيشنهاد شما كه حلي راه نزديكترين *
مسلمانان گريبانگير امروزه كه تاريخي معضل و مشكل اين
چيست؟ است ،
اسلام جاودانه حقايق كه است لازم چيز همه از پيش *
شرح نبوي سنت و حديث در و آمده ، مجيد قرآن در كه همانطور
مسلمان متفكران و علما توسط قرنها طول در و شده وتوضيح
در.شود عرضه دوباره است ، گرفته قرار تفسير و بسط مورد
و تعصبات همه از دور به اسلامي پيام جوهر بايستي كار اين
و كلام جان كه وحدتي آن بر و شود ، ارائه فرقه‌اي تقسيمات
استفاده مستلزم كار اين اما.شود تاكيد است اسلام پيام
عظيمي اكثريت كه مسلمان جوانان كه است امروزيني زبان از
اگرهم لذا و نخوانده‌اند درس سنتي مدرسه‌هاي در ايشان از
با بدانند ، خوبي به را اسلامي زبانهاي ساير و عربي زبان
ندارند ، انس و آشنايي اسلامي كهن متون عالمانه زبان
.بفهمند را آن بتوانند
مخاطرات و كمبودها اين متوجه مسلمانان زماني چه از *
.شدند فرهنگي
از اسلام جهان آگاهي باعث كه حادثه‌اي تاريخي ، نظر از *
توسط مصر اشغال شد ، غرب قريبالوقوع معارضه و خطر
آگاهي حيث از حادثه اين.بود ميلادي سال 1798 در ناپلئون
آن ، از اسلام جهان تلقي تغيير و غرب به نسبت اسلام جهان
عجيب.بود اسلام جهان در دگرگوني سرآغاز و سرفصل نوعي
اقتصادي و نظامي نظر از غرب كه قرني سه حدود در اينكه
و رنسانس كه حالي در و بود ، شدن قوي‌تر حال در پيوسته
قلب مي‌داد ، رخ غرب در مهم تحولات ساير و علمي انقلاب
و بي‌اعتنا رويدادها اين همه به نسبت كمابيش اسلام جهان
توجهي مي‌داد رخ اروپا در آنچه به نسبت و بود بي‌تفاوت
ديپلماتيك نمايندگي هيئتهاي دوران اين در.نمي‌داد نشان
اروپا به مراكش و ايران يا عثماني امپراتوري از معدودي
آوردند ، فراهم قاره اين درباره گزارشهايي و شدند اعزام
كنارش و گوشه كه آنگاه حتي اسلام جهان اصلي بدنه اما
تكه تكه آنان دست‌اندازيهاي با و استعماري قدرتهاي توسط
بعد ولي.بود بي‌توجه غرب به نسبت همچنان مي‌شد ، جدا و
مصيبت از تدريج به مسلمين ناپلئون ، توسط مصر اشغال از
.شدند آگاه مي‌شد نازل اسلام جهان بر داشت كه عظيمي
دست از و شد كامل برهند انگليس سلطه حادثه اين از پس
سلسله يك اثر در ايرانيان نيز و عثمانيها نيروي رفتن
ميان جنگهاي و كريمه جنگ همچون مهم منازعات و جنگها
از بسياري كه گرديد باعث ايران ، و تزاري روسيه
به بود اسلام جهان به متعلق زمان آن تا كه سرزمينهايي
.بيفتد غرب دست
شكلهاي پديده اين برابر در مسلمانان جامعه عكس‌العمل *
نخستين در عكس‌العملها اين مهمترين.است داشته متفاوتي
بود؟ چگونه استعمار و باغرب برخورد دوران
واكنش ضرورت و غرب معارضه به طريق ، اين به كه مسلميني *
گونه سه مي‌توانستند بودند يافته وقوف آن برابر در
كه عقيده اين اساس بر اينكه نخست.بدهند نشان عكس‌العمل
و علت اسلام تاريخ بعدي مبتدعات و تبدلات و تحولات همه
تحكيم و تقويت براي بايد آنها و بوده مسلمين ضعف منشا
پيامبر و قرآن اوليه و اصيل تعاليم به اسلام دوباره
و گردند ، باز مي‌فهميده‌اند صالح اسلاف آنچنانكه (ص)اكرم
اوليه خلوص حديث ، و قرآن تعاليم به تمسك با تا بكوشند
كه بودند معتقد گروه اين.بازيابند را اسلامي تاريخ
هنري و فلسفي دستاوردهاي و تحولات همه بايستي مسلمين
تجمل و بزرگ شهرهاي راحت زندگي شيوه نيز و اسلامي ، تمدن
ايشان.بگذارند كنار را آن با متلازم غفلت و تن‌آسايي و
به را اسلام "مجددا بازگشت اين كه بودند مدعي و معتقد
كه بود آن دوم عكس‌العمل.گرداند خواهد باز قدرت‌پيشين
هجوم با شدن همراه و همسو براي اسلام است لازم شود گفته
دارد ، را خود خاص ايدئولوژي و فلسفه و جهان‌نگري كه غربي
كه بود آن سوم عكس‌العمل بالاخره و.شود نوسازي و تعديل
و ظلم كه رسيد خواهد روزي متعدد احاديث بنابر شود ادعا
باشد افتاده محاق به واقعي اسلام و گرفته را عدل جاي جور
سرانجام و (عج)موعود مهدي ظهور براي را زمينه وضع اين و
اين به قائلان نظر مطابق.كرد خواهد مهيا آخرالزمان
مي‌داد ، رخ اسلام جهان در كه حوادثي سوم ، عكس‌العمل
پيش‌بيني اسلامي سنتي منابع در كه بود آنچه تحقق "صرفا
قرن مطابق) هجري سيزدهم قرن نخست دهه‌هاي در.بود شده
مختلف نقاط در عكس‌العملها اين سه هر (ميلادي نوزدهم
.گرديد ابراز اسلام جهان
و استمرار "عملا نخست عكس‌العمل دو كه مي‌رسد نظر به *
مي‌يابد؟ گسترش همچنان معاصر دوران در و يافته تكامل
اعظم بخش و (ميلادي نوزدهم) سيزدهم قرن اواخر در بله ، *
اسلام جهان بر غرب فشار (ميلادي بيستم) چهاردهم قرن
اين در.شد افزوده بسيار واقع در و يافت ادامه همچنان
واكنش است ، حركتهايي چنان سرشت اقتضاي كه همچنان احوال ،
عكس‌العمل دو ولي يافت ، كاهش تدريج به گرايانه موعود
و گرايانه اصول اصلاح‌طلبي با كه حركتهايي يعني ديگر ،
جهاني دوم جنگ تا مختلف اشكال به بود ، همراه خواهي تجدد
اين واكنش يا گرايش دو اين پيروان اكثر هدف.يافت دوام
و ارزشها يا و بياورند دست به سياسي استقلال يا كه بود
اقامه باره ديگر شريعت اساس بر را زندگي اسلامي معيارهاي
به اروپاييان سلطه ضد بر كه را مبارزاتي از بسياريكنند
"شديدا گروههاي اعضاي از كساني واقع در مي‌افتاد ، راه
از مي‌توان جمله اين از.مي‌كردند تمشيت گرا اصول
و مصر در سلفيه جنبش و اخوان‌المسلمين همچون گروههايي
به كشور اين در پاكستان تاسيس از پس كه هند اسلامي جماعت
نام اسلامي ديگر گروههاي برخي و داد ، ادامه خود فعاليت
.برد
به اخير ، قرن دو يكي طول در كه مي‌دانيم همه اين با *
عين در اسلامي كشورهاي اغلب بيستم ، قرن در ويژه
بيشتر چه هر شد ، گفته كه چندگانه‌اي و متنوع واكنش‌هاي
بسيار سطوح و ابعاد وابستگي اين و شدند وابسته غرب به
.داد قرار تاثير تحت را آنها زندگي از زيادي
دوم جنگ از پس اسلام ، جهان كه احوال همان در بله ، *
اتحاد در واقع جزنواحي خود ، نواحي همه در تدريج به جهاني
مي‌يافت ، دست سياسي استقلال به كمونيست ، چين و سابق شوروي
به پيش از بيش فرهنگي حتي و اقتصادي نظر از حال عين در
جهان در عكس‌العملهايي و واكنشهاميشد وابسته غرب
.است يافته ادامه امروز به تا كه يافت ظهور اسلام
معاصر ايدئولوژيهاي سوي به تجددطلبان از گروههايي *
اين تلفيق با يا آن وسيله به يا كردند سعي و رفتند
مجموع در كنند ، باز تازه‌اي راه اسلام ، با ايدئولوژيها
رسيد؟ نتايجي چه به جريان اين
.گسترده و مستقل بحثهاي نيازمند و است مهمي پرسش اين *
به همچنان تجددطلب ، گروه كه گفت مي‌توان اختصار به اما
تفسير تدارك براي پيشتر ، دهه‌هاي در كه تلاشهايي
قصد و بود زده دست اسلامي تفكر و اسلام از متجددانه‌اي
حتي و غربي ايدئولوژيهاي و انديشه‌ها با را آن تا داشت
ايدئولوژيهاي به متمايل افراد برخي نزد در اواخر همين تا
داده ادامه كند ، همساز و همراه كمونيستي ، و سوسياليستي
و پيروان كه غرب سنتي ليبراليسم دوران ، اين طي دراست
اكثر در تدريج به داشت ، اسلام جهان در فراواني هواداران
براي و داد دست از را خود اقبال و اهميت مسلمان كشورهاي
اصطلاحاتي و آورد روي سوسياليسم به كوتاه ، زماني مدت
امر همين از اسلامي سوسياليسم يا عربي سوسياليسم نظير
.مي‌گرفت سرچشمه
جهان مواجهه در بتواند كه سازنده‌اي و مثبت نتايج آيا *
اين در افتد ، موءثر متجدد جهان با اسلامي فرهنگ و اسلام
است؟ مشاهده قابل گرايش
عمقي‌تري مسائل نتوانست ايدئولوژيها اين از هيچيكخير *
در نتيجه در.كند حل بود مواجه آن با اسلام جهان كه را
با مقايسه در تجددطلبانه تفاسير و تعابير اخير ، دوره
فرهنگي ، و سياسي جبهه دو هر در قرن ، همين پيشتر دهه‌هاي
اما.گذاشت ضعف به رو و گرفت خود به تدافعي وضع كمابيش
.نشد برچيده "تماما و "كاملا وجه هيچ به آن بسط
و معاصر و تازه تفسيرهاي ارائه براي تلاش حال اين با *
است؟ داشته ادامه همچنان كارآمد
در چه و اسلام جهان در چه مسلمان ، متفكران از عده‌اي *
مي‌كنند ، زندگي اروپا و آمريكا در كه كساني ميان
كه تفاسيري ;كنند عرضه اسلام از جديدي تفاسير كوشيده‌اند
از سنتي فهم نقد تا احاديث وثاقت در بازنگري از آن دامنه
تا غرب ، در عهدين منتقدانه تفاسير شيوه به قرآن متن
تا بالاخره و ديني حوزه در شريعت مسلم اصول در بازنگري
قبول و غربي انديشه‌هاي روي بر اسلامي تفكر ساحت گشودن
و اجتماعي و سياسي و فلسفي حوزه‌هاي در انديشه‌ها اين
.است گسترده اقتصادي
دارد ادامه
|
