پژوهي دين
مجتبايي فتح‌الله دكتر استاد با گفت‌وگويي
و دكارت و بيكن چون كساني آثار در و رنسانس از بعد *
و روشنگري عصر و و 17 سده‌هاي 16 متفكران و هيوم
و عقلاني نگرش آغازين انگاره‌هاي مي‌توان هيومانيسم
مشاهده غرب در را انسان دينداري و دين ماهيت به منطقي
گرفت خود به مختلف صور و اشكال كه كرد ،
از يكي مجتبايي ، فتح‌الله دكتر استاد :جستارگشايي
ما كشور در دين‌پژوهي عرصه ممتاز و برجسته چهره‌هاي
در پژوهش و پويش و تلاش سال پنجاه طول در كه هستند
خود از بسياري شاگردان و آثار عرفان ، و اديان و ادبيات
فراوان ، دانش و تواضع با مجتبايي دكتر.نهاده‌اند جاي بر
فراوان شاگردان راهنماي و تدريس عهده‌دار طولاني سالهاي
دكترا دوره در اديان دانشجويان نيز اينك هم و بوده خود
حضور با اين ، بر علاوه.مي‌سازد بهره‌مند خويش فيض از را
علمي موءسسات و فرهنگستان اسلامي ، بزرگ دائرتالمعارف در
و ثبت را خويش پژوهش و تفكر طولاني سالهاي حاصل معتبر ،
اعتباري و وثاقت از جملگي كه آثاري.مي‌نمايد تكثير
ديگران مطالعات مراجع شمار در و برخوردار دائرتالمعارفي
فرهنگ ، زبانها ، عرصه در مجتبايي دكتر خاص تبحر.است
كه است چشمگير چنان حاضر حال در هندوستان اديان و معارف
كنوني هندشناس اعتمادترين قابل و اول ماخذ را وي مي‌توان
علمي مراكز در مجتبايي پژوهشهاي و مطالعات.دانست ايران
ممتاز دانشگاههاي در آن تكميل و هندوستان دانشگاهي و
جامعه در درخور مقامي شايسته نظر هر از را وي امريكا ،
به نيز ما اساس ، براين.است نموده كشور فرهنگي و علمي
آشنايي و مجتبايي استاد علمي مقام از تجليل براي خود سهم
ذيل گفت‌وگوي ايشان ، با معارف گرامي خوانندگان افزون‌تر
كرده تقديم ارجمند خوانندگان به "پژوهي دين" عنوان با را
طول آرزوي ارجمند استاد براي متعال خداوند درگاه از و
.داريم سلامت و عمر
معارف گروه
سليماني مرضيه :از گفت‌وگو
را غيرديني و ديني مطالعات از حوزه‌هايي چه دين‌شناسي *
دربرمي‌گيرد؟
در كه باشد موضوعي همان "دين‌شناسي" از شما مقصود اگر *
Religions) "دين علم" به آن از غربي زبانهاي به اصطلاح
در تحقيق" يا(Seience of Religion) يا (Wissenschatt
آن مقدمات و مي‌كنند تعبير اديان تطبيقي تاريخ يا "دين
تحقيق و مطالعه بيشتر بازمي‌گردد ، نوزدهم قرن اواسط به
و عمومي و كلي طور به است انسان دينداري و دين ماهيت در
وقتي فقط خاص دين يك شرعي احكام و علوم مباني و مبادي به
و موضوع در آن مقايسه و شناخت با بخواهد كه مي‌پردازد
با ديگر اديان در آن مشابه مورد و موضوع با خاص مورد
يا و ببرد پي معنايي به اختلاف ، و مشابهت وجوه به توجه
"كلا.نمايد تبيين و توضيح خود كلي موضوع در را نكته‌اي
ساير مانند هم دين كه است اين بر فرض دين‌شناسي در
جوامع در هزاره‌ها طي در كه ديگري نهادهاي و موضوعات
وجود همواره بشر نوع اجتماعي و فردي زندگاني و بشري
رشد از درجه‌اي هر در فرهنگها ، و تمدنها همه در و داشته
است ، داشته قوام‌بخش و موءثر سهم بوده‌اند كه تكامل و
تحليلي و نقد و علمي بررسي و تحقيق مورد كه است آن قابل
آيا كجاست؟ در و چيست دين خاستگاه.گيرد قرار جانبه همه
فردي حيات در آن سهم شده‌اند؟ آن پيدايش موجب خاصي عوامل
منطقي احكام و قوانين تابع است امري آيا چيست؟ اجتماعي و
است موضوعي آيا دارد؟ را خود خاص منطق و احكام خود يا و
عقلاني؟ فوق يا غيرعقلاني و عاطفي است امري يا عقلاني
همه در و فردي حيات در آن عميق و بارز حضور و تاثير قدرت
و ديني شعائر و مناسك و اعمال مباني كجاست؟ از جوامع
است؟ كدام آنها محتواي و معنا و چيست شرعي و عبادي تكاليف
قول به يا دين علم كه كلي و عام است مسائلي اينها..
به هم و بپردازد آنها كليت به هم بايد دين‌شناسي شما
داده مسايل اين به كه جوابهايي البته.آنها جزئيات
پوزيتيويستي و مادي "صرفا ديدگاههاي از وسيعي طيف مي‌شود
اين به.مي‌گيرد فرا عرفاني‌را و الهي ديدگاههاي تا
و مي‌شود مرز هم دين فلسفه با مواردي در دين علم اعتبار
با كرد بررسي آن تاريخي بستر در را موضوع بايد هميشه چون
كلي طور به ولي مي‌شود ، توام مختلف جوامع و اديان تاريخ
سروكار نوعي به بشري معارف حوزه‌هاي همه با كه است علمي
در و مي‌كند عمل جامعه در دين كه آنجا از يعني.دارد
ناچار مي‌پذيرد ، اثر نيز جامعه از و مي‌گذارد اثر جامعه
نيز ديرينه و كهن جوامع در كه آنجا از و جامعه‌شناسي با
مربوط مردم‌شناسي با داشته را عملكرد و خاصيت همين
و فردي حيات در و نفساني است امري كه آنجا از.مي‌شود
جوامع در كه آنجا از روانشناسي ، با مي‌كنند عمل عاطفي
تاريخ ، با دارد انفعال و فعل و حركت تاريخ بستر در مختلف
و اعمال و رفتارها چگونگي در اقليمي كيفيات كه آنجا از
پيدا سروكار شناسي محيط و جغرافيا با است موءثر عقايد
باستان‌شناسي و ادبيات و زبانشناسي با همينطور.مي‌كند
.ديگر تمدني و فرهنگي حوزه‌هاي و اسطوره‌شناسي و
بسيط امري دين خود كه همانطور مي‌فرمائيد ، ملاحظه چنانكه
و روحي كيفيات از وسيعي بسيار طيفهاي وبايد نيست ساده و
و دانش مراتب و درجات و متنوع احساسي و عقلاني و اخلاقي
اجتماعي احوال و شرايط در را گوناگون اشخاص ادراك و فهم
و اشخاص پرسشهاي و مسائل به و فراگيرد ناهمسان تاريخي و
مانند هم دين علم دهد ، مناسب پاسخ مختلف طيفهاي در جوامع
.باشد ساده و بسيط امري نمي‌تواند دين خود
اين مي‌نويسند كتاب زمينه اين در كه كساني همه آيا پس *
هستند؟ دارا را شرايط
سابقه‌اي علم اين كردم عرض كه همانطور زمين مغرب در *
و دانشگاهها برنامه‌هاي در و دارد سال دويست به نزديك
اگر آنجا در.مي‌شود مراعات شرايط اين "طبعا علمي مراكز
آن عمده قسمت لااقل باشد نداشته را شرايط همه تخصصي صاحب
به علوم غرب علمي مراكز در كه داشت توجه بايد.دارد را
مي‌گيرند ، قرار تحقيق و تدريس مورد امروز علمي زبانهاي
در تحقيقات آخرين دارد تخصص كه زمينه‌اي هر در وهركس
.دارد اختيار در رايج علمي زبانهاي به را خودش كار زمينه
را شخص وقت تمامي و دارد را خودش معني آنجا در هم تخصص
آخرين "عموما تخصصي كتابخانه‌هاي.مي‌دهد اختصاص خود به
منظم طور به باشد كه دنيا جاي هر از را مربوط نشريات
موضوعات در نوشتن كتاب اينها بر علاوه.مي‌كنند تهيه
نان كسب و معاش امرار براي كسي و نيست سودآور چندان علمي
و نمي‌شود ، وارد ندارد سررشته‌اي آن در كه كاري به نام و
كاري چه در و دارد سررشته كاري چه در كه مي‌داند لااقل
هم محيط.است آوردن در نان براي آسان‌تري راههاي و ندارد
دلش هرچه هركس جدي علمي زمينه‌هاي در كه نمي‌دهد اجازه
موضوعات براي "معمولا ناشرها.كند منتشر و بنويسد خواست
از بيش خود كار در كه دارند ويراستاراني و مشاوران مختلف
.دارند تشخيص صلاحيت و توانايي متخصصان
ترجمه يا تاليف زمينه اين در كه كتابهايي راجع‌به اما
و ضمير صفاي "معمولا.نگويم چيزي بفرماييد اجازه مي‌شود
اشكال من نظر بهميآورد شهامت و جرات ميدان بودن خالي
قيمت هر به سودجو يا بي‌خبرند ، يا كه كتابهاست ناشران در
فريبكاري و بي‌شرفي و ناداني وگرنه.دو هر يا و باشد كه
.هست جامعه‌اي هر در
و گذشته در دين‌شناسي و اديان در مطالعات ميان تفاوت *
چه از غرب در زمينه اين در جديد مطالعات و بوده چه حال
است؟ داشته دوام چگونه تاكنون و شد آغاز زماني
دو يكي تا قديم زمانهاي از يعني گذشته ، روزگاران در *
و رد و نقض قصد به يا اديان درباره مطالعات پيش ، قرن
دست در آن از نمونه‌هايي فرهنگها همه در كه بوده ، ابطال
قصد به يا و ندارد مثالي و شاهد نقل به حاجت و داريم
يا "صريحا بي‌آنكه بوده شنيده‌ها و ديده‌ها بيان و گزارش
مانند باشد ، بوده آن در ابطال و رد و طعن قصد عمد روي از
و پلوتارك و هرودوت چون كساني آثار در كه گزارشهايي
يا وجه يك.مي‌شود ديده ديگر سياحان و مورخان و پليني
و رد قصد به نه كه داشته وجود گذشته در هم سوم صورت
بلكه شنيده‌ها ، و مشاهدات ساده گزارش نه و بوده ابطال
و فهماندن براي ديگر دين حقايق بيان آن از مقصود
اين اينكه توجه جالب.است بوده ديگر مردم به آن شناساندن
و مي‌شود ديده مسلمانان ميان در تنها سوم وجه يا صورت
علامي ، ابوالفضل بيروني ، ابوريحان چون كساني
شاه فرزند محمدداراشكوه شاهزاده و فندرسكي ميرابوالقاسم
بوده‌اند ، روش و شيوه اين برجسته نمايندگان از بابري جهان
و هندوان اعتقادي و ديني مباني مي‌خواسته‌اند كه
مسلمانان به را آنان معنوي و عرفاني و اخلاقي ارزشهاي
غيرعلمي و توصيفي "غالبا اينان كار روش اما.كنند معرفي
به را هندويي ديني پديده‌هاي و معاني و الفاظ و بوده
و ترجمه عربي و فارسي به آنها مشابه معاني و الفاظ
در آن مشابه مقولات به را هندويي عرفاني و ديني مقولات
و نادرست البته كه كرده‌اند ، تحويل و نقل اسلامي فرهنگ
وحدت با را هندويي وجودي توحيد "مثلا.است گمراه‌كننده
به را آن اصطلاحات و دانستن يكسان و يكي اسلامي وجود
است كاري كردن نقل مسلمانان نوشته‌هاي در رايج اصطلاحات
بيروني ابوريحان البته.منحرف‌كننده و غيرعلمي و عاميانه
و علمي روش درباره.كرد مستثني كلي حكم اين از بايد را
بيروني" مقاله در "الهند كتاب" تاليف در او تعصب از دور
مجموعه در پيش سال پنج و بيست به نزديك كه ،"هند در
هزارمين به‌مناسبت بيروني ابوريحان درباره بررسيهايي"
.كرده‌ام گفت‌وگو شد منتشر "او ولادت سال
زماني چه از غرب در دين‌شناسي جديد مطالعات اينكه اما
و زماني حدود نمي‌توان دقت به كه است مساله‌اي شد ، آغاز
در و رنسانس از بعد هرحال به.كرد تعيين را آن مكاني
سده‌هاي متفكران و هيوم و دكارت و بيكن چون كساني آثار
انگاره‌هاي مي‌توان هيومانيسم و روشنگري عصر و و 17 16
دينداري و دين ماهيت به منطقي و عقلاني نگرش آغازين
به مختلف صور و اشكال كه كرد ، مشاهده غرب در را انسان
حقيقت در موضوع اين به فراگير و جامع نگرش ولي.گرفت خود
اقوام با استعمار دوره در اروپائيان كه شد آغاز زماني از
و چيني و هندي از جهان ، گوناگون فرهنگهاي و ملتها و
شناختن به آنها شناختن براي و شدند مواجه غيره ، و مسلمان
مقدمات.آوردند روي آنان فرهنگهاي و زبانها و اديان
تطبيقي ، زبانشناسي مانند تطبيقي ، مطالعات و علوم پيدايش
علومي شعب ساير و تطبيقي دين‌شناسي تطبيقي ، اسطوره‌شناسي
تاثير.شد شروع اينجا از دارند ، جهاني گسترده دامنه كه
علوم شاخه‌هاي از بسياري رشد و تكوين در مواجهه اين شگرف
مردم‌شناسي ، باستان‌شناسي ، چون بشري ، معارف و
مردم براي ديگر علوم و تاريخ زبانشناسي ، جامعه‌شناسي ،
اديان در مطالعه اگرچه.است ملاحظه قابل بسيار امروز
چون كساني با و هجدهم قرن اواسط در علمي شيوه به ديگر
شد ، شروع فرانسوي پرون دو آنكتيل و انگليسي جونز ويليام
ظهور با و نوزدهم قرن در آن كمال و رشد دوران آغاز ولي
در و ;بود مارت و فريزر تايلور ، مكس‌مولر ، چون كساني
و دين درباره جديد مختلف نظريه‌هاي كه بوده دوره همين
كشف و انسان دينداري ريشه‌هاي جستجوي و شد عرضه آن ماهيت
موءثر و مهم بسيار عامل البته.شد آغاز آن اوليه صورتهاي
ماترياليستي ، افكار گسترش و رواج دوران اين در ديگر
در نيرومند بسيار انگيزه‌اي كه بود پوزيتيويستي و دئيستي
.گرديد مخالف فكري حوزه‌هاي در عكس‌العمل ايجاد
موضوع يك صورت به دين‌شناسي علم بيستم ، قرن اوايل از
سعي و شد پذيرفته علمي مراكز در آكادميك و دانشگاهي
مورد آن جامعيت و كليت در روشمند شيوه‌اي به كه مي‌شد
نظريه‌هاي و تحقيقات البته.گيرد قرار پژوهش و بررسي
بسيار جريان اين در كار مايه عنوان به قرن 19 محققان
در فريزر "زرين شاخه" كتاب.بود الهام‌بخش و راهگشا
و "ابتدايي مردم فرهنگ" مهم كتاب بزرگ ، جلد چندين
و آنيميسم نظريه مكس‌مولر ، دامنه‌دار تحقيقات و تاليفات
نظريه اسميت ، رابرتسون و فريزر توتميسم تايلور ، فتيشيسم
نظريات و افكار در بيستم قرن در همگي مارت ، ي"ماتا"
ديگران و مالينوفسكي فرويد ، دوركهايم ، چون كساني جديدتر
و مكتبها تدريج به بيستم قرن از.داشته‌اند بنيادي تاثير
جامعه‌شناسي ، مختلف حوزه‌هاي در ديني تحقيقات روشهاي
به رو و گرفت شكل پديدارشناسي و روانشناسي مردم‌شناسي ،
آن عملكرد لحاظ از را دين دين ، جامعه‌شناسي.نهاد گسترش
و مي‌كند ، مطالعه اجتماعي رفتارهاي لحاظ از و جامعه در
.مي‌كند بررسي يكديگر بر را دو آن متقابل تاثر و تاثير
فرانسوي (دوركيم) دوركهايم اميل دين جامعه‌شناسي آغازگر
در اسميت رابرتسون و فريزر تحقيقات و عقايد از كه.بود
صور كشف براي و بود متاثر ابتدايي قبايل توتم‌پرستي
كتاب در را استراليا ابتدايي و بدوي قبايل دين ، اوليه
.داد قرار تحقيق مورد "ديني حيات ابتدايي اشكال" معروف
و دين رابطه به ماكس‌وبر او معاصر آلماني جامعه‌شناس
كتاب در و پرداخت اروپايي و چيني و هندي جوامع در اجتماع
دين تاثير از "سرمايه‌داري روح و پروتستان اخلاق" مشهور
.گفت سخن ديگر نهادهاي و اقتصاد بر ديني اخلاق و
بدوي جوامع در را دين اوليه صور نيز فرانسوي لوي‌برول
در ابتدايي جوامع در انسان كه بود معتقد و مي‌كرد جستجو
اگر) منطقي پيش ذهن و مي‌كرد زندگي "منطق از پيش" دوران
و ارتباط نوعي خودش اطراف محيط با و داشت (غيرمنطقي نه
.داشتParticipation mystique عاطفي و احساسي اشتراك
دارد ادامه
|
