ناصري دوره در اصلاحات داخلي موانع
جوادي غلامرضا
و 30 تاريخ‌هاي 29 در كه حاضر مقاله نخست بخش :اشاره
گذرا صورت به رسيد چاپ به صفحه همين در خرداد 1379
اقتصادي ، سياسي ، اوضاع رنسانس ، عصر در اروپا تحولات
قاجار اول تا رنسانس دوره مقارن ايران اجتماعي و فرهنگي
مي‌گذرد نظرتان از اكنون كه مقاله‌اي در شد ، پرداخته
مي‌پردازد ، قاجار عصر در توسعه داخلي موانع به نويسنده
هاي ريشه كه دارد اهميت جهت آن از معاصر تاريخ بررسي
در عمده بطور كه را ايران در نيافتگي توسعه تاريخي
شاهي استبدادي نظامهاي نيز و اي عشيره و قومي ساختار
. سازد مي نمايان را شد مي خلاصه
انديشه گروه
آن ناكامي علل و اميركبير اقدامات -الف
و درگذشت تهران محمديه عمارت در محمدشاه سال 1264 در
و تخت وارث آذربايجان در ساله هفده وليعهد شاه ناصرالدين
شخص كارداني و لياقت و كم سن و مشكلات دليل به.شد تاج
و سياسي قدرت يعني لشكر و كشور امارت شاه اميركبير ،
كه جاست همين از و كرد تفويض اميركبير به را نظامي
قابل حكومتي اجزاي ساير و شاه وزير بين اصطكاك و اختلاف
شده متولد تازه اصلاح‌طلب جناح عبارتي به.بود پيش‌بيني
اين.گرفت قرار سابق محافظه‌كار و خودكامه جناح مقابل در
و شورشيان نابودي و سركوب به اعتقاد داخلي زمينه در جناح
و مماشات به اعتقاد خارجي زمينه در و اوضاع عادي‌سازي
شامل خودكامه جناح.داشت خويش قدرت حفظ درپي تسليم
بومي ، حكام محلي ، حكام كشوري ، و لشكري امراي شاهزادگان ،
راس در درباريان و شاهزادگان كه بودند ايلخانان خان‌ها ،
به دست اميركبير تفاصيل ، اين همه با ولي.بودند آنها
امير اقدام نخستين.مي‌زند ايران در همه‌جانبه اصلاحات
ايجاد منظور به بود ، بودجه اصلاح اداري ، امور زمينه در
مواجب كم‌كردن امير اقدام اولين خرج ، و دخل ميان موازنه
كرد منظور مواجب ماه شش كس هر براي وي.بود دولت كاركنان
و كسر را علما حقوق همچنين بازگرفت ، آن ديگر ماهه شش و
(1).داد تقليل سال نصف به
.بود آن كلي مفهوم به رشوه‌خواري منع امير ، ديگر اقدام
.داشت وجود اختلاس و ارتشاء مختلف انواع زمان آن در
اكثريت كه بود گرم آنقدر زمان آن در رشوه‌خواري بازار
در كرده‌اند ، سفر ايران به دوره اين در كه اروپائيان
(2).پرداخته‌اند بدان خود يادداشتهاي
است نشنيده يا و نديده كشوري هيچ در":مي‌نويسد كرزن لرد
".باشد رايج و بي‌پروا و آشكار حد ، اين تا مداخل سيستم كه
در مالي فسادهاي اينگونه مهم عامل كه مي‌رسد به‌نظر (3)
پايين و ثروت عادلانه توزيع عدم دولتي ، دواير و دواوين
اصلاحات.است بوده دولت كاركنان مواجب و وجه‌مقرري بودن
شد موجب دولتي ، مناصب زايده بردن بين از نيز و امير مالي
و شده كاسته زياد مقدار به ولايات حكام خودسري از كه
(4).يابد تقليل مردم از باجگيري
شيوه خصوص اين دربود عناوين و القاب حذف ديگر مساله
.ساخت رايج دستگاه در را ساده‌نويسي
جديد صنايع تحصيل و بومي صنايع احياي امير ديگر اقدام
ملي ، غيرت تحريك و مردم آگاهي افزايش با كرد سعي وي.بود
با و نمايد داخلي كالاهاي از استفاده به تشويق را مردم
را خارجي جنس كه مي‌داشت سلوك طوري خود عادات و حركات
را خود البسه غالبا نمي‌شد ، خريدار كسي و مي‌ساخت مردود
(5).مي‌بافتند ايران در كه مي‌داد قرار پارچه‌هايي به
اقتصاد از حمايت امير ، موردنظر اقتصادي سياست درواقع
اين از انتقال جهت در تلاش و اول وهله در معيشتي و بومي
مناسبات براساس جديد ، صنعتي اقتصاد به اقتصاد
.بود ملي سرمايه‌داري
محصل اعزام و كاروانسراها گسترش امير ، ديگر اقدامات از
و مختلف رشته‌هاي در جديد علوم يادگيري براي فرنگستان به
در جبه‌خانه بناي جمله آن از.بود كارخانجات تاسيس نيز
در شكرسازي كارخانه ،(7)كاشان در پارچه‌بافي ،(6)اصفهان
.بود (8)ساري ارك ميدان
و فني علوم آموزش براي دارالفنون مدرسه تاسيس
در گرچه اوست ، بزرگ ابتكارات از جديد ، علم‌الاشياء
.نبود حيات قيد در دارالفنون افتتاح
با و داشته اصلاحي جنبه كه اميركبير اقدامات روي هر به
چندان مي‌پذيرفت صورت نظام ، اداري و سياسي ساختار حفظ
شاه به حد از بيش امير اولا اينكه دليل به.نيافت تداوم
در (مركزي قدرت) شاه قدرت بسط جز هدفي حتي و بود متكي
امير از زمينه اين در شاه طبيعتا.نداشت كشور سراسر
خويش منافع به جز كه خودكامه جناح ولي مي‌كرد حمايت
مخالفت به امير اصلاحات با شدت به نمي‌انديشيدند ،
تفسير ديگري گونه به را امير اقدامات حتي و برخاستند
وي نفوذ و روزافزون قدرت از را شاه اينان مي‌كردند ،
در امير كه مي‌كردند القاء را انديشه اين و مي‌ترساندند
پيروزي باعث سرانجام شاه تزلزل و تذبذب.است سلطنت پي
ايران كردن قاجاري زمان از كه جناحي.شد خودكامه جناح
هرگونه با و بودند نفوذ صاحب قدرت دستگاه در همواره
توانستند سرانجام بودند مخالف توسعه و اصلاح‌طلبي انديشه
گرفتن با و بگيرند شاه از را صدارت از امير عزل فرمان
خاتمه او اصلاحي وانديشه زندگي به شاه از او مرگ فرمان
پشتوانه نيازمند همواره اصلاحي انديشه كه چرا.دادند
ولي (9)است زيردستان و جريان و مردم سوي از فرهنگي
را امير انديشه‌هاي تحمل ايران فرهنگ و جامعه كه افسوس
.دادند ترجيح خود خودسازي ، رنج بر را وي مرگ و نداشت
را امير اينكه دليل به نيز انگليس و روس دولتهاي اگرچه
دسايس و تحريكات به دست مي‌دانستند ، خود منافع مخالف
خودكامه جناح را امير قتل و حذف در اصلي نقش ولي زدند ،
.كرد ايفا داخلي
اميركبير از بعد ايران:ب
منزله به نوري ميرزاآقاخان كارآمدن روي و اميركبير قتل
اصلاح‌طلب جناح سركوبي و خواه تماميت جناح اقتدار كسب
قبول شاه به شرط دو تحميل با نوري ميرزاآقاخان.است
معدوم را اعظم اتابك ميرزاتقي‌خان آنكه يكي:نمود صدارت
.نمايد مداخله كار اين در اطمينان روي از تا نمايند الاثر
در خيانتي و خطايي آقاخان ميرزا از روزي اگر آنكه ديگر
.باشد درامان او جان آيد عمل به سعايتي يا شود ديده دولت
(10)
در.مي‌كردند ترسيم را ايران آينده وضوح به مذكور شروط
به ايران مرزهاي پشت در اروپايي مقتدر دول كه شرايطي
جديد پيشرفت‌هاي به اتكاي با و بودند پرداخته صف‌آرايي
نظامي و اقتصادي اجتماعي ، سياسي ، فرهنگي ، نهادهاي تمامي
آنها به نيز درون از مي‌ساختند ، متلاشي و منفعل را ايران
و خطا ابتدا از كشور اجرايي مقام عالي‌ترين مي‌رسيد ، مدد
دولت تابعيت ميرزاحتي.بود ساخته خود پيشه را خيانت
پي در ابتدا همان از بنابراين كرد ، قبول را انگليس
.بود شخصي منافع پاي در ملي منافع كردن قرباني
مملكتي حساس مقامات بر را خويش كسان از بسياري ابتدا ، وي
شدن فعال و اصلاح‌طلب جناح كامل حذف معني به اين و گمارد
مبناي بر كشور اداره و خودكامه و تماميت‌خواه جناح مجدد
.بود گروه اين منافع
نداد ادامه را اميركبير اصلاحات تنها نه ميرزاآقاخان
نابودي باعث اصلاحات از حمايت عدم و بي‌توجهي با بلكه
و عشق با اميركبير كه دارالفنون مدرسه.شد امير اقدامات
در مدرسه ، اين ازطريق بودو كرده تاسيس را آن تمام علاقه
دهد ، سوق توسعه و پيشرفت سوي به را ايران بود آن انديشه
را دارالفنون تا كوشيد "شيل كلنل" كمك با عملا ميرزا
نبودچه شاه حمايت اگر شايد و كنند اداره خود منافع مطابق
(11).مي‌شد نيز مدرسه اين نابودي و تعطيلي موجب بسا
نداشت ، جديد صنايع از صحيح درك حتي نوري ميرزاآقاخان
مويد است آورده اعتمادالسلطنه كه وي صنعتي اقدامات فهرست
قنات و حمام و كاروانسرا و عمارت چندباب".است مطالب اين
و عمراني اقدامات تمامي صابون‌پزخانه انضمام به صدريه
صنايع ميان در وي واقع در.مي‌دهند تشكيل را وي صنعتي
(12)".بود داده تشخيص مهم بسيار را صابون گوناگون
نقش اميركبير قتل از پس نوري ميرزاآقاخان اقدام مهمترين
استقلال و پاريس عهدنامه امضاي و هرات شكست در وي
ايران موقعيت قرارداد ، و شكست اين با كه بود افغانستان
در بيگانگان دخالت و كرد تضعيف بشدت جهاني عرصه در را
.بخشيد شدت را ايران داخلي امور
از را نوري ميرزاآقاخان ق.ه سال 1275 محرم در 20 شاه
ميرزامحمدخان كه سال 1281 تا و (13)كرد عزل صدارت
را صدارت منصب كرد ، منصوب صدارت به را اعظم سپهسالار
امور اداره به وزير بدون مستقلا خود و نگهداشت خالي
خويش به‌زعم كار اين با شاه ناصرالدين.پرداخت كشور
-داخله وزارتخانه شش و داد تغيير را مجريه قوه سازمان
كل واوقاف وظايف وزارت و -عدليه -ماليه -جنگ -خارجه
وزرا بين هماهنگي ايجاد براي.كرد تاسيس را محروسه ممالك
ميرزا عهده به آن رياست كه شد ايجاد نيز شورايي مجلس و
(14).بود باشي مهندس مشيرالدوله جعفرخان
به اعظم سپهسالار محمدخان ميرزا تا 1283 سال 1281 از
طور به داشت لشكري امارت جنبه بيشتر وي"مي‌رسد وزارت
بيشتر او مجلس حواشي برنمي‌آمد ، كشور وزارت عهده از وافي
تدبير اهل نه.علمند و سيف اهل كه بودند سپاهي مردمان از
و اقدام گونه هيچ دوره اين در كه است مسلم (15)"قلم و
.نگرفت صورت پيشرفتي
و كربلا زيارت عزم به شاه ناصرالدين سال 1287 در
مسافرت اين در.كرد آغاز را خويش خارجي سفر نجف‌اولين
و آمده عتبات به بود ، عثماني در ايران سفير كه سپهسالار
چند نابساماني و مشكلات فشار.بود پادشاه ميزبان رسما
شاه اعتقاد عثماني ، ترقيات برخي مشاهده ايران گذشته سال
داده هم دست به دست جملگي...و كارگزارانش بي‌كفايتي به
ايران به خود با را سپهسالار شاه ، كه مي‌شوند سبب و
.بياورد
وزير را وي نخست شاه ناصرالدين ايران ، به مراجعت در
حوزه اين در وي اصلاح و امور سامان.كرد اوقاف و عدليه
او و سپرد وي به را نظامي قواي انتظام شاه كه گرديد باعث
را وي ماه هفت از پس بالاخره و كرد سپهسالار به ملقب را
وسعت و عمق اگرچه سپهسالار اصلاحات.نمود12880 صدراعظم
در.بود همه‌جانبه تحولي اما نداشت ، را اميركبير اصلاحات
"كبري دارالشوراي" تاسيس به اقدام او دولت ، كار گردش خصوص
!نمود تعيين مخصوص محل ديواني امور به رسيدگي براي.نمود
اروپايي كلاسيك موسيقي نمود ، ايجاد پستي تمبر و پستخانه
روزنامه‌هاي.پرداخت دارالفنون تقويت وبه داد رواج را
.نمود منتشر وطن مريخ ، نظامي ، عدليه ، وقايع نام به جديد
اجتماعي و مدني حقوق تامين سپهسالار اقدامات ديگر از
از شاه تا داد را فرنگ به شاه سفر ترتيب وي.بود مردم
ضرورت و نمايد مشاهده را اروپايي ممالك اوضاع نزديك
.نمايد درك را اصلاحات
ولي زد اصلاحاتي به دست سپهسالار نيز صنايع زمينه در
منابع توسعه به كشور كردن صنعتي براي اميركبير برخلاف
اروپا اساتيد و معلمين از استفاده با داخلي انساني
عمده كار دو ايران ، كردن صنعتي براي بلكهنداشت اعتقاد
در.خارج در ديگري و داخل در يكي.مي‌دانست لازم را
في‌مابين حدود قضاوت ، و قانون حكومت مي‌بايست ايران
شركت‌ها نيز قضيه خارجي جنبه در.شود اصلاح رعيت و حكومت
را ايران خود صنعتي سرمايه‌گذاري با خارجي كمپاني‌هاي و
و گاز چراغ قبيل از فرنگي صنايع بعضي".كرد خواهند آباد
(16)".شد متداول ايران در او زمان از..و بخار آسياب
سال در رويتر قرارداد امضاي سپهسالار اقدامات ديگر از
مبين مذكور امتيازنامه مواد در مختصر تاملي.بود 1289
عمل در امتياز اين اعطاي با سپهسالار كه معناست اين
از را ايران و فروخت انگلستان به كامل طور به را ايران
.كرد تبديل وكامل مستقيم مستعمره به استعماري نيمه حالت
بردن بين از جهت در تلاشي و نابودي منزله به امتياز اين
آن با سپهسالار چرا اينكه.بود ايران سنتي صنعت و اقتصاد
جاي خود داد ، قراردادي چنين به تن روز ، آن جهان از درك
.دارد تامل
تا داد مخالفين دست به بهانه‌اي قرارداد اين حال هر به
زماني اين و بتازند او اصلاح‌طلبي انديشه و سپهسالار بر
از هياتي و سپهسالار همراه به سال 1290 در شاه كه بود
بلاد به پادشاه رفتن نفس.شدند اروپا عازم روسيه طريق
در مخالفين.مخالفين دست در بود ديگري بهانه‌اي فرنگ
و شدند جمع يكديگر دور به تهران در صدراعظم و شاه غياب
شاه شدن پياده محض به.برآمدند سپهسالار برداشتن صدد در
و وزيران معتمدالدوله ، تلگرافي عريضه بندرانزلي در
سپهسالار فوري عزل خواهان جملگي.شد داده وي به درباريان
شاهزادگان":كه بود آمده تلگراف در علاوه به.بودند شده
در نيز مردم نشسته بست انيس‌الدوله خانه به درباريان و
(17)"خواستارند را صدراعظم خلع جملگي آمده گرد ارگ ميدان
صالح سيد و كني ملاعلي حاج جانب از تندي نامه‌هاي بعلاوه
شاه دست به انزلي در سپهسالار مخالف روحانيون از يكي
صدراعظم كه بود رفته پيش بدانجا تا حتي صالح سيد.رسيد
ناصرالدين ترتيب بدين و.بود كرده اعلام "واجبالقتل" را
.داد را سپهسالار عزل دستور شاه
دارد ادامه
:ها پاورقي
.ص 209 صدرالتواريخ ، :اعتمادالسلطنه -1
آذري ، عباسقلي ترجمه قاجار ، تاريخ:واتسون گرانت -2
.ص 252 بي‌تا ، 1340 ، تهران ،
وحيد.غ ترجمه.ايران قضيه و ايران:كرزن.ن.جرج -3
.ص575 فرهنگي 1362 ، علمي تهران ، دوم ، چاپ ج10 ، مازنداني ،
هوشنگ ترجمه آسيا ، در سال سه -سفرنامه:دوگوبينو كنت -4
.ص205 كتابسرا ، 1367 ، تهران ، مهدوي ،
.ص225 صدرالتواريخ ، اعتمادالسلطنه ، -5
.ص1063 -و 3 ج 2 مرآه‌البدان ، اعتمادالسلطنه ، -6
.ص 1059 منبع همان -7
.ص1735 ج 3 ، -ناصري منتظم تاريخ اعتمادالسلطنه ، -8
در اميركبير تقي‌خان ميرزا مقاله:اكبري محمدعلي -9
هفتم ، كتاب.ايران معاصر تاريخ در مندرج.تنقيد ترازوي
.صص 10074 فرهنگي ، 1374 ، مطالعات و پژوهش موسسه تهران ،
.صدرالتواريخ.مراغه‌اي حسن‌خان محمد -اعتمادالسلطنه -10
.ص237
و ايران) پولاك سفرنامه -ياكوب ادواردپولاك -11
انتشارات تهران ، -جهانداري كيكاوس ترجمه (ايرانيان
.و 208 صص207 -اول 1361 چاپ خوارزمي
صدرالتواريخ ، -مراغه‌اي خان محمدحسن اعتمادالسلطنه ، -12
.ص247
.و 241 صص 240 صدرالتواريخ اعتمادالسلطنه ، -13
.تا 84 صص 83 مهديقلي ، هدايت ، مخبرالسلطنه -14
.ص 252 صدرالتواريخ ، اعتمادالسلطنه ، -15
ص صدرالتواريخ -مراغه‌اي خان محمدحسن اعتمادالسلطنه ، -16
.279
عصر) قانون حكومت و ترقي انديشه آدميت ، فريدون -17
.ص 266 تهران 1351 ، خوارزمي ، انتشارات ،(سپهسالار
|
انديشه تازه‌هاي
|
انتخابات احزاب ، سياسي ، مشاركت
صفحه ، سفير ، 296 نشر كشور ، وزارت همايش مقالات مجموعه
ريال قيمت 13000
بيشتري مردمسالاري تجربه از كه كشورهايي بيشتر در
حزبي ، بانظام متناسب انتخاباتي نظامهاي برخوردارند ،
از بسياري انتخاباتي ، تبليغات فضاي سالم‌سازي با همراه
.است داده كاهش حداقل به ويا ساخته برطرف را خود مشكلات
وظيفه كه سياسي تحقيقات و مطالعات دفتر رويكرد اين با
و اجتماعي سياسي ، مسائل تحليل و بررسي تحقيق ، مطالعه ،
همايشي برگزاري با دارد ، عهده بر را آنها عالمانه تبيين
به رسيد چاپ به فوق عنوان با مجلد يك در آن مقالات كه
.پرداخت "انتخابات و احزاب سياسي ، مشاركت" مسئله بررسي
كه است نظام جمهوريت تحقق نحوي به فوق مقوله سه از هريك
كه است سرزميني و جامعه در اسلامي انقلاب بزرگ دستاورد
شايد و است بوده استبدادزدگي بلاي و بيماري دچار قرن‌ها
استبداد همين به واكنش درباشد كم‌نظير زمينه اين در
نظام تولد هنگام به اساسي قانون خبرگان كه بود تاريخي
كه بنيان‌گذارند ساختاري تا درآمدند تكاپو به سخت جديد ،
.باشد جاري آن هاي اندام تمام در خوني همچون جمهوريت
ايراني واقعيت‌هاي و ژئوپوليتيك ايده‌هاي
ريال قيمت25000 صفحه ، نشرني ، 461 مجتهدزاده ، پيروز
جهان در ساختاري دگرگوني‌هاي معرفي به بيشتر كتاب اين
ايران نقش‌آفريني‌هاي و موقعيت با قياس در و كنوني سياسي
مفاهيمي با همراه جهاني ، ژئوپوليتيك مفاهيم مي‌پردازد ،
مطالب اصلي محتواي منطقه‌اي ، و ايراني سياسي جغرافياي از
روابط و مسائل چند ، موارد در و مي‌شود شامل را كتاب اين
آسياي -خزر منطقه و فارس خليج مسائل ويژه به منطقه‌اي ،
يادشده ، منطقه دو.مي‌گيرد قرار بررسي و بحث مورد مركزي ،
ويژه ژئوپوليتيك منطقه دو عنوان به كتاب ، اين مباحث در
شده كوشش و مي‌شوند گرفته نظر در جهاني نظام در ايران
جهان مسائل و منطقه دو اين به مربوط مسائل تا است
بررسي مورد ايراني ويژه ديد از ژئوپوليتيك ، گسترده‌تر
.گيرند قرار
ديدگاه از ايران به نگاه از كتاب ، اين در ديگر ، گفته به
است شده كوشش بار نخستين براي و شده خودداري بين‌المللي
قرار بررسي مورد ايراني ديدگاه از ژئوپوليتيك جهان تا
.گيرد
ناداني و دانايي سرچشمه‌هاي
صفحه ، ني ، 87 نشر باقري ، عباس ترجمه ريموندپوپر ، كارل
ريال قيمت6000
در پوپر فلسفي نظريات لباب محتوي‌لب كوچك ، رساله اين
نسبي اعتبار و وارزش شناخت‌شناسي و آگاهي و شناخت زمينه
عدم و آنها بودن رد قابل و علمي تئوري‌هاي و فرضيه‌ها
سخنراني براي چون آنكه ، ضمن ;است بشري دانسته‌هاي قطعيت
طبعا و او ديگر آثار از ساده‌تر زباني به شده تنظيم
.است درآمده نوشته به همگان براي سودمندتر
اين كه هنگامي ويژه به پوپر ، نظريات درباره گفت‌وگو
بر و مي‌رود كار به انساني علوم زمينه در نظريه‌ها
پردامنه و گسترده‌تر مي‌يابد ، انطباق انساني جامعه‌هاي
حرف‌هاي كنار از كه نيست انديشمندي هيچ كه آنجا تا است ،
. انگارد ناديده را عقايدش و بگذرد بي‌اعتنا او
شناختي جامعه ديدگاه از پرسش ده
:قيمت صفحه ، نشرني ، 368 صبوري ، منوچهر ترجمه شارون ، جوئل
ريال 20000
و ماندگار پرسش‌هايي جامعه‌شناسي ، ديدگاه از پرسش ده
همه براي امروز تا كهن روزگاران از كه را ، هميشگي
نيز آينده در كه مي‌نمايد چنين و داشته وجود انديشمندان
بودن انسان معناي:مي‌كند مطرح داشت ، خواهد وجود همچنان
واقعا انسان‌ها آيا نابرابرند؟ جامعه در مردم چرا چيست؟
پرسش‌هاي و دارد؟ وجود جهان در بختي تيره چرا آزادند؟
آنها كتاب اين نويسنده كه انساني جامعه درباره ديگري مهم
هم كتاب اين در.مي‌كند بررسي جامعه‌شناختي ديدگاهي از را
تازه‌ترين با هم و كلاسيك جامعه‌شناسان رويكردهاي با
مانند مسائلي درباره امروز جامعه‌شناسي پژوهش‌هاي
و اجتماعي دگرگوني قوم‌مداري ، اجتماعي ، نابرابري
دمكراسي ، و آزادي مفاهيم مردم ، زندگي براي آن پيامدهاي
مسائل و آنها پديدآورنده عوامل و اجتماعي مشكلات و مسائل
وبحث مي‌انديشند آنها درباره جامعه‌شناسان كه ديگري
.مي‌شويم آشنا مي‌كنند
دشوار مفاهيم نيز و پرسش‌ها و مسائل اين شارون پروفسور
دريافتي و روشن شيوه‌اي به فراوان دقت با را جامعه‌شناسي
.است كرده بيان و تحليل بررسي ، كتاب خوانندگان براي
|
|
