ايراني فرهنگ به نو نگاهي
بهار دكترمهرداد شادروان از يادكردي با
گروهي ايرانزمين ، فرهنگ پهنه پژوهشگران ميان در :درآمد
و داده‌ها به منحصر را خود توجه تنها كه مي‌شوند يافت
با تا مي‌دهند ترجيح بلكه نمي‌بينند ، گذشته تحليلهاي
خود آنها ، سنجش و ارزيابي و رايج ديدگاههاي در كندوكاو
.يابند دست مستقل ديدگاهي به نيز
كه است پژوهاني فرهنگ جمله از بهار مهرداد استاد شادروان
عين در استادداد جاي شده ياد حوزه در را وي مي‌توان
درست بهره‌گيري و ايرانشناختي رايج ديدگاههاي با آشنايي
شمار به مستقل و يكتا پژوهشگري كدام ، هر از دقيق و
نظرگاههاي و داده‌ها از بسياري بر كه چرا مي‌آمد ،
از موارد از برخي در و داشته روا نقد غربي ايرانشناسان
بهار دكتر شادروان اهميت پر كار.مي‌گرفت فاصله آنها
فرهنگ ايران‌و بومي فرهنگهاي ژرف تاثير بر است متمركز
فرهنگ بر (النهرين بين) ميان‌رودان بويژه غربي آسياي
.بود مانده دور به بسياري چشم از كه ايراني
به استاد ، از يادكردي ضمن در مي‌آيد ، پي از كه مطلبي
.مي‌پردازد اين‌باره در وي ديدگاههاي اهميت و ارزش
كلي ، چشم‌انداز يك در زمين ايران فرهنگ و تاريخ درباره
تحسين‌آميز غرورانگيز ، نگرش نخست.دارد وجود نگرش نوع دو
علمي ، نگرش دوم ;فرهنگ و تاريخ نژاد ، به مفرط شيفتگي با
.مطلق شيفتگي و قدسي‌وار پرستش از دور به و عقلاني منطقي ،
ظهور ايران پژوهشي عرصه در ديدگاه دو هر نمايندگان
.دارند خود براي پيرواني همچنان و كرده‌اند
خود كار مبناي فرهنگي تاريخي شيفتگي خود نگرش نمايندگان
و چكادها باب در غرورآفرين و شورانگيز احساسات را
مهم مسايل همه داده ، قرار ايرانزمين ملي تاريخ اوج‌هاي
.مي‌كنند تحليل اساس همين بر را فرهنگي و اجتماعي تاريخي ،
نقاط از چشم‌پوشي با و خيزها و افت تحليل از خارج آنان
احيانا و شبكوري درد به تاريخي ، فاحش اشتباهات و ضعف
پژوهشگري وقتي مثلا.مي‌شوند دچار "كوري روز" بلاي به
تاريخ درباره مفصل كتاب جلد دو تمام شيفتگي و غرور با
با نيز بسياري و مي‌كند منتشر ايراني شعر ساله هزار هشت
كتابخانه آرايه و مي‌نگرند بي‌بديل اثر بدين تمام افتخار
نوين تحقيقات راحتي به كه است آشكار كرده‌اند ، خود
چگونه.است گرفته ناديده را زبان‌شناسي و باستان‌شناسي
سرزمين در متخصص ، باستان‌شناسان دستاوردهاي بنابه كه است
.پ حدود 5750 از كاشان سيلك در و.م.پ حدود 5500 از پارس
سكونت.م.پ حدود 5000 از گرگان حصار تپه در و.م
و سفال‌گري مرحله در هنوز فرهنگ و شد آغاز تازه ايرانيان
ساله هزار هشت تاريخ بزرگ كشف به وقت آن است ، نخ‌ريسي
با و مي‌اندازيم غبغب به بادي و مي‌شويم نايل ايراني شعر
.مي‌نگريم خود آريايي كهنسال تاريخ به غرور و افتخار
هم زبان‌شناسي جديد دستاوردهاي به چشمي گوشه اگر تازه
تا را ايراني سروده‌هاي كهن‌ترين تاريخ باشيم ، داشته
گاهان شناختي زبان جنبه‌هاي بر متكي -سال حدود 3000
.كرده‌اند ارزيابي سال تا 3500 حداكثر و -زرتشت سروده
و "كوري روز" همان ساله هزار هشت تاريخ عظيم كشف آيا
نيست؟ پژوهشي علمي دستاوردهاي مهم‌ترين گرفتن ناديده
مختصر اشاره‌اي به ما و نيست كم ديدگاهي چنين نمونه‌هاي
از پيش زماني از زمين باختر ايرانشناسان.مي‌كنيم بسنده
پژوهش‌هاي سده 19 ، دوم نيمه از واقع در و كنوني سده آغاز
داده ، قرار علمي و فرهنگستاني بررسي‌هاي برپايه را خود
زبان‌شناسي ، باستان‌شناسي ، دستاوردهاي به بيشتر
Cultural) فرهنگي مردم‌شناسي به‌ويژه -مردم‌شناسي
اديان تاريخ و فرهنگ تاريخ تاريخ ، دانش و (Anthropology
و ايرانيان و يونانيان روايات هرچند بوده‌اند ، متكي
انتقادي نگاهي با داشته ، نظر در نيز را آنان سنتي تواريخ
موفق تاكنون ايرانشناسان از دسته اين.نگريسته‌اند بدان
عيلامي ، دوره يعني باستان ، دوره تاريخ علمي شناخت به
وام‌دار بي‌ترديد ايرانيان ما و شده‌اند پارسي و مادي
.تحقيقاتيم اين
ايراني و زمين باختر ايرانشناسان ميان رايج ديدگاه
به ايراني فرهنگ چراي و بي‌چون وابستگي بر مبتني عمدتا
تا نيز ديدگاه اين در.است اروپايي و هند تمدن و فرهنگ
فرهنگ و نژاد به -مفرط نوع از نه البته -شيفتگي حدودي
غربي خاورشناسان آن از بيشتر و دارد وجود اروپايي و هند
ايران فرهنگ كلي دادن پيوند بر مبتني تحقيقاتشان كه است
.است يوناني تمدن و فرهنگ به انحصاري گونه‌اي به هند و
از يكي ايراني فرهنگ و زبان كه نيست ترديدي البته
ديرزماني و است اروپايي و هند فرهنگي زباني ، شاخه‌هاي
كه نكته‌اي اما.است رسيده اثبات به نكته اين كه مي‌گذرد
از گذرا نحوي به يا مانده ناديده ايرانشناسان ديدگاه از
تاثير و غربي آسياي تمدن تاريخ به پرداختن گذشته‌اند ، آن
تاريخ اين از جزيي‌نگرانه برداشت يا ايراني ، فرهنگ بر آن
.است تمدن
كه است ايران‌شناساني زمره در بهار مهرداد دكتر ياد زنده
.است نگريسته ايراني فرهنگ و تمدن تاريخ به نو نگاهي با
فرهنگ متخصصان از برخي او ، از پيش كه بود معتقد هرچند
فرهنگ بر فرهنگ اين تاثير به بين‌النهرين و غربي آسياي
عمومي برداشت كه بود برآن اما كرده‌اند ، اشاره ايراني
و بوده جزءجزء صورت به غربي آسياي تمدن تاريخ از آنان
عناصر و ايراني آيين‌هاي و اساطير باره در كافي تحقيقات
تحقيقات به حال ، عين در او.ندارند آنها دهنده شكل مهم
و كريمر ساموئل و اوپنهايم چون شناساني بين‌النهرين عميق
اما.داشت اذعان بين‌النهرين با ايران فرهنگي ارتباط كشف
افزود ، خاورشناسان از دسته اين رايج نظرگاه بر او آنچه
نجد بومي فرهنگ با ايراني و هند فرهنگ تلفيق بر تاكيد
ويژه به -غربي آسياي فرهنگ تاثير تحت خود كه بود ايران
.گرفت قرار -بين‌النهرين
دارد ، هم مخالفاني جديد ، هرنظريه مانند كه نو ، ديدگاه اين
ايران تمدن و فرهنگ تاريخ ژرف شناخت براي كه است برآن
و مادي ادوارعيلامي ، شناخت به تنها كه نيست كافي باستان
بزرگ ايرانشناسان بيشتر كه چنان بپردازيم ، پارسي
بايد ايران ، باستاني تمدن تحليل براي" بلكه كرده‌اند ،
سند ، دره ايران ، نجد آريايي از پيش عصر تمدن با دقيقا
آسياي جمله از غربي ، آسياي سرزمين‌هاي و بين‌النهرين
و افريقا شرقي شمال در مصر حتي و فلسطين سوريه ، صغير ،
كه گفت مي‌توان چون.بود آشنا اروپا شرقي جنوب در يونان
ويژه‌اي فرهنگي ارتباط نواحي اين در م.پ چهارم هزاره از
هرگز اسلامي عصر تا حتي بعدي هزاره‌هاي در كه شد آغاز
به آرياييان چون واردي تازه اقوام فرهنگ و نگرفت سستي
گوناگوني‌هاي در مرور به را ايران نجد و سند دره
هزاره عظيم يكتاپرستي در جمله از خويش ، بومي ساختارهاي
(1)".كرد حل آسيا ، غرب در.م.پ اول
ساله هزار دو تمدن و فرهنگ برتاثير بهار دكتر گونه ، بدين
از جنوب در و غرب در زاگرس از بزرگي بخش‌هاي در عيلامي
گواه بهترين را آن و مي‌ورزد تاكيد كرمان تا خوزستان
فرارسيدن از پيش ايران نجد بومي اقوام تمدن و دولت وجود
از.مي‌داند ايران جنوب و غرب در پارسي و مادي اقوام
خداي به ايراني ، خداي ميتره خويشكاري كه است معتقد جمله
(2).ودايي ريگ ميتره تا است شبيه بيشتر اينشوشينك عيلامي
ايزدان فرهنگي تاثير خاورشناسان امروز كه نيست ترديدي
به مي‌توان اما.پذيرفته‌اند را يكديگر بر ايراني و هندي
بين‌النهريني همتاهاي از ايراني ايزدان تاثيرپذيري وجود
تاثير زير شديدا ايراني آناهيتاي مثلا.شد قايل هم
معاصر بزرگ شناسان ايران را اين.است بين‌النهريني ايشتر
و باران خداي تيشتر ديگر نمونهكردهاند تاييد نيز
اساطير مضمون يك تاثير زير كه است ايران در باران‌آوري
فنيقي ، -سوري خداي بعل ، با را تيشتراست غربي آسياي
با را مزدا اهوره مي‌توان گونه بدين.سنجيد مي‌توان
تيشتر ، با را بعل ايشتر ، با را اناهيتا انكي ، يا مردوك
و كرد مقايسه غيره و عيلامي اينشوشينك با را ميتره
بين‌النهريني -عيلامي فرهنگ از ايراني فرهنگ تاثيرپذيري
.رساند اثبات به را
ختم ايزدان ميان شباهت به تنها تاثيرپذيري مسئله البته
خويشكاري‌ها در اشتراك وجود اصلي مسئله بلكه نمي‌شود ،
ديني اعتقادات.است فرهنگي -مدني الگوهاي و (Functions)
اما.دارند يكديگر با كلي شباهت يك اقوام همه اساطيري و
مستقيم تاثيرپذيري و فرهنگي وام‌گيري مسئله اينجا در
دليل و فرهنگ‌هاست و مثبت نكات جزو اتفاقا كه است مطرح
از تاثيرپذيري با يونان شكوهمند تمدن.نيست فرهنگي ضعف
چنان به توانست صغير آسياي و مصر و بابل -سومر كهن فرهنگ
از ايرانيان تاثيرپذيري بنابراين ، .برسد شكوفايي و عظمت
و شگفت‌آور مسئله‌اي بين‌النهرين متمدن و شكوفا فرهنگ
ملي‌گرايان كه گونه بدان نيست ، ايرانيان خجلت باعث
ايراني فرهنگ افتخارات جزو برعكس ، .مي‌نگرند بدان افراطي
به آرياييان ورود از پيش پيشرفته‌تر فرهنگهاي از كه است
نشان فرهنگي تاثيرپذيري.است پذيرفته تاثير ايران ، نجد
فرهنگي مرزهاي بستن و انديشي خشك و است آن پويايي و تمدن
كه.م.پ نخست هزاره در كه است چگونه.حمق و جمود نشانه
چند سيطره زير غيره و ايراني هندي ، يوناني ، فرهنگهاي
عظيم تحول با ايران نجد در يكباره دارند ، قرار خداپرستي
مروج خداپرستي ، چند اوج در كه مي‌شويم مواجه زرتشت ديني
و مهم ايزدان راس در مزدا اهوره و مي‌گردد يكتاپرستي
ايزدان و مي‌گيرد قرار آناهيتا ميتره ، چون چندگانه‌اي
عنوان تحت انتزاعي و فرشته‌وار و مينويي عناصر و كهتر
مي‌شوند؟ بدل (مقدس ناميرايان) امشاسپندان
خلاصه طور به ايراني فرهنگ درباره بهار دكتر نوين نظريه
فرهنگ از ماخوذ) وايراني هند فرهنگ تلفيق از است عبارت
درباره.ايران فلات بومي فرهنگ با (اروپايي و هند پهناور
آن ، بر اروپايي و هند فرهنگ تاثير و ايراني و هند فرهنگ
به و كرده‌اند تاليف بسياري آثار بزرگ ايرانشناسان
پيش ايران بومي فرهنگ درباره اما.پرداخته‌اند آن اثبات
.دارد بسيار تحقيق جاي هنوز فلات ، به آرياييان ورود از
نخست هزاره از قبل سده‌هاي و هزاره‌ها در ايراني بوميان
آيا داشته‌اند؟ فرهنگي ويژگي‌هاي چه بوده‌اند؟ كه.م.پ
نژادي چه از نبوده‌اند ، نيز سامي و آريايي كه بوميان اين
بوده چه فرهنگي‌شان والگوهاي ديني باورهاي و بوده‌اند
و آيين‌ها و مي‌پرستيده‌اند را خداياني چه است؟
ايزدان تاثيرپذيري و شكل‌يابي بوده؟ چگونه اسطوره‌هايشان
فرهنگ بر آن تاثيرگذاري و بومي سنن و فرهنگ از آريايي
چون آيين‌هايي پيشينه است؟ داشته ويژگي‌هايي چه منطقه
آن ، به مربوط اسطوره و سياوش آيين سده ، مهرگان ، نوروز ،
اينها بوده؟ چگونه مهري و زرواني مزدايي ، دين شكل‌گيري
كتاب ، از اعم -بهار دكتر آثار در كه است پرسش‌هايي
تا و كرد دنبال مي‌توان -مصاحبه‌ها يا فرهنگي جستارهاي
(3).يافت سزاوار پاسخي آنها براي حدودي
درباره بهار دكتر نوين ديدگاه جلوه‌هاي مهم‌ترين از يكي
در دين تحول باب در پژوهش از است عبارت ايراني ، فرهنگ
نقش و اسلامي سده‌هاي نخستين تا.م.پ از 500 غربي آسياي
و ساساني دوره ايراني فرهنگ بر مانوي و گنوسي آيين
معتقد او (4).اسلامي دوره عرفاني فرهنگ در آن استمرار
روزگار عارفان تفكر بر مانوي عرفان و گنوسي آيين كه بود
ميان عميقي پيوندهاي و است گذارده شايان تاثيري اسلامي
مشاهده مي‌توان غربي آسياي در عرفان تاريخ از بخش دو اين
ايران فرهنگي عظيم ميراث كه كرد باور مي‌توان مگر.كرد
.است نگذاشته تاثير ايران اسلامي فرهنگ در اسلام ، از پيش
شالوده‌اي بي‌گمان مانوي و مهري زرواني ، گرايش‌هاي
ايراني فرهنگ بر ژرف تاثيرات هريك و داشتند عرفاني
خاص ويژگي‌هاي با ايراني عرفان به مي‌توان پس.نهاده‌اند
قرار پرسش و تحقيق كنكاش ، مورد را آن ابعاد و بود قايل
خود اسلام از پيش عرفاني ادبيات عظيم گنجينه وجود.داد
(5).است نظر اين مويد
اسماعيل‌پور ابوالقاسم دكتر:نوشته
:پانوشت‌ها
اول ، چاپ جمشيد ، تخت كسراييان ، نصرالله بهار ، مهرداد1
.ص 9 تهران 1372 ،
.و 11 ص 10 همان ، رك.2
اساطير در پژوهشي.رك او ، نظريات از آگاهي براي.3
تاريخ ، تا اسطوره از ;تهران 1375 ،(دوم ويراست) ايران
ايران ، فرهنگ در چند جستار ;تهران 1377 دوم ، چاپ چشمه نشر
.تهران 1377 سوم چاپ روز ، فكر
ادبيات نام به سترگ اثري در را نظرگاه اين مختصات.4
هنوز ارزشمند اثر اين متاسفانه.كرد جست‌وجو بايد مانوي
سال پايان تا كه اميداست و نشده منتشر سال هشت از پس
بهار ديدگاه گستره درباره درستي به بتوان تا يابد انتشار
.پرداخت آن علمي نقد به و كرد داوري ايران فرهنگ حوزه در
ترجمه) مانوي زبور.رك باره اين در بيشتر آگاهي براي5
;(تهران 1373) مانوي و گنوسي آيين ;تهران 1375 (نگارنده
.تهران 1375 (نگارنده قلم به) ماني آيين در آفرينش اسطوره
|
