قديم آثار به جديد نگاه
كتاب و كلاسيك منابع ترجمه و بازخواني ضرورت درباره بحثي
دينوري ابن‌قتيبه اثر "السياسه و الامامه"
رضوي مسعود :نوشته
ترجمه ، دوران مي‌توان را ايران فرهنگ در اخير دهه‌هاي
فروپاشي از پس واقع ، درناميد بازانديشي و بازخواني
هنگامه در و قجر عصر مفلوك و رفته فرو خود در جامعه
و شد زده كناري به انزوا پرده‌هاي مشروطيت ، رستاخيز
هرج قرن سه مغاك در چاره‌انديشي به پژوهندگان و متفكران
ظلمت.پرداختند جاهليت و تعصب و ظلمت و خونريزي و مرج و
سياستهاي و اخباريگري محصول آن سوي يك كه جاهليتي و
ويرانگر دخالت و نفوذ آن ديگر سوي و بود صفويان مذهبي
ظل در ;وضعيت اين برآيند.انگليس و روسيه استعمار
ايران مطلق‌العنان ، و مطلقه حكام و سلاطين استبداد
با سوخته زميني به را بزرگ تمدنهاي مهد و ورجاوند
در كه نمود بدل بي‌سواد و خرافه‌پرست مايوس ، ساكناني
سوداگري و علمي نوزايي و فناوري سهمگين هجوم برابر
و بي‌پناه آنها ، بي‌پايان دسيسه‌هاي و چپاول و غربيان
و سوانح چنين در تفكر با.بودند وامانده و بي‌اميد
مشروطيت انقلاب عظمت و راز به پي مي‌توان كه است مصائبي
اينان كه دانست و برد ايراني روشنگران بيدارگري نهضت و
و كردند اعجازي چه بعد دهه چند تا ناصري حكومت اواخر از
.آوردند بار به شگرفي دستاوردهاي چه
و انديشه در بزرگي دغدغه‌هاي زمان ، اين تا دوران آن از
ايشان از يك هر و آمده پديد ايران نخبگان عمل و برنامه
و درآويخته معاصر يا كهن فرهنگ از گوشه‌اي در گونه‌اي به
اين درخور را شايسته فرهنگي و عقلانيت بنياد تا كرده سعي
اخيريكي دهه بگوييم اگر نيست بي‌راه.آورد فراهم سرزمين
با كه بوده فرهنگي تحرك اين ادوار پربارترين از
كه است ديگر زماني نظير عصر ، اين به مربوط تفاوتهايي
و اقبال عباس و حكمت و قزويني و بهار و دهخدا و سيدجمال
و جمال‌زاده و هدايت و آشتياني ميرزامهدي و فروزانفر
و نمودند ظهور..و حبيب ميرزا و قريب و پيرنيا و تربيت
و آفريدند تازه سنتهاي و كردند روشنگريها خويش مساعي با
و شناساندند را معاصر فرهنگ و پيراستند را قديم سنتهاي
به معتبر آثار از عظيمي حجم و كردند احيا را قديم فرهنگ
و مباني و ساختند فراهم امكانات حداقل با را فارسي زبان
كه راهي.انداختند ديگر راهي در يكسره را فرهنگي شرايط
و لازم شرايط و ظرفيت فقدان دليل به هم متاسفانه‌باز
و هرزگي و خارج از اجنبي نفوذ و داخل در فرهنگي فقر نيز
بسيار تفريطهاي و افراط و مشكلات دچار سياستگران ، بطالت
گاه مي‌زد ، دامن را متعصبانه و بيهوده مجادلات گاه.گشت
و مي‌شد سبب را فرهنگي خودبيگانگي از و غربي ظاهرگرايي
روي ، هر به اما.مي‌انجاميد سرخوردگي و انفعال به گاه
از و گذشته ما ملت سر از كه تجربه‌هايي از گذر شايد
دربرگرفته ، را صرف سنت‌گرايي تا جانبه همه غربزدگي
كه فرجامي.باشد داشته درخشان فرجامي و عظيم برآيندي
غرب تمدن مفتون نه را قوم اين متفكران خصوصا و مردم
آنچه !گذشته‌گرايي و سنت بسته چشم غلام نه و مي‌سازد
قابل آن علائم مي‌رسد نظر به و باشيم آن پي در مي‌بايد
و جهان معاصر فرهنگ در نقادانه تامل و گزينش است مشاهده
به رسيدن و ايران و اسلام ميراث و سنت پيرايش و نقد
با همگام فرهنگي رفاه زمينه‌هاي ايجاد و به‌نفس اعتماد
.است اجتماعي نظم و اقتصادي رفاه
به‌ويژه -مكتوب فرهنگ بازار در تامل و دقت با خوشبختانه
حتي و پنجاه و چهل دهه‌هاي برخلاف كه درمي‌يابيم -كتاب
نحو به ترجمه‌ها و تاليفها كيفيت و تنوع شصت ،
متبرك واقعه از پس خصوصا و يافته افزايش بي‌سابقه‌اي
اصيل منابع و فرهنگ انتقال در خاصي اهتمام خرداد 76 ، دوم
وجه سه فرهنگي تحرك اين.است مشاهده قابل معاصران به
و كلاسيك و اول درجه منابع و آثار انتقال اول وجهدارد
و هضم براي تلاش و معاصر فارسي زبان به غربي اساسي
دوم وجهاست آن پرتو در معادل فرهنگ آفرينش و برابريابي
از ايران و اسلام كلاسيك متون معاصر بازخواني و انتقال
حتي و انتقادي تصحيح يا معاصر فارسي به عربي زبان
و است حاضر نسل براي كهن فارسي متون امروزين بازنگاري
آفرينش و مستقل نظرات ارائه و تحليل براي تلاش سوم وجه
تاليف صورت به معاصران نيازهاي به پاسخ در كه است آثاري
.مي‌گردد منتشر اقتباس و
كثرت زيرا نيست ، مناقشه‌اي و بحث هيچ جاي نخست زمينه در
و دين‌پژوهي و كلامي و جامعه‌شناسي و فلسفي آثار ترجمه
..و مردمشناسي روانكاوي‌و و اسطوره‌شناسي تا...و تاريخي
تجديد سرعت به پارسي زبان و فرهنگ غناي كه مي‌دهد نشان.
هگل و كانت كه افلاطون ، و ارسطو فقط نه امروزه و مي‌شود
و ويتگنشتاين و راسل و شيلر و تاگور و ماكياول و نيچه و
و فوكو تا..و يونگ و الياده و وبر و دوركيم و تيليش پل
و چامسكي و آيروسوسور و ماركوزه و مالرو و دريدا
كتاب بازار در آشنا نامهايي امثالهم و سارتر و شلايرماخر
و پرفروش آثار زمره در بيش و كم كتابهايشان و هستند
كه هم دوم مورد در ارزيابي همين.است خواننده داراي
و شرح.مي‌كند صدق است مقدمه اين و بحث اين بهانه اساسا
كتابهاي همچون آثاري ترجمه خصوصا و تصحيح و توضيح
و واقدي و ابن‌اثير و خواجه‌نصير و فارابي و ملاصدرا
و مفيد شيخ و دينوري و ابن‌ابي‌الحديد و غزالي و نووي
سيوطي و مقدسي و شهرستاني و خوارزمي و بيروني و سعد ابن
ترجمه‌هاي همه از بالاتر...و سهروردي و عربي ابن و
در آنها تعداد كه مجيد كلام‌الله از سنجيده‌تر و دقيق‌تر
تجربه‌هاي و ظرايف حاوي و شده برابر چند اخير دهه يك
وجود گذشتگان آثار در كمتر كه است فراواني زباني و علمي
خاصه ديني اول درجه متون از عالي ترجمه‌هاي نيز و داشت
تا كافي از روايي ، كتب و سجاديه صحيفه و نهج‌البلاغه
اتفاق اين مويد جملگي...و صحاح گزيده‌هاي و الحياه
كه است نيازهايي گستره و كيفيت نشانگر واقع در و فرهنگي
بازار اين بدان ، زدن دامن با و هستند آن پي در معاصران
گرايش همان والا ، نياز اينساختهاند رونق پر را
و تلخ تجربه‌هاي سده چند پي در كه است ژرفي و استعلايي
همه اينك و نموده چهره پي‌درپي شكستهاي و مصائب
جبران براي تلاش به را روشنفكران و آگاهان و انديشوران
مقدمه ، اين با.است واداشته خلاها كردن پر و كمبودها
كه اسلام تاريخ كلاسيك آثار از يكي به داريم اشارتي اينك
.شد خواهد منتشر به‌زودي و شده ترجمه اخيرا
محمد ابي معروف اثر "السياسه و الامامه" اثر ، اين
و اديب دينوري قتيبه ابن يا دينوري ، مسلم بن عبدالله
آن ، ديگر نام كه اثر ايناست هجري سوم قرن معروف فقيه
هوالمعروف‌بتاريخ و": بوده معروف قديم از چنانكه
چاپ دست در ناصرطباطبايي سيد ترجمه به است " الخلفاء
(خلفاء تاريخ) "سياست و امامت" آن فارسي عنوان و مي‌باشد
را وزيري صفحه دقيقا 400 آن فارسي متن و است
.دربرمي‌گيرد
و مهم بسيار دوره‌اي دربردارنده "السياسه و الامامه"
خلافت تا (ص)اسلام نبي‌مكرم رحلت زمان از ساز تاريخ
سياسي دوره‌تاريخ واقع دراست عباسي هارون‌الرشيد
و رشد و مروانيان امويان ، راشدين ، خلفاي عهد در اسلام
توجه مورد دقت به را هارون كامل اقتدار تا عباسيان تفوق
دليل به اول درجه در اثر اين اهميت بي‌شك.است داده قرار
گستردگي البته كه است -سوم سده ميانه حدود يعني -آن قدمت
.مي‌بخشد مضاعف اعتباري بدان مولف ، علمي جايگاه و دانش
سخندان و اديب مردي عنوان به غالبا را قتيبه ابن
معاني" ،"الكاتب ادب" كتابهاي مي‌شناخته‌اند ، خصوصا
اين كه) است بوده توجه مركز "الشعراء و الشعر" و "الشعر
و ترجمه قبلا آذرنوش آذرتاش استاد توسط خوشبختانه كتاب
همواره كم‌نظيرش و گزيده نثر دليل به و (.است شده منتشر
مقام برجستگي آثار ، اين كنار در معهذاستودهاند را وي
رد موضوع در "..الاختلاف" همچون كتابي در كه وي كلامي
دانش و فقهي اعتبار و نگاشته مشبهه و جهميه عقايد
دقتهاي بالاخره و "القرآن مشكل تاويل" در قرآني‌اش
توجه مورد جهات جميع از ،"الخلفاء تاريخ" در تاريخي
زمان اين تا هيچگاه و داشته قرار بعدي عالمان و متفكران
در قتيبه ابن البته.است نشده كاسته اعتبارش و ارج از
عباسيان عهد در كه مذهب سني مورخي و متكلم فقيه ، مقام
اين فقهي و كلامي گرايشات با استاداني محضر و مي‌زيسته
نمي‌توانسته كرده ، درك روزگار سياست با متناسب را نحله
با اما كند ، اتخاذ علوي شيعه از طرفداري به موضعي است
در او دقت و چشمگير بي‌طرفي در او سعي وي ، كتاب در تامل
حتي.است مشهود روزگار واقعيات و احوال و اخبار گزارش
آن اعتبار وي ، اثر قدمت دليل به بازهم نباشد ، چنين اگر
و مورخان توجه و استناد مورد مي‌بايد لزوما و محفوظ
.گيرد قرار اول درجه و كلاسيك منبعي عنوان به متكلمان
اثر اين ترجمهاقبال و پذيرش به يا ابطال و رد به خواه
كتاب" جمله از آن ، نظاير آثاري و معاصر و روان فارسي به
مزاحم نصربن تاليف "الصفين وقعه" مفيد ، شيخ اثر "الجمل
ابي‌الحديد ، ابن "نهج‌البلاغه شرح" تاريخي بخشهاي منقري ،
،"يعقوبي تاريخ" مسعودي ، "الذهب مروج" واقدي ، اثر "مغازي"
شيخ "الارشاد" سعد ، ابن "طبقات" اثير ، ابن "الكامل"
ابن "الامم تجارب" طبري ، "الملوك و الامم تاريخ" مفيد ،
خبره مترجماني همت به كه آثار اين امثال و رازي مسكويه
خرافه‌زدايي راه در بلند گامي شده ، گردانده بر فارسي به
با البته كه دركي.است اسلام تاريخ از علمي دركي تمهيد و
هم شيعي ، موثق منابع و اخبار با تطبيق و انتقادي ملاحظات
تاريخ و اهمالها شناخت موجب هم و آثار اين پالايش موجب
تعصب بي‌گمان.مي‌گردد عباسي و اموي عهد سازيهاي
برخي بر تكيه با كه آثار اين از دربهره‌گيري
صرفنظر آنها مجموعه در تطبيق و ازتعمق اختلاف‌نظرها ،
آثار در مندرج اخبار و متاخر آثار به فقط و نموده
بحثهاي زمينه‌ساز تواند نمي مي‌كند ، بسنده پسين سده‌هاي
.باشد ما موردنظر تواريخ اعتبار و جهاني سطح در مقبول
الادب و السنت و في‌الكتاب الغدير" نظير موفقي تجربه‌هاي
بر عموما كه اميني عبدالحسين فقيد علامه اثر "التاريخ و
و اخبار تواتر و كرده تكيه متقدم اما شيعي ، غير منابع
اين مقبوليت و است نموده اثبات را نظر مورد مدعيات اصالت
پيش از بيش تسنن ، اهل فضل صاحب و برجسته علماي درنزد اثر
.است تاريخي معتبر و قديم منابع با آشنايي ضرورت بيانگر
ابتدايي روشهاي با خود ، دوران فراخور به يك هر كه منابعي
هر ويژه مصادر و منابع و مشاهدات از برخاسته زمان ، آن
باب در آنها از يك هر خاص دقتهاي با بالاخره و مولف
.است شده نگاشته اسلام تاريخ در اتفاقيه وقايع از گوشه‌اي
سيره و اسلام تاريخ سرنوشت نبودند ، آيا منابع همين اگر
و تابعان و وصحابيان (ع)معظم اهل‌بيت ،(ص)مكرم نبي
يا بودا اساطيري تواريخ همچون نيز اوليه ادوار مسلمانان
اصل در محققان برخي حتي چنانكه نمي‌بود مسيحيت و يهود
يا و نمايند تشكيك الهي پيامبران و قديسان اين وجود
بردارند؟ دست يكسره تاريخي ازتتبع
(خلفاء تاريخ) "سياست و امامت" فارسي متن اوصاف ، اين با
گرامي وبسيار مهم اثري رامي‌بايد دينوري قتيبه ابن اثر
امكاني و اسلام تاريخ از دقيق‌تر و تاريخي درك اعتلاي در
آنكه چه.آورد شمار به رشته اين پژوهشگران براي مهم
اسلام و متخصصان براي جز عربي زبان آموزش ضرورت امروزه
كنند قرائت را كهن دشوار متون كه سطحي در خبره ، شناسان
با مبحث اين پايان درنباشد هم لازم شايد و نيست ميسر
در را نكاتي اسلام ، تاريخ مهم اثر اين مقدمه به نگاهي
براي وي آثار و اساتيد و قتيبه ابن يعني كتاب ، مولف باب
.مي‌كنيم بيان خوانندگان آشنايي
از يكي ،(قتيبه ابن) دينوري مسلم بن عبدالله محمد ابو
هم وي.است هجري سوم قرن كثيرالتاليف و بزرگ مولفان
در قمري هجري سال 213 به قتيبه ابن.بود اديب هم و متكلم
زيادي اطلاع وي جواني و كودكي دوران از.شد متولد كوفه
ابن در ديگران از بيش كه علمي شخصيت سه.نيست دست در
:عبارتنداز بودند موثر وي جواني دوران در قتيبه
سال 237 حدود در متوفي) حنظلي راحويه ابراهيم بن اسحق -
تحت و حنبل ابن شاگردان از كه مذهب سني متكلم (ق _ه
.بود نيشابور طاهريان حمايت
سال 250 حدود در متوفي) سجستاني محمد بن سهل حاتم ابو -
.سني محدث و لغوي (ق _ه
سال 257 حدود در متوفي) رباشي فرج بن عباس بالاخره ، و-
.عراق در زباني و لغوي تحقيقات پيشوايان از يكي (ق _ه
همچون نيز قتيبه ابن علمي فعاليتهاي باب در متاسفانه
دست در اندكي آگاهيهاي وي زندگاني سوانح و موارد ساير
گوناگون منابع در موجود اطلاعات مقايسه با است ، ولي
و پردازيم نظر اظهار به باره اين در حدودي تا مي‌توانيم
.داد قرار نظر مد مي‌توان را ذيل اطلاعات اجمالا
از وي مقربان اعاظم و عباسي متوكل كه ق _ه سال 232 از
سبب به دينوري قتيبه ابن دادند ، عقيده تغيير سياسي نظر
آثاري شايد.گرفت قرار محبت و توجه مورد ادبي‌اش آثار
ابوالحسن نظر كه بود "الكاتب ادب" كتاب بر وي مقدمه نظير
و كرد جلب او سوي به را وزير خاقان بن يحيي بن عبيدالله
كه نيست شكي.كند واگذار منصبي قتيبه ابن به كه شد موجب
_سال 362ه حدود در كه را دينور در قضاوت منصب قتيبه ابن
كه مي‌نمايد چنين.بود وزير اين مديون شد تفويض او به ق
سال 257 از پس.ماند باقي منصب اين در ق _ه سال 256 تا
خود آثار تعليم صرف را خود توجه و اهتمام قتيبه ابن ق _ه
ق ، _ه سال 276 به عمر ، پايان تا و كرد بغداد از بخشي در
.برد سر به آنجا در
شمار به او اصلي شاگرد ظاهرا قتيبه ابن پسر احمد ،
نقل سبب عبدالواحد او پسر و احمد همين مسلما.مي‌رفت
-غيرمستقيم طور به و مصر به قتيبه ابن آثار اعظم قسمت
آفريقاي در) مغرب به -قالي ابوعلي واسطه به به‌خصوص
شناخته و اصيل آثار همه كه گفت ميتوانبودهاند (شمالي
.است يافته انتشار (عنوان دو استثناي به) قتيبه ابن شده
:مي‌كنيم اشاره آنها از تعدادي به جا اين در
.منشيان براي لغوي كتابي الكاتب ، ادب كتاب -1
كائنات و عملي نجوم در است رساله‌اي كه الانواء ، كتاب -2
.الجو
.والمشبهه الجهميه علي الرد و في‌اللفظ الاختلاف كتاب -3
.الشعر معاني كتاب -4
.المعارف كتاب -5
.الشعروالشعراء كتاب -6
.الحديث مختلف تاويل كتاب -7
.مشكل‌القرآن تاويل كتاب -8
.الاخبار عيون كتاب -9
و ست"خلفا تاريخ" به معروف كه السياسه و الامامه -10
انتشار قتيبه ابن اصيل آثار از فقره دو فقط.وي به منسوب
:عبارتنداز كه است ، نيافته
.غريبالحديث كتاب -1
بن عبيدالقاسم لابي الحديث غريب في الغلط اصلاح كتاب -2
.سلام
توجه قتيبه ابن ادبي آثار عمدتابه كه غربي محققان
تاليفات نمونه تنها اواخر اين تا درواقع و داشته‌اند
غالبا بوده ، موجود آنها كتابخانه‌هاي در او ادبي
سكوت عقايدش باب در و گرفته ناديده را وي كلامي تاليفات
ادبي و سياسي مذهبي ، آثار مجموعه گفت مي‌توان.كرده‌اند
سخنگوي يگانه اگر را او داده ، هم دست به دست قتيبه ابن
آنها بلندپايه نماينده باشد ، نساخته جماعت و سنت اهل
عقايد عباس بني كه هنگامي از درواقع.است گردانيده
نظري پايگاه به قتيبه ابن آثار گذاشتند ، كنار را اعتزالي
.شد تبديل عباسيان
توانايي بر مبتني غرب ، عمدتا در ويژه به قتيبه ابن شهرت
او فرهنگي و اخلاقي آثار.است ادبي آثار نگارش در او
در عباسي جامعه فكري جريانهاي همه تمام‌نماي آينه درواقع
ابن موجود ، آگاهيهاي بنابر.است قمري هجري سوم قرن آغاز
;است زماني ترتيب به عرب بزرگ نثرنويس سومين قتيبه
.بوده‌اند جاحظ و ابن‌مقفع آنان دومين و نخستين
|
