شريف مصحف نگارش در هنر اوج
از كه است امري شريف مصحف خط تكريم و تحسين:اشاره
ايرانيان سهمهست و بوده قرآن‌پژوهان توجه مورد ديرباز
است بوده ماندگار و تحول‌آفرين همواره بزرگ ، هنر اين از
خوشنويسي اوج استحكام و حلاوت پختگي ، نهايت اسلام جهان و
احمد بي‌گمان و كرد نخواهد فراموش را ايراني هنرمندان
قرآني دستنوشته‌هاي استادانه‌ترين و عالي‌ترين كه تبريزي
.درخشيد خواهند هنر اين تارك بر همواره است ، كرده خلق را
17) صفحه همين در آن شرح كه كريم قرآن نفيس نسخه چاپ در
سيدحسين فرشچيان ، استاد از تقريظهايي گذشت ، (ماه آذر
اينك رسيد ، چاپ به نسخه اين اهميت در احصايي مجيد و نصر
و آغداشلو خرمشاهي ، بهاءالدين از ، نوشته‌هايي ادامه در
.مي‌گذرد نظرتان از اين‌باره در هادي‌معرفت محمد
:خرمشاهي بهاءالدين
به كه باشد ، موسيقي چه است ، قدسي همه اسلامي هنرهاي
چه است ، شده توصيه نبوي حديث در كريم قرآن خوشخواني
دين بزرگان مزارات) متبركه مشاهد مساجد ، از اعم - معماري
نمونه و نوع دهها و زاويه‌ها تكيه‌ها ، و (اولياءالله و
قرار نهي مورد مجسمه‌سازي اندازه به كه نقاشي چه - ديگر
و) بصري تزئيني آرايه‌هاي و شمايل‌نگاري و است نگرفته
تذهيب ، و مينياتور آنها اوج در و (هندسي و انتزاعي غالبا
تا دارد ، اسلام جهان در گسترده‌اي جغرافياي و تاريخ
داراي و دامنگسترترين كه خطاطي - خوشنويسي به برسيم
.است اسلامي فرهنگ و تمدن در تاريخ بالابلندترين
در آن (تغني) خوشخواني مانند هم ، كريم قرآن خوشنويسي
.است شده تاكيد نبوي احاديث
قطعه كتابت براي كه وحي نزول عصر در و آغاز در عربي خط
خط مي‌رفت ، كار به وحياني كلام و آسماني پيام قطعه به
كوفي (اعراب يا حركات) زبر و زير بدون و نشان و بي‌نقطه
در شده بنا) است عراق در كوفه شهر به منسوب كوفي خط.بود
خطوط خوشنماترين و گرافيكي‌ترين كه خط اين و (ق 1719
كوفه ، بناي از قبل قرن يك - دارد شيوه چندين و است اسلامي
خط - الفبا دو از حجازي - اوليه نسخ خط نوعي با همراه
.است شده اقتباس سرياني و نبطي
تكميل از پس.داشت كوفي خط همپاي تاريخي آن‌كه با نسخ خط
(ق چهارم قرن) مقله ابن به‌دست قاعده‌مندي و ضابطه‌مندي و
استادان - ميلادي هجدهم - هجري دوازدهم قرن تا
استاد آثار در را كمالش ذروه ولي بود ، يافته عظيم‌الشاني
.كرد پيدا (ق 1151) نيريزي احمد نابغه
تشويق (حسين سلطان شاه) صفوي موسوي حسين سلطان از نيريزي
دوراني طي در دست‌كم كه او آثار.ديد بسيار حمايت و
آمده ، پديد اصفهان در غالبا و هنري شكوفايي از شصت‌ساله
.تعداد و تعدد هم و ارزش نظر از هم است ، عظيم گنجينه‌اي
اول درجه در را او هنري فرآورده‌هاي درصد تقريبا 98
سجاديه ، صحيفه مكرر خوشنويسي سپس متعدد ، قرآن‌هاي كتابت
و مجيد قرآن تك‌سوره‌هاي يا سوره‌ها از مجموعه‌هايي و
.مي‌دهد تشكيل ادعيه نيز
مي‌دهند نسبت سجاديه صحيفه و 77 قرآن خوشنويسي 99 او به
ناشي هم حدودي تا و است ، افسانه‌اي و غيرواقع‌بينانه كه
نسخ چون) ايراني نسخ خط او از پس كه است امر اين از
يكسره (دارد غيره و تركي ماوراءالنهري هندي عربي ، انواع
مكتب در كه خوشنويساني يا او شاگردان و بود او تاثير تحت
رقم در را او نام سودجويان ، يا مي‌نوشتند ، او شيوه به و
گفتني.مي‌آوردند ديگرش آثار يا شريف مصحف آخر فراغنامه
.است معروف "خطوط عروس" به اسلام جهان در نسخ خط كه است
.داده‌اند نستعليق خط به را صفت اين ايران در اما
تا 12 بين 8 را او خوشنوشته قرآن‌هاي تعداد صاحبنظران
سال 1344 در او قرآن‌هاي از نفيس نسخه يك.مي‌دانند نسخه
طبع به دربار حمايت با اوقاف سازمان سوي از ايران در ش
صحيفه يك.است فراغنامه تاريخ فاقد كه است رسيده
ملي كتابخانه همت به هم او آثار از آراسته و خوشنوشته
.است چاپ زير ايران اسلامي جمهوري
خانواده‌هاي از يكي نزد الهي عنايت به كه شريفي مصحف اما
داراي ، خوشبختانه است نويافته و بوده مانده محفوظ قاجار
كه است ق آن 1128 كتابت تاريخ و صحيح فراغنامه و رقم
آن -بي‌نظير بلكه و - كم‌نظير آرايه‌هاي و حواشي نگارش
.است انجاميده طول به ق سال 1168 تا
ايران قرآن‌نگاري هنر اوجهاي از كه ظريف و شريف مصحف اين
و صادق‌ترين از يكي حمايت و همت با است ، اسلام جهان و
سالهاي در هنر و فرهنگ حاميان و هنرشناسان ثابت‌قدم‌ترين
پيشرفته‌ترين از استفاده با اسلامي انقلاب پيروزي از پس
نظارت و مشاوره و چاپ ، امروزين و فناوري امكانات
.است رسيده طبع به آلمان كشور در فن خبرگان برجسته‌ترين
كه است كافي نكته همين طبع ، اين نفاست و ظرافت در
خط اصل نظر از آن شباهت و هنرمندان بازسازي اين همانندي
با تجليد و صحافي و كاغذ نوع و آرايه‌ها و حواشي و متن
با اصلي خطي نسخه فرق گويي كه است حدي به تا اصلي ، نسخه
نسخه تازگي و كهنگي نظر از فقط چاپي ، شده بازسازي نسخه
.نيست آشكار و آسان آنها بين فرق‌گذاري وگرنه است ،
:آغداشلو آيدين
كريم قرآن با اسلام ، از بعد ايران در كتابگري و خوشنويسي
اين از درخشاني نمونه‌هاي قطعا آن از پيش.مي‌شود آغاز
و كامل صورت اين به آنچه اما است ، داشته وجود هنر
و الهي لطف بارقه آن مديون و مرهون گرفت ، شكل كمال‌يافته
كه بود هنرمنداني توان و جان نهايت گذاشتن ميان در و سعي
نكردند فروگذار كوششي هيچ از الهي كلام تسبيح و تجليل در
مستقيم كلامنگرفتند چيزي به را مشقتي و رنجي هر و
شكل در مي‌توانست هنرمندي يا آدمي كدام و بود خداوند
.بيانديشد كارش زيبايي و اصالت نهايت به جز آن دادن
مومنين و مردمان تا شدند پرداخته و نگاشته چنان قرآن‌ها
خط زيبايي در دلشان و چشم و بخوانند درست و سهل بتوانند
در فاني انسان كه يابند اطمينان و شود سيراب رنگ و نقش و
و عبوديت با و فروتنانه جاوداني ، معناي آن انتقال راه
ميان در را قابليتش و جان نهايت هميشه تمام ، تكريم
را بيكران آن از قطره‌اي و ذره‌اي بتواند تا است گذاشته
."به‌درآيد شكرش عهده از" و بگذارد تماشا به و كند تجليل
به داده دست از دل و بسته دل جاني شيفته همت به كه قرآني
روي پيش در و است شده چاپ ممكن و مقدور وجه عالي‌ترين
قرن كتابگري و قرآن‌نگاري نمونه‌هاي بهترين از ماست ،
آن هنر مشخصه وجوه و امتيازات تمامي و است ايران دوازدهم
و مثال‌زدني و كامل است نمونه‌اي به‌حق و داراست را دوره
نسخه هزاران ميان از چرا كه كرد درك مي‌شود به‌درستي
.است شده انتخاب چاپ براي نسخه اين نفيس و عالي
طلااندازي شيوه به قرآن جلد
و پيچان و ظريف برگ‌هاي و شاخه‌ها و گل‌ها با - حل‌كاري-
رقاع ، خط به و است شده كار سرخ‌رنگ مرقعش زمينه بر متقارن
نيز جلد داخل در.نگاشته‌اند را قرآني آيات حاشيه‌اش بر
شده خطاطي حاشيه بدون منتها است ، رفته كار به شيوه همين
بعدي صفحه پنج درميان در ترنجي با سياه ، زمينه‌اي بر و
تقريبي زمان كه است آمده نسخ قلم به و فارسي به متني
باب در است مبحثي و مي‌كند بازگو را قرآن شدن نگاشته
اين در توصيه‌هايي و صحيح قرائت روش‌هاي و سبعه قراء
و عالي سرلوح و است شده طلااندازي سطور تمامي بين زمينه
.است گرفته قرار آن صفحه اولين پيشاني بالاي بر پركاري
از آبي‌ظريف‌تر و طلايي مسلط رنگ‌هاي با سرلوح اين
مساحت به‌خاطر شايد ;است شده كار بعدي اصلي سرلوح‌هاي
.آن محدود
سه از كه است استادانه تشعيري از پوشيده تماما بعد ، صفحه
قلم‌گيري از آبطلا ، جز و گرفته شكل اصلي مكمل قوس
شده برخوردار نيز برگچه‌ها قرمز و آبي رنگ‌هاي و ماهرانه
.است
از بعد و قرائت از پيش دعاي به نسخ ، خط به بعد ، صفحه ده
در نزهت‌افزا ، و شيرين به‌گونه‌اي و دارد اختصاص قرائت
حل‌كاري شيوه به حل‌كاري و تشعير صفحه ، هر پايين و بالا
قرمز ، و آبي رنگ‌هاي از افزوده‌هايي با و جلد داخل و رو
است يافته اختصاص شمسه دو به بعدتر صفحه دو.است شده كار
و صفحه دو اين تشعيرهاي كه قرآن بعدي مالك نام كه
يعني اوست ، دوره به متعلق جلد حل‌كاري و پيشين صفحه‌هاي
هجري تاريخ 1168 و است آمده آن در ميرزاي‌غور حسين سلطان
هجري يعني 1128 كتابت اتمام تاريخ بر است متاخر كه قمري
.قمري
سوره و الكتاب فاتح سوره‌هاي قرآن ، متن اول صفحه دو
قرار شده تذهيب قابهاي داخل در سنتي ، شيوه‌اي به بقره
حضور و سرلوح‌ها تذهيب حاشيه مضرس شكل و است گرفته
لاجوردي و طلايي كنار در نارنجي و زرد رنگ‌هاي درخشان
قمري هجري دوازدهم قرن اول نيمه مانوس شيوه به شده ، بوم
مستقيم ارتباطي صفحه دو اين تذهيب نسبي درشتي.دارد تعلق
در هميشه تناسب اين و دارد صفحه كلي مساحت با قطعي و
.است شده ملحوظ ايراني كتابگري
صفحات در و شده نگاشته دوازدهم قرن اول ربع در قرآن
چهل طول در و است آمده صفوي حسين سلطان شاه نام آن مقدمه
صفويه از پس ايام حوادث از و گشته دست به دست بعدي سال
ما دست به و مانده محفوظ فعلي به‌صورت و گذشته سلامت به
.است رسيده
نسخ‌نويس بزرگ استاد قلم به و دست به قرآن ، عالي نسخ خط
و شيريني و پختگي نهايت كه است شده نگاشته "نيريزي احمد"
مي‌دهد نمايش را استاد خوشنويسي دوران اوج استحكام و لطف
از پيش او خط به كه ديگري قرآن دستنوشته بر مراتب به و
به حق ، به نيريزي احمددارد برتري شد چاپ انقلاب
از پس سال سيصد در هرچند و است مشهور كم‌نظيرش نسخ‌نويسي
بي‌چون استاد هريك كه كرده‌اند ظهور بزرگي نسخ‌نويسان او
با چنان نيريزي احمد نام اما بوده‌اند ، خود حرفه چراي و
نام ناحق به يا حق به كه است شده عجين نسخ خوشنويسي
.است برده خود سايه زير به را مابعد بزرگان آن تمامي
دستنوشته‌هاي استادانه‌ترين و عالي‌ترين نيريزي احمد
آورده به‌وجود هجري دوازدهم قرن اول ربع در را خود قرآني
معتبر و بزرگ خوشنويسان از بسياري او ، از پس و است
ساحت به را خود كار - او امضاي جعل با حتي - كوشيده‌اند
.كنند نزديك او دلفريب و عالي نوشته‌هاي مقام و
قرآن ، اين نفيس چاپ كيفيت از ذكري بي نمي‌شود انتها در
كه كرد اذعان بايد تعارف و بي‌غلو.گذاشت ناتمام را سخن
كه است اصلي به نسخه نزديك‌ترين و بهترين نسخه اين
و دقت با عكسي ، چاپ.است شده نوشته ايران در تاكنون
يا آبخوردگي هر و است درآمده كار از تمام امانت و نفاست
است ، آمده و يافته انتقال بعينه پاك‌شدگي ، و رنگ تغيير
ندارد خود اصلي نسخه با تفاوتي هيچ تقريبا كتاب كه طوري
خاطر با مي‌توانند دلبستگي و وسواس و حرمت و عشق اهل و
حقه ، هو كما كه باشند داشته اختيار در را نسخه‌اي جمع ،
.است اصلي نسخه همان اندك ، تقريبي به يا
و جليل نسخه اين قبلي خير باني مانند كار ، اين خير باني
ممكن دقت نهايت و "نموده خرج و صرف خطير مبلغ‌هاي" نفيس ،
به نسخه اين تا نموده بذل را مقدورش توان در سعي كمال و
شده كتابي حاصل.برسد آن تكريم‌كنندگان و دوستداران دست
اجرش و دانسته قدرش.لحظه اين به تا منحصربه‌فرد و عالي
.باد محفوظ
:معرفت هادي محمد الله آيت
مورد ديرباز از كه است امري شريف مصحف خط تحسين نظريه
كم تاريخ طول در و هست و بوده قرآن‌پژوه دانشمندان توجه
است گرفته انجام قابل‌ملاحظه اقدامات اين‌باره در بيش و
جلوي مفرط جمودگرايي نوع يك حاضر عصر در متاسفانه كه
قرآن و است شگفتي جاي كه گرفته را مصحف خط تحسين پيشرفت
اين از نمونه‌اي گشته رايج اخيرا كه (طه عثمان) خط به
براي مصحف روي از قرائت تا گرديده موجب و است ، جمودگرايي
.باشد مشكل‌آفرين عربي خط به تازه‌آشنايان و نوباوگان
و (بزرگ ايران) اسلامي خط اين در كه است حالي در اين و
مصحف خط تحسين درباره همواره اسلامي اصيل تمدن مهد
دست بر كه خط تحول جمله از شده برداشته بزرگي قدم‌هاي
از نمونه‌اي كه است گرفته انجام ايراني نامي خطاطان
است شده نوشته (نيريزي احمد) تواناي دست بر كه است قرآني
بوده موثر مصحف خط تحسين و پيشرفت در زيادي حدود تا و
عثمان) خط به مصحف بر قرن سه از بيش گذشت با هنوز كه است
.دارد مزيت (طه
ناهنجاري‌هاي اولين رسم‌الخط در كه است مواردي جمله از
دارد وجود عثمان‌طه رسم‌الخط در همانگونه و بود رخ‌داده
زير مورد سه نمونه براي.مي‌كند تجاوز مورد هفتصد از كه
:مي‌شويم يادآور را
الف حذف به "اليل واختلف":آيه 164 بقره سوره در -1
جاي كه لام حذف مخصوصا"الليل" دوم لام حذف و "اختلاف"
.است اشتباه موجب و شگفتي
الف اضافه به "لشاي‌ء تقولن ولا":آيه 23 كهف سوره در -2
آن تصحيح و.مي‌گردد تلفظ در اشتباه موجب كه شين از بعد
.است ديگري اشتباه علامت‌گذاري‌ها با
بين الف اضافه به "اذبحنه لا":آيه 21 نمل سوره در -3
صورت به ايجابي صورت از را فعل كه "اذبحنه" ذال و همزه
تكرار نمي‌بايست كه است بزرگي اشتباه اين و درآورده منفي
!شود آن بر اصرار يا
كاسته اشتباهات اين از (نيريزي احمد خط به) مصحف اين ولي
.شده نگاشته همه براي قرائت قابل صحيح املاي با و است
و "لشي‌ء تقولن ولا" نيز و.است نوشته "الليل اختلاف"
.است بزرگي امتياز اين و.است نگاشته "لاذبحنه"
:است آيات ابتداي در وصل همزه‌هاي رسم‌الخط مهم‌تر امتياز
و است حركتي شكل فاقد همزه‌ها اين عثمان‌طه رسم‌الخط در
اين كه است حيرت در مي‌كند وقف سابق آيه بر كه خواننده
"المستقيم الصراط اهدنا" مثلا ;كند تلفظ چگونه را همزه
حركت كه نيست روشن مي‌كند ، وقف "نستعين" بر كه كسي براي
پس "45/ بقره - يظنون الذين" نيز و چيست؟ "اهدنا" همزه
كه قرآن سرتاسر همچنين و !است شكل فاقد "الخشعين" از
مشكل‌آفرين نمي‌كند وصل را آيه دو كه خواننده براي واقعا
.است
حركت و است مرتفع اشكال اين نيريزي رسم‌الخط در ولي
كه آنجا شده مشخص آيات ابتداي در وصل همزه‌هاي اين‌گونه
آنجا و مشكي ، رنگ با حركت مي‌شود ، خوانده قطع به غالبا
امتياز اين و.ملون رنگ با حركت خوانده وصل به بيشتر كه
برداشته قاريان روي پيش از را بزرگي مشكل كه است بزرگي
.است
و شود ذكر بايد جداگانه آن تفصيل كه ديگري امتيازات و
خط به) مصحف اين برجستگي براي شد ارائه كه اندازه همين
دست‌اندركاران كه اميد اين به.است كافي (نيريزي احمد
.ورزند اهتمام اسلامي حياتي مساله اين به پيش از بيش
.باشد مددكارشان و يار خداوند
|
