خزر درياي ژئوپليتيك تحولات
خزر درياي حقوقي مسائل به نگاهي
در تاريخ اساسي و مبنايي مطالعه با ژئوپليتيك مطالعه
يا هدف به منتج كه عناصري و عوامل شناسايي و مي‌آميزد
وقايع كلي به‌طور.است ضروري مي‌شود خاصي مقصود به نيل
براي حوادث و مي‌افتند اتفاق جغرافيايي مناطق در تاريخي
زمين كره روي بر نقطه هر.دارند مكان به نياز شكل‌گيري
و رويدادها تسلسل نتيجه تاريخ و دارد خاص موقعيت
و داده روي مختلف نقاط در زمان گذر در كه است اتفاقاتي
.مي‌دهد
ظاهرا چند هر مركزي دولت تضعيف و سابق شوروي فروپاشي با
در محلي قدرتهاي و مستقل كشورهاي و يافت پايان سرد جنگ
سرمايه‌گذاران ميان شديد رقابت لكن گرفتند شكل منطقه
در انگليسي و آمريكايي نفتي شركتهاي بخصوص غربي كشورهاي
.آمد بوجود حوزه اين
ميان خزر درياي به مربوط مسايل است سالي چند;اشاره
بحثهاي موجب يافته استقلال تازه جمهوري‌هاي و ايران
و خود تاريخي سابقه با خزر حوضه كه آنجا از شده ، زيادي
مهم مناطق از امروزه بوجودآمده منطقه در كه تحولاتي
است شده سعي مقاله دراين مي‌آيد ، به‌شمار واستراتژيكي
اشاره گذرا به‌طور آن به مربوط موضوعات از بخش‌هايي به
مشكلات و منطقه اين با حدودي تا محترم خوانندگان و شود
!مي‌خوانيم هم با.يابند آشنايي آن
انديشه و فرهنگ گروه
ژئوپليتيك تعريف
سياست جغرافيايي ، سياستهاي يا ژئوپليتيك لغوي معناي"
ملل سياست در جغرافيايي محيط عوامل نقش آن طي و است زمين
عوامل از كشور هر خارجي سياست است بديهي.مي‌شود بررسي
روشن‌تر بيان به مي‌پذيرد ، تاثير خاصي وضعيت‌هاي و مختلف
بازي ميدان به را بين‌المللي سياستهاي صحنه مي‌توان
محدوديت ايجاد بازيكنان جهت عوامل از بعضي كه نمود تشبيه
در موقعيت با مطابق نهايي تصميم‌گيري اتخاذ و مي‌نمايند
مباني به توجه بنابراين داشت ، خواهد تاثير بازي سرنوشت
برتر قدرتهاي و مي‌شود قدرت كسب موجب ژئوپليتيك واصول
مي‌برند ، را استفاده نهايت خود خاص موقعيت‌هاي از همواره
آن بودن پايدار و باشد دائمي نمي‌تواند قدرت كه آنجا از
سرنوشت در مي‌توانند محيطي پديده‌هاي نيست تضمين قابل
به تبديل ژئوپليتيك صورت اين در.باشند داشته نقش سياسي
كه مي‌گردد متخاصم گاه و متعدد نيروهاي از مجموعه‌اي
تفوق و برتري آنها نهايي هدف و هستند كشاكش در دائما
(1)".است ديگري بر سياسي
در تاريخ اساسي و مبنايي مطالعه با ژئوپليتيك مطالعه
يا هدف به منتج كه عناصري و عوامل شناسايي و مي‌آميزد
وقايع كلي به‌طور.است ضروري مي‌شود خاصي مقصود به نيل
براي حوادث و مي‌افتند اتفاق جغرافيايي مناطق در تاريخي
زمين كره روي بر نقطه هر.دارند مكان به نياز شكل‌گيري
و رويدادها تسلسل نتيجه تاريخ و دارد خاص موقعيت
و داده روي مختلف نقاط در زمان گذر در كه است اتفاقاتي
بشر پيروزيهاي و شكستها علل بررسي در بنابراين.مي‌دهد
اين بسا چه و گرفت ناديده را جغرافيايي محيط نمي‌توان
عنوان به گشته ، تاريخ طول در مسيرهايي تغيير موجب تاثير
تجمع موجب خاك و آب غني منابع و رودخانه‌ها وجود مثال
و گشته قرون و اعصار در تمدنهايي پيدايش و انسانها
محيط كلي طور به و طبيعي منابع فقدان و خشكسالي بالعكس
بنابراين مي‌شود ، جمعيت‌ها پراكندگي باعث نامناسب
تاريخ كه جغرافياست اين":كه گرفت نتيجه اينگونه مي‌توان
متمادي ساليان طي كه مناطقي جمله از "است شده ساز
مازندران يا خزر درياي بوده روبه‌رو ژئوپليتيك باتحولات
.است ايران شمال در
آن از گشته ذكر متعددي اسامي (خزر) مازندران درياي براي
ارقانيا ، بحر گرگان ، درياي آبسكون ، طبرستان ، درياي جمله
نامها اين از كدام هر كاسپين ، قزوين ، درياي بحرباب ،
رودخانه يا و منطقه اين در قبيله‌اي و قوم حضور نشانگر
لحاظ از كاسپين مثال عنوان به.مي‌باشد خاص بندري يا
معتقدند هم بعضي.است فراخ و پايين كرانه معناي به لغوي
منطقه اين در كه هستند كاسپي‌ها قوم از مشتق كاسپين
دشت تا بزرگي منطقه در قوم اين و مي‌نمودند زندگي ظاهرا
واژه كه باورند اين بر نيز عده‌اي.داشتند سكونت قزوين
قزوين درياي را كاسپين درياي لذا است ، كاسپين همان قزوين
درياي نام به راجع وعقايد نظرات بنابراين ، گفته‌اند ، نيز
اين نام معروفترين مع‌الوصف.است مختلف و متعدد مازندران
واژه اين از هم اسلامي منابع در كه مي‌باشد "خزر"دريا
ابن‌خلدون عرب ، جغرافيدانان ميان در.است شده استفاده
دانسته (غزها)يا خزر به‌نام قومي به منسوب را خزر درياي
حدود خزر قوم است ، برخوردار افزونتري ازاهميت نظر اين و
رودخانه ميان قفقاز منطقه در ميلاد از قبل دوم قرن
را بزرگي و مقتدر دولت به‌تدريج شدندو ساكن ولگاودن
امروز (طرخان حاجي) ايتل شهر را خود پايتخت دادند ، تشكيل
يهوديت ، مسيحيت به سپس بودند بت‌پرست ابتدا.دادند قرار
وتسلط قدرت يافتن پايان با همزمان.گرويدند اسلام و
قدرت يا و گرديد فتح اعراب دست به سرزمينشان ساساني‌ها
سال در مغولها حمله با عاقبت و شدند ضعيف روسها گرفتن
يهوديان و شد متلاشي كلي به قوم اين ق._ه 354/ م 965
سرگردان يهودي عنوان كه رفتند اروپا شرق سوي به بازمانده
.مي‌باشد مهاجرت‌ها اين نتيجه
خزر طبيعي جغرافياي
از درياچه طول.است درياچه‌دنيا بزرگترين خزر درياي
به‌طور آن پهناي و (مايل 750) كيلومتر جنوب 1200 به شمال
وسعت با خزر ، درياچه است ، (مايل 200) كيلومتر متوسط 320
سطح از پايين‌تر فوت حدود 5/93 مربع كيلومتر 371000
دريا اين سواحل از درصد ده تقريبا مي‌باشد ، اقيانوس
.است ايران به متعلق جنوبي قسمت در (كيلومتر حدود 1000)
و عملي بررسي‌هاي براي جالب مناطق از يكي دريا اين
دريا اين داخل در جزيره حدود 50 مي‌باشد ، جغرافيايي
جنوبي و مركزي شمالي ، قسمت سه به كلي به‌طور و.مي‌باشد
گياهان نوع و 500 جانور نوع حدود 850 است ، شده تقسيم
هر از بيش دريا اين شهرت.دارد وجود خزر درياي در مختلف
همچنين است ، خاويار صادرات و توليد و وجود دليل به چيز
ورود و صدور و نقل و حمل راههاي مهمترين از يكي دريا اين
سرشار طبيعي منابع وجود.مي‌باشد ساحلي كشورهاي بين كالا
اقدام ذي‌نفع كشورهاي كه مي‌كند ايجاب گاز و نفت جمله از
رابطه اين در حقوقي و سياسي اقتصادي ، دقيق بررسي به
حدود 35 را خزر درياي نفتي ذخاير كارشناسان ، " نمايند ،
منابع غني‌ترين از يكي كه زده‌اند تخمين بشكه ميليارد
(3)".دنياست نفتي
ظاهرا چند هر مركزي دولت تضعيف و سابق شوروي فروپاشي با
در محلي قدرتهاي و مستقل كشورهاي و يافت پايان سرد جنگ
سرمايه‌گذاران ميان شديد رقابت لكن گرفتند شكل منطقه
در انگليسي و آمريكايي نفتي شركتهاي بخصوص غربي كشورهاي
سياسي ثبات عدم دليل به چه اگر.آمد بوجود حوزه اين
خطر و ريسك تحليلگران نظر از كشورها اين در سرمايه‌گذاري
خطر به ارزش منابع ، بودن غني دليل به لكن مي‌آمد حساب به
.دارد و داشته وجود سرمايه انداختن
:از عبارتند حاضر حال در خزر درياي گازي و نفتي منابع
و آذربايجان نفتي حوزه قزاقستان ، در تنگيز نفتي حوزه
كه صورتي در - ايران نهايتا و تركمنستان گازي حوزه‌هاي
زيست لحاظ از -دهد گسترش را نفتي منابع از بهره‌برداري
در متمادي‌هرآنچه ساليان طي خزر درياي چه اگر محيطي
منطقه ساكنان و مردم اختيار در سخاوت با داشته توان
عملكرد تهديد مورد به‌شدت درياچه اين امروز لكن قرارداده
در فراوان سدهاي احداث ;است گرفته قرار افراد اشتباه
حفر از ناشي خطرات و نفتي زائده‌هاي تخليه آن ، اطراف
اطراف پرندگان مهاجرت و دريا آب كردن آلوده چاههاي‌نفت ،
را دريا اين نابودي زمينه‌هاي ديگر عامل چندين و دريا
دسترسي عدم و بودن بسته علت به دريا اين.است كرده فراهم
مساله مي‌باشد ، افزونتري خطر معرض در آب آزاد جريان به
بسياري رفتن بين از باعث خزر درياي در نمك غلظت و آلودگي
تن ميليون حدود 40 سال 1989 در.است شده ماهيان انواع از
حال در و شده ريخته دريا اين در آلوده آبي زائده‌هاي
زيرا.است دريا اين آلودگي اصلي منبع ولگا رودخانه حاضر
سال چهار طول در شمالي مناطق در كشاورزي ارزش به توجه با
اين روي بر برق نيروي توليد جهت فراواني سدهاي گذشته
ارزشمندترين ترتيب اين به.است شده احداث رودخانه
كاهش ماهي‌ها از بعضي صيد و خاويار مانند دريايي توليدات
سن به رسيدن از خاويارقبل ماهي كه 90درصد به‌طوري" يافته
(4)".مي‌روند بين از لازم
پايان در نگران‌كننده مسائل از خزر درياي سطح كاهش موضوع
طور به بعد به سال 1987 از لكن بود م دهه 1970
تغيير ، اين ابتدا يافت افزايش خزر درياي سطح ابهام‌آميزي
رفتن آب زير با تدريج به اما مي‌آمد ، حساب به بركت
جابجايي نتيجه در و ساحلي اراضي و نفتي چاههاي گسترده
خزر درياي مي‌رسيد نظر به و آمد بوجود نگراني‌هايي جمعيت
.شود محكوم آرال درياي سرنوشت همان به
خزر درياي حقوقي مسائل
درياي به مربوط عهدنامه‌هاي شوروي اتحاد فروپاشي از قبل
اولين.است رسيده امضا به سابق شوروي و ايران بين خزر
بازمي‌گردد م فوريه 1828 به روسيه و ايران ميان معاهده
آزادي آن طي و رسيد طرفين امضاي به تركمانچاي محل در كه
فراهم را روسيه و ايران تجاري كشتي‌هاي براي كشتيراني
در جنگي كشتي‌هاي داشتن امتياز تنهااز روسيه و نمود
مرز تعيين جهت ماده‌اي معاهده اين در.بود برخوردار دريا
معاهده طي م سال 1921 در.نشد منظور كشور دو ميان دريايي
كشتيراني آزادي كه گرديد مقرر كشور دو ميان دوستي جديد
سپس شد ، فراهم خزر درياي روي بر كشتي‌ها كليه جهت
و 1940 سالهاي 1931 ، 1935 در متعددي دوستي قراردادهاي
منعقد شوروي سوسياليستي فدراتيو جمهوري و ايران ميان
باحقوق رابطه در كشتيراني آزادي بر علاوه كه گرديد
به و شد اضافه موادي ساحلي آبهاي در ماهيگيري انحصاري
قرار مشترك حاكميت يك تحت سنتي طور به دريا اين كلي طور
خزر درياي در حقوقي سوابق آوردن دست به اگرچه گرفت
زماني از موضوع پيچيدگي اما مي‌باشد مواجه بامشكلاتي
سابق شوروي مركزي قدرت جانشين جديد دولتهاي كه شد آغاز
و خود خاص نگرشهاي با منطقه از خارج قدرتهاي و شدند
پا وامپرياليسم استعماري انگيزه‌هاي از برخاسته تفكرات
ترس و نگرانيها از مجموعه‌اي.گذاشتند عرصه اين به
سوي به هم آنها كه شد موجب بداقتصادي وضعيت جمهوريهااز
تجربيات حاصل از كه تكنولوژي و سرمايه جديد قطب اين
و آسيا و آفريقا در اخير دهه‌هاي در غرب سرمايه‌گذاري
كه حالي در شوند ، كشيده مي‌برد سود هم ضعيف كشورهاي ديگر
فقدان علت به كه دريا بستر زير منابع از استفاده
ايران بين و 1940 معاهدات 1921 امضاي زمان تكنولوژي
غربي كمپاني وسيله به نبوداكنون مطرح سابق شوروي واتحاد
بر حاكم كه حقوقي رژيم يك تعيين بنابراين.مي‌شود مطرح
به ضروري بسيار باشد اكتشاف وعمليات بهره‌برداري نظام
كليه بوسيله آلماتي دسامبر 1991بيانيه در 21.مي‌رسد نظر
:شد تاكيد آن اساس بر كه رسيد امضا به ساحلي كشورهاي
از ناشي تعهدات اجراي مشترك‌المنافع مستقل دولتهاي كليه"
(5)".مي‌كنند تضمين را سابق شوروي قراردادهاي
نتيجه‌گيري
اخير سالهاي تحولات و حاكميت حق امنيت ، مساله به توجه با
ساحلي كشورهاي منافع رعايت خزر درياي استراتژيك منطقه در
:مي‌باشد نكته چند به توجه متضمن
خطرات به توجه و خزر درياي محيطي زيست مسايل به توجه -1
قبيل از مسايلي شامل كه حوزه اين در انساني آفات از ناشي
منابع يافتن كاهش آن ، به بخشيدن نظم و ماهيگيري و صيد
خسارت از اجتناب و پرهيز كلي طور به و آب آلوده‌كننده
.مي‌باشد منطقه اكوسيستم به آوردن وارد
بايد خزر درياي طبيعي منابع از بهره‌برداري و استخراج -2
نظر مد را خاصي گروه حاكميت و منافع كه باشد گونه‌اي به
دريا اين بستر زير منابع به دستيابي و باشد نداشته
اقدامات صورت اين غير در باشد ، دربرداشته را آسيب كمترين
موجب منابع اين از بهره‌برداري در وسودجويي جانبه يك
خواهد دريا اين زيست محيط به سنگين خسارت‌هاي آوردن وارد
.بود
رژيم تعيين خزر ، درياي امنيت تامين موضوع با رابطه در -3
و بيگانگان حضور حدود حفاظت ، سرمايه‌گذاري ، حقوقي ،
بهره‌گيري نظامي ، و تسليحاتي رقابتهاي خارجي‌ها ، مداخلات
كشورهاي از متشكل مشترك سازماني به نياز...و منابع از
به عادلانه و مسالمت‌آميز همكاري با تا دارد وجود حوزه
نشود عمل اينگونه چنانچه و بپردازند مشترك منافع حفظ
و غرب بزرگ شركتهاي و سودجويان جولانگاه حساس منطقه اين
اساس بر شوروي و ايران كه حالي در.شد خواهد اسرائيل
از مشترك بهره‌برداري حق سالهاي 1921و 1940 قراردادهاي
شوروي جمهوري پنج تولد از پس ولي.داشتند را خزر درياي
تقسيم سهم به كشورها اين از بعضي ارفاق ، وجود با سابق
(6)".نيستند قانع نيز درصدي شده 20
طاهري معصومه
:پانوشتها
خلاصه سمت ، 1371 ، ژئوپوليتيك ، عزتي ، دكترعزت‌الله -1
مقدمه
ش 1 ، جغرافيايي ، تحقيقات فصلنامه نبي ، ابوالفضل دكتر -2
ص 127 1365 ،
ش 14 ، ص 147 قفقاز ، و مركزي آسياي مطالعات فصلنامه -3
ص 152 منبع همان -4
ص 98 منبع همان -5
ص شهريور 1380 ، 8"ترديد دهه دو"مقاله ايران روزنامه -6
5
|
