اشاره: در روزهاي پاياني سال ۱۳۸۰، حوزه معاونت شهرسازي و معماري شهرداري تهران فرآيند مطالعات با هدف تهيه طرح هاي مورد نياز تهران بزرگ را از طريق بستن قرارداد با ۲۱ شركت مهندسان مشاور براي مناطق تهران آغاز كرد و سپس با تشكيل كميته اجرايي برنامه ريزي و طراحي شهري، هسته اوليه ستاد راهبري طرح هاي تهران را به وجود آورد. اين ستاد هماهنگ كننده فرآيند مطالعات مربوط به تهيه طرح هاي مورد نياز تهران بزرگ با معاونت ها، ادارات كل و سازمان هاي درون شهري، از يك سو و وزارتخانه ها و نهادهاي مؤثر بر روند توسعه كلان شهر تهران از سوي ديگر مي باشد. نتايج دستاوردهاي فرآيند مطالعات بر مبناي اهداف پيش گفته در قالب نمايشگاهي كه از ۲۴ لغايت ۲۷ دي ماه ۱۳۸۱ در فرهنگسراي نياوران در معرض ديد و داوري علاقه مندان بود، معرفي شد. براي آشنايي بيشتر با دستاوردهايي كه در اين نمايشگاه عرضه شده بود و همچنين نخستين نتايج فرآيند تهيه طرح هاي توسعه تهران بزرگ، خلاصه اي از مطالعات
انجام شده را در مناطق يك، دو، سه و چهار شهرداري از نظرتان مي گذرانيم و در فرصت هاي آينده، خلاصه مطالعات انجام شده در خصوص ساير مناطق شهرداري تهران درج خواهد شد.
منطقه يك، شمالي ترين منطقه شهر تهران است كه حدود ۳۶۰۰ هكتار مساحت دارد. براساس سرشماري سال ۷۵ مركز آمار ايران در حدود ۲۵۰ هزار نفر جمعيت داشته كه ۷/۳ درصد از جمعيت شهر تهران را در  آن سال تشكيل داده است. طبق نتايج اوليه سرشماري كارگاهي كشور (آبان ۸۱ ، مركز آمار ايران) جمعيت كنوني منطقه يك به حدود ۲۷۰ هزار نفر رسيده است. اين منطقه از جنوب به بزرگراه هاي شهيد صدر مدرس و چمران ،از غرب به رودخانه دركه، از شرق به خيابان نخل و خيابان وزارت امور خارجه و از شمال به ارتفاعات ۱۸۰۰ متري كوههاي البرز محدود مي شود و با مناطق ۲، ۳ و ۴ شهرداري تهران همجوار است. منطقه يك شهرداري تهران به ۹ ناحيه تقسيم شده كه ناحيه ۹ آن در سال ۱۳۸۰ به منظور حفاظت از حريم شمالي منطقه تشكيل يافته است.
ويژگي هاي منطقه
مهمترين ويژگي هاي اين منطقه استقرار با اهميت ملي و فرامنطقه اي در بالادست شهر تهران، حضور سلسله جبال البرز و همجواري منطقه با كوهستان و موقعيت استقرار پايكوهي است.
وجود عوارض طبيعي دره هاي سبز، آبراهه ها و رودخانه ها و سفره هاي آب زيرزميني، قنات ها و چشمه هاي داير نيز از ديگر ويژگي هاي منطقه به شمار مي آيد. شميران از ديرزمان به عنوان منطقه اي برجسته و بي نظير از لحاظ تاريخي، فرهنگي و اماكن مذهبي زبانزد بوده است. به همين دليل وجود عناصر و محوطه هاي واجد ارزش شهري با ساختمان هاي معروف به واسطه افراد و يا حوادث و اتفاق هاي خاص، از خصوصيات بارز منطقه يك شهرداري تهران مي باشد. وجود رود- دره ها، باغ هاي گسترده و انبوه خصوصي، عمومي، باغ، سفارتخانه ها و فضاي باز و منظره سازي شده و همچنين برخورداري از استخوانبندي كهن شهري و راههاي مهم شريعتي و ولي عصر و ميدانهاي مهم نظير ميدان تجريش از ديگر خصوصيات منطقه ۱ است.
در اين منطقه در كنار بافت هاي كهن با ارزش تاريخي و تقسيمات محله اي با مراكز محله اي فعال و سرزنده، به وجود بافت هاي متنوع، محدوده هاي ديپلمات نشين و بين المللي و بافت هاي با ارزش
بر مي خوريم و در عين حال موارد زير قابل مشاهده و بررسي است:
- غلبه كاربري مسكوني در ساختار كالبدي منطقه
- وجود گسل بزرگ شمال تهران و ديناميك فعال منطقه
- وجود بناها و مجموعه ها با ويژگي  كالبدي - فضايي ويژه
- توسعه هاي جديد به شكل ساختمان هاي بلند در سطح وسيعي از لحاظ ارتفاع، اندازه و غالب بر بافت پيراموني.
در بررسي امكانات و محدوديت هاي منطقه يك به اين نتيجه مي رسيم كه باغ هاي وسيع و بهم پيوسته تاريخي، اراضي باز براي توسعه فضاهاي سبز، دره هاي كوهستاني و پهنه هاي گردشگري،  فضاهاي طبيعي، تاريخي و شهري متنوع براي استفاده بهينه و تغيير جهت سرمايه گذاري، امكان توسعه در نواحي شرق و غرب به دليل تراكم و بافت هاي گسسته و امكان نوسازي و بهسازي منطقه به علت وجود گرايش سرمايه گذاري از امكانات و نقاط قوت به شمار مي آيند.
همچنين ممنوعيت فروش تراكم ساختماني در منطقه، مصوبه كنترل ساخت و ساز در منطقه كوهستاني حريم ۱۸۰۰ متر، ضوابط و مصوبات حفاظت باغ ها، ضوابط و مصوبات تغيير كاربري پادگان ها، خواست عمومي در خصوص حفاظت از محيط زيست و مصوبات شوراي شهر و شوراي معتمدين منطقه يك و برنامه احداث خط و ايستگاه هاي مترو در منطقه در رديف فرصت هاي موجود قرار مي گيرند.
محدوديت ها
توپوگرافي پرشيب و وجود ارتفاعات براي توسعه، ساخت و سازهاي بي رويه، گسل ها و مسيل ها و خطرات طبيعي، بافت هاي آسيب پذير حاشيه اي، كهنه و فرسوده، مشكل مسكن و تراكم ساختماني، محدوديت هاي زيست محيطي، دشواري توسعه شبكه حمل و نقل و آمد و رفت(كوچه باغ ها) و كمبود زمين جهت ايجاد تسهيلات و خدمات شهري از محدوديت ها و نقاط ضعف منطقه محسوب مي شوند.
تهديد ها
ساخت و ساز بي رويه وسيع در اراضي نظامي، خارج از محدوده و (بالاتر از خط ۱۸۰۰ متر) و تخلفات ساختماني، افزايش تراكم ساختماني به دليل فروش اضافه تراكم، مرغوبيت و قيمت بالاي زمين و تمايل براي ساخت و ساز، برنامه هاي تحميلي(از جمله بزرگراه ۷۶ متري شمال تهران)، تخريب فزاينده  باغ ها در سطح منطقه از جمله تهديدهاي منطقه يك شمرده مي شوند.
اهداف كلان، راهبردهاي طرح
حفظ توازن و تحكيم و انسجام كالبد شهري، تعادل بخشي به تراكم جمعيتي و خدمات، بهبود نظام ترافيك و شبكه حمل و نقل، حفاظت از عناصر و ويژگي  هاي طبيعي (محيط زيست)، حفظ ويژگي هاي تاريخي و ذهني، از اهداف كلان راهبردهاي طرح مطالعاتي در منطقه يك مي باشند.
همچنين كنترل ساخت و سازها و حفظ ايمني، ايجاد و تقويت مراكز محلات و مراكز نوين شهري، انتظام ساختاري شبكه حمل و نقل و دسترسي ها، حفظ باغ ها و ترميم و تكميل شبكه فضاهاي سبز و باز و ساماندهي فضاها و فعاليت هاي گردشگري و فرامنطقه اي راهبردهاي دستيابي به اين اهداف مي باشند.
طرح هاي موضعي و موضوعي
طرح هاي موضعي در منطقه يك عبارتند از:
ايجاد كمربند سبز حفاظتي شمال تهران(ارتفاع بالاي ۱۸۰۰ متر)، ايجاد فضاي سبز در محدوده هاي باز و باير، طراحي محيطي محدوده  دره ها به منظور توسعه گردشگري و حفظ آنها، ساماندهي رود- دره ها و محدوده بلافصل آنها، تقويت و ساماندهي مراكز تجاري، خدماتي تجريش و مراكز نوين شرق و غرب منطقه، تقويت و ساماندهي محلات و مراكز آنها به عنوان فضاي با هويت شهري، طراحي شهري و ساماندهي محلات با ساخت و ساز جديد به منظور هويت بخشي و تأمين خدمات مورد نياز در آنها، بهسازي بافت هاي ارگانيك و كهن و تقويت مراكز محلات، بازسازي و نوسازي بافت هاي ارگانيك خودرو، ساماندهي ميدان  هاي اصلي به عنوان فضاهاي شهري، بدنه سازي و ساماندهي معابر اصلي منطقه، طراحي و ساماندهي محدوده اطراف ايستگاه هاي مترو، ساماندهي و اصلاح هندسي تقاطع ها و ساماندهي پادگان ها به منظور اتصال به بافت شهري.
طرح هاي موضوعي
تهيه و ساختار شبكه فضاهاي سبز و باز و پايداري محيط زيست، شناسايي و نقشه سازي دقيق آبريزها و آبخيزهاي موجود در منطقه، پهنه بندي منطقه بر اساس سوانح طبيعي و زلزله خيزي، برنامه ريزي كاربري هاي مناسب و مورد نياز در اطراف ايستگاه هاي مترو با توجه به جايگاه هر ايستگاه و حفظ، احيا و فعال سازي عناصر و ابنيه با ارزش از طرح هاي موضوعي منطقه يك شهرداري تهران به شمار مي آيند.
نگاهي به منطقه ۲
منطقه ۲ جزو مناطق توسعه يافته واقع در محدوده مياني- شمالي شهر تهران است كه داراي مساحتي به وسعت تقريبي ۵۰۰۰ هكتار و جمعيتي حدود ۵۴۰ هزار نفر مي باشد. شكل گيري بخش اعظم منطقه طي ۵ دهه اخير صورت گرفته و طي سال هاي گذشته منطقه با افزايش نرخ رشد سالانه جمعيت تا مرز ۸۸/۵ درصد نيز مواجه شده است. اين منطقه به ۱۴ محله آماري و ۹ ناحيه شهري تقسيم شده است و از قسمت شمالي به ارتفاعات شمال تهران، از غرب و جنوب به مناطق ۵ و ۹ و ۱۰ و از شرق به دو منطقه ۳ و ۶ محدود مي باشد. حدود ۳۹ درصد از جمعيت منطقه در نيمه شمالي(محله هاي ۱ و ۲ سعادت آباد و شهرك غرب) و ۶۱ درصد مابقي جمعيت منطقه در نيمه جنوبي (محله هاي ۳ تا ۱۴) سكونت دارند.
اين توزيع جمعيت تراكم ناخالص جمعيت را در نيمه شمالي تا حداقل به ۶۰ نفر و در نيمه جنوبي تا حداكثر به ۲۲۴ نفر در هكتار رسانده است (متوسط منطقه ۱۱۶ نفر در هكتار). بافت ساكنان منطقه از گروههاي اجتماعي با فرهنگ و سطح بالاي سواد و مشاغل نسبتا پردرآمد(به خصوص در قسمت مرفه تر شمالي) تشكيل شده كه عمدتا در فعاليت هاي خدماتي و براي بخش عمومي فعاليت دارند.
اين منطقه كه در ابتداي شكل گيري به عنوان محدوده اي ييلاقي سكونتي و خوش  آب و هوا مورد استفاده قرار مي گرفت به مرور به سمت حوزه مناسب سكونتي براي جمعيت رو به رشد شهر تهران پيش رفته است. در مرحله بعد و به مرور زمان به دليل تمركز فوق العاده فعاليت در مراكز مقياس شهري تهران و نياز به توسعه ساختارهاي اصلي فعاليت ها در شهر و به دليل استقرار منطقه در حوزه بلافصل شهر و در پي آن گسترش عناصر و ساختارهاي عملكردي و فضايي شهر به منطقه، به پذيرش اين عناصر گردن نهاده است. اين روند به دليل ايده هاي طرح هاي اوليه توسعه شهري تهران(طرح جامع و ساماندهي) و پيش بيني اين ساختار در منطقه تقويت شده است. از اين رو، جدا از مسائل كنوني توسعه يعني پذيرش مهاجران، رشد بالاي جمعيت، احداث ساختمانهاي بلندمرتبه، تأمين نيازهاي تأسيساتي و خدماتي آنها، مهمترين چالش فراروي منطقه، مديريت تحول منطقه به پذيرش عملكرد نوين ، فعاليت ها و عملكردهاي مقياس شهري و بين منطقه اي است.
ويژگي هاي منطقه
وجود بخش كوهستاني در منتهي اليه شمال منطقه، وجود مسيل ها و دره ها در شمال و در سمت غربي و شرقي منطقه، شرايط نسبتا مناسب محيطي و اكولوژيكي(منطقه جزو مناطق پاك از نظر آلودگي محسوب مي گردد)، وجود فضاهاي وسيع سبز در درون منطقه نظير پارك پرديسان (متوسط سرانه فضاي سبز قريب متر است كه تا دو برابر قابل افزايش است)، بالا بودن سطح متوسط قطعات در منطقه در نيمه شمالي متوسط قطعات ثبتي قريب مترمربع و در نيمه جنوبي مترمربع است، وجود شيب طبيعي مناسب از شمال به جنوب، چشم اندازها و ديد مناسب به شهر در بسياري از نقاط منطقه بويژه در نيمه شمالي وجود زمين هاي باير و باغات وسيع در درون منطقه به خصوص در بخش شمالي از مهم ترين ويژگي هاي منطقه مي باشند. همچنين موقعيت گذرگاهي مابين بخش شرقي و شمالي شهر تهران و دروازه هاي خروجي غربي شهر واقع بودن در شمال اجتماعي شهر تهران و وجود معابر و شريانهاي حياتي با نقش عملكرد شهري و حضور مراكز فعاليت با عملكرد فرا منطقه اي تا سطوح بين المللي از ديگر خصوصيات منطقه شهرداري تهران محسوب مي شوند.
تنگناها
عبور گسل اصلي شمال تهران و دو گسل فرعي نياوران و باغ فيض- داووديه از منطقه و خطرات ناشي از فعاليت اين گسلها بر زيرساخت ها(آب گاز برق و راه) و ساختمانهاي عمومي و مسكوني و خسارات ناشي از آن از مهمترين تنگناهاي منطقه است.
همچنين ساخت و ساز در مسير مسيل هاي فرعي و كاناليزه نشدن دره هاي فرحزاد و اوين در دو سمت شرق و غرب منطقه در جمع آوري سيلاب هاي حوزه هاي آبريز جاري از دامنه هاي كوهستاني شمال منطقه و عدم رعايت حريم مسيل دره هاي فوق(فقدان طرح جامع هدايت آب هاي سطحي در منطقه و حوزه آبريز) از ديگر مشكلات منطقه محسوب مي گردد. عدم كفايت تجهيزات ايمني و آتش نشاني حتي در شرايط عادي مشكلات زيرساختي مربوط به آب گاز و برق در برخي از محدوده هاي منطقه مشكلات زيست  محيطي مربوط به فقدان سيستم هدايت و دفع فاضلاب و امكان گسترش وسيع آلودگي هاي آب هوا و صدا مشكلات ارتباطي ناشي از تلفيق نادرست دسترسي هاي شهري و منطقه اي مشكلات اقتصادي اجتماعي و سكونتي ناشي از تفاوت هاي بارز در تركيب بافت اقتصادي- اجتماعي ساكنان شمال و جنوب و مشكلات كالبدي ناشي از به هم ريختگي سازمان فضايي توسط راههاي شرياني و تغيير هويت هاي فضايي و اجتماعي محلات را بايد بخش ديگري از تنگناهاي منطقه به حساب آورد.
فرصت ها و توانها
فرصت هاي فوق العاده توسعه زيست محيطي (اكولوژيكي)- گردشگري حضور بافت اجتماعي تحصيل كرده و پردرآمد وجود مراكز فعاليت مهم با عملكرد شهري و تبعات اشتغال زايي آن وجود مجتمع هاي تجاري مدرن وجود مراكز تفريحي گردشگري و مذهبي بالا بودن شاخص هاي كمي و كيفي توسعه مسكن بويژه در نيمه شمالي و همچنين تلفيق مناسب الگوهاي سكونتي با فضاي سبز در بخش هايي از منطقه و طراحي مناسب شبكه دسترسي ها در همان بخش ها از جمله فرصت ها و امكانات بالقوه در منطقه شهرداري تهران مي باشند.
ادامه دارد