اشاره:
نگاهي به فرايند تهيه طرح هاي توسعه تهران بزرگ به تفكيك مناطق كه توسط حوزه معاونت شهرسازي و معماري شهرداري تهران به اجرا درآمده است، عنوان مقاله اي است كه بخش نخست آن در صفحه ۵ همشهري مورخ چهارشنبه ۳۰ بهمن ماه ۸۱ درج شد. بخش پاياني اين مقاله كه در برگيرنده نتايج مطالعات و بررسي ها در مناطق ۳ و ۴ شهرداري تهران مي باشد، از نظرتان مي گذرد.
در تعريف اهداف و راهبردها باتوجه به مشكلات و امكانات موجود در منطقه ۲ شهرداري تهران، مي توان موضوعات رابه سه بحث عمده چالش هاي استراتژيك، اهداف و راهبردها تقسيم كرد.
چالش هاي استراتژيك شامل خطر ناشي از فعاليت گسل ها به ويژه در گسل شمال و نياوران، بالندگي مراكز شهري به سوي اين منطقه (به دليل دو الگوي متفاوت رشد در طرح هاي جامع و ساماندهي) و تهديد رشد تفاوت هاي اقتصادي و اجتماعي در شمال و جنوب منطقه (تشديد قطب بندي) مي باشد. با توجه به چالش ها، اهداف به ترتيب شامل حفاظت از انسان ها و سرمايه هاي ملي، توسعه قابليت هاي اساسي موجود منطقه براي پذيرش نقش و وظيفه نوين در شهر و پايداري، تعادل بخشي به توسعه انساني و محيطي در منطقه مي باشند.
بر پايه نتايج مطالعاتي، راهبردها به منظور دستيابي به اهداف پيش گفته عبارتنداز:
ايمن سازي منطقه در مقابل زلزله (تخريب، گسلش و رانش) پيش بيني انتظام توسعه و گسترش ساختار با توجه به ظرفيت ها و توان هاي كالبدي- فضايي و اكولوژيك منطقه و رشد فضايي و ساماندهي جنوب منطقه، نقاط حاشيه نشين، بهبود كيفي و ساماندهي شمال منطقه.
پروژه هاي ضروري (موضعي و موضوعي) منطقه ۲ شهرداري تهران، به ترتيب زير قابل فهرست مي باشند:
طرح بهسازي و نوسازي ده دركه، طرح بازيافت و ساماندهي اراضي شمال بزرگراه يادگار امام، طرح ايمني و حفاظت ساختمانها در مقابل زلزله، طرح تفصيلي پايه (سعادت آباد)، طرح ساماندهي فضاي سبز- گردشگري و طراحي شهري چمران، طرح بهسازي و ساماندهي شهرك غرب، ساماندهي ميدان شهرك غرب (اصلاح هندسي گره)، ساماندهي مركز شهري و پارك طبيعت (پرديسان)، اصلاح سازمان فضايي و ساماندهي بافتهاي متراكم (ژاندارمري- گيشا- آزادي)، ساماندهي معبر و فعاليتها (توحيد- آل احمد- ستارخان)، احياي فضاي سبز و گردشگري دامنه البرز (امامزاده داوود- مسير گردشگري دركه) و حفاظت از محدوده تراز ۱۸۰۰ متر، طرح بهسازي و نوسازي دره فرحزاد، طرح عمران و نوسازي ده فرحزاد، طرح بازيافت فضاي شهري- احداث مركز منطقه اي، طرح اصلاح ساختار فضايي محدوده اي در شمال منطقه مشتمل بر پارك پرديسان و طرح بازيافت فضاي شهري- حفظ و احياي باغات طرشت.
فرصتي براي متمركز شدن
تا پيش از سال ۱۳۳۵ اراضي پيرامون بافت هاي اندام واره اي و پراكنده در پهنه منطقه ۳ به باغات و فعاليت كشاورزي اختصاص داشت. تا آن هنگام شميران و ري از تهران جدا بودند و مركز تهران هرچند توسعه يافته بود اما از مركزيت تهران قديم تفكيك نشده بود.
بافت هاي شطرنجي به مرور پس از سال ۱۳۳۵ جايگزين اراضي كشاورزي و نيز باغ هاي تفكيك و منهدم شده گرديدند.
اراضي عباس آباد كه در اختيار بانك فلاحت و اراضي تخصيص يافته به نمايشگاه بين المللي، پارك ملت، باشگاه آرارات و... كه در اختيار آستان قدس رضوي بود، يكپارچه باقي ماندند و فرصت متمركز شدن عناصر درشت دانه شهري و فعاليت هاي فرامنطقه اي را فراهم نمودند. اين فرصت در كنار شرايط زير زمينه ساز شكل گرفتن مركز جديد تهران در منطقه ۳ شد:
*پيوند تهران با ري و شميران در قالب يك مديريت شهري يكپارچه.
*عبور مجراهايي همچون خيابانهاي شريعتي و وليعصر از درون منطقه ۳ كه محورهاي مجهز شهري و فقرات استخوان بندي تهران بوده اند.
* نقش مؤثر خط ۱ مترو در مرتبط كردن بخش هاي تاريخي شميران- تهران- ري، منتهي شدن آن به فرودگاه بين المللي امام خميني و نيز مرتبط شدن اين مجموعه با منطقه ۳.
بزرگراه مدرس منطقه ۳ را دو نيمه كرده است. نيمه شرقي به سان يك شبه جزيره و نيمه غربي به سان يك جزيره با پيرامون خود ارتباط دارند. اين دو نيمه با فقرات H شكلي كه اجزاي آن را محورهاي مجهز شهري شامل خيابانهاي وليعصر و شريعتي و بلوار ميرداماد تشكيل مي دهند، پيوند مي خورند.
طرح هاي بافت شهري در منطقه ۳، شامل، نوسازي اراضي عباس آباد، مجموعه شهري نمايشگاه بين المللي، صدا و سيما، باشگاه  انقلاب و...، بافت مسئله دار زرگنده و بافت مسئله دار درب دوم مي باشند. در اين منطقه بزرگراه هاي چمران، صدر، مدرس، رسالت، خيابانهاي شريعتي، وليعصر، ميرداماد، سئول، دولت، ظفر و مسيل هاي زرگنده، شهرزاد و آئينه شامل طرح هاي محوري شهري مي باشند.
همچنين مجتمع هاي ايستگاهي خط ۱ مترو، مجتمع راه آهن و ميدان هاي ونك، مادر، شيخ  بهايي طرح هاي گره ها و مجموعه هاي شهري محسوب مي شوند.
طرحهاي كلان و تحقيقاتي
طرح ساختاري منطقه ۳، ساماندهي مركزيت جديد كلانشهر تهران در منطقه ۳، نحوه تبديل بزرگراه (مقوله برون شهري) به خيابان (مقوله درون شهري)، منظر و سيماي شهري در منطقه، آلاينده ها و پالايش محيط زيست در منطقه، نقش زلزله در توسعه منطقه، مفهوم توسعه پايدار در منطقه، نقش توسعه منطقه ۳ در خروج از تهران دوقطبي، توسعه منطقه ۳ از نگاه تعريض معابر و تدوين الگوي معماري در بافت هاي اندام واره اي و شطرنجي از طرح هاي كلان و تحقيقاتي منطقه ۳ شهرداري تهران محسوب مي شوند.
در همسايگي البرز
منطقه ۴ تهران با گستره ديد دامنه هاي البرز و سطوح سبز گسترده در درون و حريم منطقه و مناطق زيباي گردشگاهي اطراف مرتبط با حريم منطقه همچون دره هاي سد لار و لتيان و دره هاي سرسبز فشم و اوشان و ميگون و مناطق ورزشي تفريحي دربندسر، شمشك و آبعلي با وسعتي معادل ۷۵۶۸ هكتار و جمعيتي معادل ۸۰۱۲۶۱ نفر بزرگترين و پرجمعيت ترين منطقه ساخته شده شهر تهران است. منطقه ۴ تهران طي سالهاي گذشته شاهد تغيير و تحولات چشمگيري بوده است كه روند تاريخي آن به شرح زير قابل جمع بندي است:
در دوره هاي تاريخي اواخر قاجار و دوران پهلوي باغ كاري و كشاورزي در منطقه نقش غالب را داشته است و منطقه به عنوان محلي براي شكارگاه، اردوگاه و تفرجگاه مورد استفاده قرار مي گرفته است. در اين دوره منطقه داراي بافت روستايي نهادينه شده اي بوده است. ده لويزان در سال ۱۳۰۰ به عنوان يكي از اين مكانها شكل گرفته است.
از سال ۳۵ به بعد منطقه با حفظ نقش تفرجگاهي و ييلاقي خود تبديل به مكاني براي استقرار ويلاهاي تابستاني متمولين بوده است و روستاهاي سوهانك، ازگل، اراج، گلستان و مبارك آباد و اطراف باغ هروي از چنين ساخت و بافتي برخوردار بوده اند.
كانونهاي سكونتي اوليه نارمك شمالي و تهرانپارس نيز در اين منطقه در دهه ۴۵-۳۵ شكل گرفته و به تدريج توسعه يافته است. طي سالهاي ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ بافتهاي مدرن در نارمك و تهرانپارس و به موازات آن كارگاههاي صنعتي و كارخانه هاي واقع در شرق منطقه به شكل سطوح گسترده صنعتي به وجود آمده است.
از سالهاي ۵۶ به بعد ورودي شرقي تهران در منطقه ۴ محل استقرار جمعيت مهاجر از ديگر شهرها و روستاهاي كشور قرار گرفت و به تدريج بافتهاي روستايي و حاشيه اي محله هاي خاك سفيد، شميران نو، كاظم آباد در اين منطقه شكل گرفت.
در همين دوره منطقه با ساخت و سازهاي مجتمعهاي مسكوني و انبوه سازيهاي تعاونيهاي كارمندي و ارتشي به شكل شهركهاي مسكوني روبه رو شد. اين نوع ساخت و سازها در يكي دو دهه اخير از گسترش بسيار زيادي برخوردار بوده است. منطقه ۴ تهران طي سه دهه منتهي به سال ۷۴ با توسعه سطحي به مراتب بيشتر از كل تهران روبه رو بوده است. چنانچه طي دوره هاي (۵۵-۴۵) و (۶۵- ۵۵) و (۷۳- ۶۵) اين منطقه به ترتيب با افزايش سطحي معادل ۱۹۲ ، ۷۸ و ۸۰ درصد نسبت به سطح قبلي روبه رو بوده است. اين افزايش در مقايسه با افزايش سطح كل شهر تهران كه در طي اين سه دوره به ترتيب برابر ۶۰ ، ۵۸ و ۵۵ درصد بوده است، افزايش به مراتب بيشتري را نشان مي دهد.
در دهه ۸۰-۷۰ ساخت و سازهاي جديد در محورهاي مختلف منطقه و عمدتا در نواحي ، ، ، ، و از غرب تا شرق منطقه صورت گرفته است و به دليل فقدان برنامه توسعه منطقه بدون ساز و كار روشن به تغيير سيما و ساختار منطقه منجر شده است.
ويژگيهاي منطقه
* جمعيت: منطقه چهار با حدود هزار نفر در سال و حدود هزار نفر جمعيت در سال پرجمعيت ترين منطقه شهر تهران است.
*سطح منطقه: منطقه چهار با سطحي حدود هكتار بزرگترين منطقه ساخته شده شهر تهران است.
*حريم منطقه: منطقه چهار پس از منطقه وسيع ترين حريم را دارا مي باشد.
* سطح گسترده اراضي با مالكيت نظامي: / درصد اراضي منطقه با مساحتي حدود هكتار داراي مالكيت هاي نظامي با اطلاعات محرمانه و يا به سختي قابل دسترسي و كاربريهاي مسكوني، صنعتي آموزشي و ستادي هستند.
* سطح گسترده پاركهاي جنگلي در منطقه: / درصد
اراضي منطقه با مساحت حدود هكتار توسط پاركهاي جنگلي و عمدتا پارك جنگلي لويزان پوشيده شده است.
* سرعت ساخت و ساز در منطقه: سرعت ساخت و سازهاي منطقه بالاتر از ميانگين شهر تهران و بيشترين واحدهاي ساخته شده طي سال اخير در مقايسه با مناطق ديگر شهر تهران در منطقه چهار صورت گرفته است.
* نابرابري شديد در سطح منطقه: نابرابري شديد بين شمال و شمال غرب منطقه با شرق آن وجود دارد. از طرفي محدوده پاسداران و از طرفي ديگر خاك سفيد.
* امن ترين منطقه تهران: براساس مطالعات جايكا منطقه چهار يكي از امن ترين مناطق تهران در صورت وقوع زلزله شناخته شده است.
براساس مهمترين ويژگي هاي منطقه كه براساس شناسايي نقاط قوت و ضعف و تهديد ها و فرصتهاي فراروي منطقه صورت گرفته است. اهداف توسعه منطقه و نقش هاي قابل تعريف براي منطقه به صورت زير مطرح شده اند:
- ايجاد فضاي مطلوب براي شكوفايي ساكنين منطقه چهار از طريق ارتقاء كيفي مستمر محيط سكونت فعاليت گذران اوقات فراغت و جابجايي آنها.
- بهره برداري مطلوب از ظرفيت هاي بالقوه منطقه و ساماندهي بهينه ظرفيت هاي بالفعل در جهت افزايش بهره وري و كارآيي و پاسخگويي به نيازهاي منطقه و شهر همراه باتبديل نقاط ضعف منطقه به نقاط قوت و به حداقل رساندن تهديد ها و بهره برداري حداكثر از فرصت ها در جهت توسعه پايدار و...
در مجموع پروژه موضوعي و موضعي در فهرست پروژه هاي منطقه شهرداري تهران قرار گرفته است. ساماندهي بازار عمده فروشي و سامانه بار و مسافر و دروازه شرق تهران ساماندهي جنگلها و كمربند سبز تهران بهسازي و ساماندهي اراضي داراي مالكيت نظامي مكانيابي سايت جمع آوري و دفع زباله و نخاله (پارك غزال) ساماندهي كوهپايه البرز حفظ و ساماندهي باغ هاي خصوصي ساماندهي شهرك هاي مسكوني منطقه و... از جمله اين پروژه هاست.