مهدي ملكوتي 
به جرا‡ت مي توان گفت امروز يكي از عمده ترين معضلات بخش كشاورزي و صنايع غذايي ايران، واردات ۹۰ درصد روغن خوراكي مصرفي است. ميزان وابستگي در مصرف روغن خوراكي به حدي است كه متأسفانه به اين زودي ها نمي توان حتي سوداي خوداتكايي را هم در سر داشت چه رسد به خودكفايي.
معاون امور زراعت وزارت جهاد كشاورزي در زمينه مصرف روغن هاي خوراكي مي گويد: بزرگترين بحران  ما، واردات روغن است. به طوري كه براي تأمين روغن مصرفي كشور بايد حدود ۹۰ درصد آن را از طريق واردات تأمين كرد.
جدول ۱- ميزان توليد دانه هاي روغني عمده، كنجاله و روغن خام جهان در سال زراعي ۲۰۰۲-۲۰۰۱
ارقام به ميليون تن

روغن خام كنجاله مقدار دانه توليدي نوع دانه روغني ۷۸/۲۸ ۹۳/۱۲۴ ۳/۱۸۴ سويا ۸۲/۳ ۰۹/۱۲ ۶/۳۶ پنبه دانه ۷۵/۴ ۱۳/۶ ۱۱/۳۳ بادام زميني ۵۵/۷ ۴۵/۸ ۲۵/۲۱ آفتابگردان ۲۲/۱۲ ۰۳/۲۰ ۸۶/۳۵ كلزا ۲۶/۳ ۶۸/۱ ۲۶/۵ نارگيل ۰۸/۳ ۷۵/۳ ۱۵/۷ پالم كرنل ۰۴/۲۵ - - پالم ۵۳/۲ - - زيتون ۰۳/۹۱ ۰۶/۱۷۷ ۵۳/۳۲۳ جمع

مهندس محمدحسين شريعتمدار مي افزايد: مصرف سرانه روغن خوراكي در ايران طي سال هاي اخير بسيار افزايش يافته است. به طوري كه مصرف سرانه روغن خوراكي از ۵/۲ كيلوگرم در دهه ۴۰ به ۶/۱۶ كيلوگرم در سال جاري رسيده است. اين در حالي است كه براساس توصيه هاي بهداشتي، مصرف سالانه روغن خوراكي نبايد از ۵/۱۲ كيلوگرم تجاوز كند. اما شهروندان ايراني حدود ۴۰ درصد بيش از توصيه هاي بهداشتي روغن مصرف مي كنند.
شريعتمدار تصريح مي كند: براي مبارزه با اين بحران علاوه بر كاهش سرانه مصرف، كشت دانه هاي روغني بيش از پيش بايد مورد توجه قرار گيرد. به همين منظور در حال بررسي دو منبع روغني هستيم كه شامل زيتون و كلزا است تا از اين طريق نيازهاي جامعه مرتفع شود. بر همين اساس سال گذشته ۵۰ هزار هكتار از اراضي كشور زيركشت كلزا قرار گرفت و اين سطح در سال جاري به ۱۰۰ هزار هكتار رسيده است. با برنامه ريزي دقيق و افزايش سطح زير كشت اين گياهان روغني و نباتات صنعتي مثل آفتابگردان، پيش بيني مي شود ظرف چهار سال آينده، سهم روغن خوراكي توليد داخل از ۱۰ درصد به ۲۵ درصد ارتقا يابد.
ارزش و اهميت غذايي دانه هاي روغني از نظر تأمين كالري و انرژي مورد نياز انسان و دام در بين محصولات زراعي از جايگاه ويژه اي برخوردار است و از با ارزش  ترين محصولات بخش كشاورزي به شمار مي رود. نقش اين دانه ها به عنوان مواداوليه صنايع روغن كشي، تصفيه روغن و حضور آن در صنايع غذايي از ارزش خاصي در اقتصاد جوامع بشري برخوردار است و باعث تأمين اشتغال در بخش كشاورزي و صنعت خواهد بود.
عباس حاجي زاده، دبير انجمن صنفي صنايع روغن نباتي ايران، طي يك بررسي كه در مورد جايگاه دانه هاي روغني در اقتصاد ملي انجام داده آورده است: فرآورده هاي دانه هاي روغني از جمله كنجاله ها به عنوان منابع پروتئيني در تغذيه دام و طيور و انواع روغن ها در تغذيه انسان مورد استفاده قرار مي گيرد. از طرفي زراعت دانه هاي روغني در تناوب زراعي با ساير محصولات كشاورزي و قابليت به كارگيري انواع ادوات و ماشين آلات كشاورزي در توليد آن باعث تقويت خاك و استفاده بهينه و اقتصادي از منابع آب و خاك مي شود.
جدول ۲- توليد دانه هاي روغني عمده در كشورهاي اصلي توليدكننده در سال زراعي ۲۰۰۲-۲۰۰۱
ارقام به ميليون تن

كلزا آفتابگردان بادام زميني پنبه دانه سويا نوع دانه\ كشور - ۶۶/۱ ۹۴/۱ ۷۶/۶ ۶۷/۷۸ ايالات متحده - - ۲۰/۰ ۳۱/۱ ۵۰/۴۳ برزيل ۳۳/۱۱ ۴۸/۱ ۴۲/۱۴ ۵۶/۹ ۴۱/۱۵ چين - ۷۰/۳ ۳۳/۰ - ۳۰ آرژانتين ۹۱/۸ ۰۱/۳ - - ۲۱/۱ اتحاديه اروپا - - - - ۱۰/۳ پاراگوئه - ۳۴/۶ - ۰۶/۳ - كشورهاي مشترك المنافع ۶۰/۴ - ۶۰/۷ ۱۰/۶ ۴۰/۵ هند - - - ۴۸/۳ - پاكستان ۶۴/۲ ۳۳/۲ - - - اروپاي شرقي ۹۳/۴ - - - ۳/۲ كانادا ۴۵/۳ ۷۳/۲ ۶۲/۸ ۳۳/۶ ۷۲/۴ سايرين ۸۶/۳۵ ۲۵/۲۱ ۱۱/۳۳ ۶/۳۶ ۳/۱۸۴ جمع

رشد جمعيت و بهبود سطح تغذيه، توسعه دامداري ها و مرغداري هاي صنعتي، افزايش مصرف كنجاله دانه هاي روغني و جايگزيني مصرف روغن هاي گياهي به جاي روغن هاي حيواني، روز به روز بر نقش و اهميت اين محصول و تلاش براي دستيابي به منابع جديد روغن و دانه هاي روغني مي افزايد. به طوري كه هم اكنون بسياري از دانشمندان معتقدند نقش چربي ها در هرم غذايي بايد مورد تجديدنظر جدي قرار گيرد.
در اين مورد آليس ليختن اشتاين، پروفسور علوم تغذيه دانشگاه تافتس آمريكا مي گويد: در هرم غذايي فعلي نقش تمام چربي ها كم ارزش نشان داده شده است. اين در حالي است كه تنها مصرف چربي هاي اشباع و اسيدهاي چرب ترانس بايد كاهش يابد و چربي هاي غيراشباع و خوب بايد جايگزين آنها شوند. مصرف روغن هاي گياهي از جمله زيتون، كلزا و سويا مي توانند به عنوان گزينه هاي مناسب براي جانشيني چربي هاي اشباع مطرح باشند.
با توجه به مطالب ذكر شده و با استناد به آخرين آمار و اطلاعات زراعت دانه هاي روغني در سطح جهان به نظر مي رسد كه برنامه ريزان و تصميم سازان كشور براي رهايي از بحران روغن و كاهش واردات آن، بيش از پيش به توسعه و كشت دانه هاي روغني بايد توجه كنند.
جدول يك آمار توليد عمده ترين دانه هاي روغني، كنجاله هاي استحصالي و روغن خام در سال زراعي ۲۰۰۲-۲۰۰۱ را نشان مي دهد.
با بررسي جدول يك مشخص مي شود كه حجم اصلي توليد دانه و كنجاله را دانه روغني سويا به خود اختصاص داده است و شاخص روغن خام را دو نوع سويا و پالم تشكيل مي دهند. بنابراين مشخص مي شود كه نقش اصلي در توليد و اقتصاد دانه هاي روغني جهان را سويا و پالم (نخل) ايفا مي كنند.
اطلاعات مندرج در جدول ۲ به خوبي نشان مي دهد كه حجم اصلي توليد دانه هاي روغني و كنجاله را در جهان، سويا به خود اختصاص داده كه در قاره آمريكا توليد مي شود و بيش از ۴۰ درصد آن به تنهايي در ايالات متحده و بقيه در كشورهاي برزيل، آرژانتين، پاراگوئه و كانادا كه تقريبا هم جهت با آمريكا يا تحت كنترل شديد شركت هاي چند مليتي هستند توليد مي شود.
حاجي زاده در تحليلي از جدول ۲ آورده است: اگر به ارقام اين جدول توليدات ساير دانه هاي روغني كه در قاره آمريكا به دست مي آيد افزوده شود، نقش مطلق آمريكا در توليد دانه هاي روغني مشخص تر مي شود و دقيقا همين نكته است كه بايد برنامه ريزان ما را وادار كند تا براي رهايي از سيطره آمريكا در توليد دانه هاي روغني به جاي واردات با ارز يارانه اي، ارزان و بدون تعرفه كه در اصل كمكي به توليدكنندگان خارجي و ايجاد مشكل و دلزدگي براي كشاورزان داخلي از طريق به رقابت كشاندن آنان با يك رقيب سرخت متمكن بين المللي است، چاره اي بينديشند.
جدول ۳- توليد انواع دانه هاي روغني برخي كشورهاي منتخب در سال ۲۰۰۲-۲۰۰۱
ارقام به ميليون تن

ايران روسيه هند چين اتحاديه اروپايي نوع دانه \كشور ۲۰۰/۰ - ۱/۵ ۵/۹ - پنبه دانه ۱۴۰/۰ ۳۵۰/۰ ۴/۵ ۴/۱۵ ۲/۱ سويا ۰۶۳/۰ ۱۴۰/۰ ۶/۴ ۳/۱۱ ۹/۸ كلزا ۰۳/۰ ۷/۲ ۵/۱ ۵/۱ ۰۱/۳ آفتابگردان - - ۶/۷ ۴/۱۴ - بادام زميني ۴۲۳/۰ ۱۹۰/۳ ۲/۲۴ ۱/۵۲ ۱۱/۱۳ جمع

حاجي زاده در ادامه بررسي خود آورده است: به همين دليل مي بايست سرمايه گذاري زيربنايي در توليد و تأمين دانه هاي روغني در داخل كشور به هر طريق ممكن برنامه ريزي و اجرا شود، به طوري كه در جدول شماره يك مشخص است ميزان توليد روغن خام سويا و پالم (نخل) در سال ۲۰۰۲-۲۰۰۱ معادل هم و هر يك حدود ۲۸ ميليون تن بوده است. با توجه به اين كه برخلاف روغن سويا كه عمدتا در قاره  آمريكا توليد مي شود، توليد عمده روغن پالم در كشورهاي مسلمان شرق آسيا مانند مالزي و اندونزي صورت مي گيرد كه با ورود اين روغن ها به بازارهاي بين المللي بخشي از سهم بازار روغن، از دست عرضه كنندگان روغن سويا خارج شده است. اين در حالي است كه سال هاي زيادي مبارزه تبليغاتي سختي در اين بازار وجود داشت و حتي در كشور ما نيز تا سال هاي اخير مصرف خوراكي روغن پالم با مشكل قانوني مواجه بود.
اين امر نشان مي دهد كه ورود كشورهاي جديد به عرصه توليدكنندگان انواع دانه هاي روغني و روغن چندان ساده نيست و دستيابي به دانش فني و تكنولوژي توليد با مشكلات متعددي مواجه است كه نخستين و ساده ترين حالت آن واردات ارزان از طريق دامپينگ و تبليغات بسيار عليه برقراري تعرفه و عوارض گمركي به واردات انواع روغن، كنجاله و امثالهم است.
با توجه به موارد ذكر شده به نظر مي رسد براي برنامه ريزي در توليد دانه هاي روغني الزاما بايد از تجارب، آمار و اطلاعات ساير كشورهايي كه در اين عرصه وارد شده اند استفاده كرد.
اطلاعات موجود حاكي از آن است كه كشور كانادا تا بعد از جنگ جهاني دوم و تا سال ۱۹۶۰ يك واردكننده تمام عيار روغن و دانه هاي روغني بوده است اما همين كشور بعد از جنگ با معرفي گياه كلزا به تدريج با يك برنامه ريزي دقيق و اصولي براي كشت و انجام كارهاي تحقيقاتي بعد از سال ۱۹۷۰ به يك توليدكننده دانه هاي روغني تبديل شده و هم اكنون نيز به عنوان يكي از قطب هاي صادركننده روغن مطرح است.
همچنين در كشور مالزي طي سال هاي
۱۹۶۰-۱۹۵۰ باغ هاي نخل بسيار اندكي با سطح زيركشت حدود ۳۰ هزار هكتار وجود داشت كه با سرمايه گذاري و برنامه ريزي اجرايي و تشكيل مؤسسات علمي، تحقيقي و تجاري هرساله سطح زير كشت را افزايش داده تا جايي كه اين كشور توانسته است در سال ۲۰۰۲ حدود ۱۲ ميليون تن روغن پالم توليد كند.
آمار توليد دانه هاي روغني در برخي از كشورهاي منتخب غيرآمريكايي كه به شرايط ايران نزديك هستند (جدول ۳) نشان مي دهد در اكثر كشورهاي منتخب پنبه دانه، سويا، كلزا و آفتابگردان قابليت كشت، توسعه و توليد دارند.
شباهت تقريبي آب و هوا، اقليم، مناسبات فرهنگي، روش هاي كشت و الزام كشورها به تلاش بيشتر و مرارت در توليد دانه هاي روغني براي تأمين روغن و كنجاله مورد نياز، به ويژه در سه كشور هند، چين و ايران مي تواند زمينه مطالعاتي لازم جهت برنامه ريزي كشت را به ما نشان دهد.
در همين راستا حاجي زاده چند محصول عمده را در اين زمينه تحت بررسي قرار داده است.
پنبه: لزوم حمايت از زراعت پنبه كه پيشينه تاريخي گسترده اي در زراعت كشور ما و منطقه دارد و سال ها نقش درجه اول را در تأمين روغن از پنبه دانه استحصالي ايفا نموده است بر همگان عيان مي باشد. بنابراين لازمه زراعت، سرمايه گذاري در ارقام مقاوم و پرمحصول و گسترش استفاده از ماشين آلات و ادوات زراعي و مكانيزاسيون است. همچنين حمايت اقتصادي از زراعت و تجارت اين محصول امري اجتناب ناپذير است و به هر طريق ممكن بايد از كاهش و حذف اين زراعت، از تناوب محصولات زراعي جلوگيري شود.
سويا: سابقه كشت سويا در كشور ما به سال هاي دهه ۴۰ برمي گردد كه عمدتا در مناطق شمالي به دليل شرايط خاص آب و هوايي توسعه يافته و از آنجا كه اين گياه به خاك و آب مناسب نياز دارد، توسعه كلي آن ميسر نيست. مگر در استان هاي كرمانشاه و آذربايجان غربي كه سابقه توليد داشته و استان خوزستان كه به دليل عدم تنوع پذيري ارقام، به سرنوشت مشابهي دچار شده است. مي بايست با اقتصادي كردن اين زراعت به روش هاي مختلف (قيمت و فناوري جديد) رونقي دوباره در توليد زراعي سويا به وجود آورد.
آفتابگردان: زراعت آفتابگردان در سال هاي گذشته عمدتا در اراضي ديم انجام مي شد ولي در سال هاي اخير به دليل خشكسالي هاي شديد و نبود ارقام مقاوم به تنش خشكي، رونق خود را از دست داده است. اما در برخي از استان هاي مركزي كشور در اراضي آبي جايگاهي در زراعت بعد از گندم به دست آورده است. لكن لازم است از طريق معرفي و استفاده از بذور هيبريد زودرس و مقاوم به خشكي و گرما به ويژه در زراعت آبي بعد از گندم، اين زراعت را اقتصادي كرده و با افزايش سطح زير كشت موجب توليد بيشتر شد.
كلزا: در بين زراعت هاي مختلف دانه هاي روغني، دانه كلزا در كشور ما بسيار جديد است و به طور رسمي از سال ۱۳۷۶ وارد عرصه زراعت كشور شده است. اين گياه در كشور ما تحت عنوان منداب يا شلغم روغني شناخته مي شد و روغن آن در صنعت كاربرد داشت كه با مطالعات انجام شده طي دو دهه گذشته و شناخت پتانسيل هاي مناطق مختلف اقليمي كشورمان زراعت اين دانه روغني به عنوان يكي از زراعت هاي پايه اي طرح توسعه منابع روغن نباتي در كشور تعيين شده است.
چنانچه در برخي از كشورها نيز به صورت جهشي مبناي تأمين تمام يا قسمتي از نياز روغن مورد استفاده قرار گرفته و موفق نيز بوده است. در كشور ما نيز طي ۵ سال گذشته با تلاش وزارت جهاد كشاورزي و شركت توسعه كشت دانه هاي روغني هر ساله سطح زير كشت و توليد كلزا افزايش يافته و با شناخت مستمر روش هاي كشت و نيازهاي تغذيه اي و مراقبت هاي مربوط به آن در صورت استمرار سياست هاي توسعه اي دولت و حمايت از آن در چند سال آينده انتظار مي رود كه ميزان قابل توجهي از روغن مورد نياز از طريق دانه هاي روغني كلزا تأمين شود.
مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه زراعت كلزا در بين تمام دانه هاي روغني يك ساله از اهميت ويژه اي برخوردار است (جدول ۴). وجود امكانات بالقوه براي توسعه كشت، مزيت نسبي توليد،  توان و قدرت گياه در جهت مقابله با شرايط نامساعد محيطي و تحمل شرايط نامطلوب حرارتي (سرما) به عنوان دانه روغني مناسب براي كشت در شرايط آب و هوايي كشور مورد توجه قرار گرفته و كشت پاييزه آن در اغلب نقاط كشور به راحتي امكان پذير است و مي تواند در تناوب يك ساله يا دو ساله باغ ها قرار گرفته و موجبات پايداري هر دو محصول را فراهم آورد و در كنترل بيماري ها، آفات، علف هاي هرز مزارع و تقويت خاك زراعي بسيار مؤثر باشد، تجربه كوتاه مدت اجراي اين برنامه نشان مي دهد موفقيت آن مي تواند حتمي باشد.
با توجه به اهميت زراعت دانه هاي روغني كه به عنوان يكي از نباتات عمده صنعتي در جهان مطرح است در صورت توسعه در كشور از طرفي سبب ايجاد اشتغال، درآمد و بهره وري در بخش كشاورزي شده و از طرفي ديگر باعث گسترش اشتغال فعال و مولد در صنايع روغن كشي و روغن نباتي و بهره برداري از سرمايه گذاري هاي انجام شده و جلوگيري از واردات بي رويه روغن و كنجاله خواهد شد.
دبير انجمن صنفي صنايع روغن نباتي ايران با اشاره به تعبير يكي از مسؤولان كشاورزي كشور كه معتقد است، نقطه ضعف اصلي كشور در توليد و تأمين دانه هاي روغني و روغن نباتي كه باعث سرشكستگي و كاهش قدرت چانه زني مملكت شده است گذشته از شرايط خاص اقليمي، واردات آسان، ارزان و فراوان روغن خام و كنجاله در قبل و پس از انقلاب است. در كتاب قانون مقررات صادرات و واردات سال ها است كه اين كالا با حقوق گمركي و سود بازرگاني صفر حضور دارد و به رقابت با كشاورزي داخل پرداخته كه پيوسته درگير تورم، كمبود نهاده ها، نامرغوبي خاك، خشكسالي، بحران نقدينگي كشاورزان و... است. درحال حاضر نيز واردكنندگان به واسطه سودهاي سرشار و هنگفتي كه سال ها نصيب خود كرده اند در مقابل هرگونه سياست محدودكننده تعرفه اي و قانوني كه از طرف دولت وضع شود، مقاومت كرده و بازار و توليدكنندگان را دچار بحران هاي كاذب مي كنند تا استمرار واردات را حفظ كنند.
به هر حال استيلاي مطلق آمريكا و اقمارش بر توليد، اقتصاد، تجارت دانه هاي روغني و استحصالات آن ما را پيوسته در مقابل آمريكا قرار مي دهد و براي رهايي از اين وضعيت با توجه به تجربيات به دست آمده و وجود ظرفيت هاي كشت بالا در كشور، به نظر مي رسد بايد به صورت جدي و با عزم ملي، به توسعه كشت دانه هاي روغني همت گمارد.

جدول ۴ - سطح زير كشت كلزا (واحدها: هكتار، تن)

۷۹-۷۸ ۸۰-۷۹ ۸۱-۸۰ ۷۸-۷۷ ۷۷-۷۶ سال ۲۸۳۷۲ ۴۴۴۳۸ ۶۷۰۰۵ ۱۰۹۹۵ ۱۷۶۵۸ سطح قرارداد ۱۷۸۶۰ ۲۶۳۹۸ ۴۳۰۲۸ ۵۰۶۷ ۸۰۶۱ سطح سبز ۱۴۷۱۰ ۲۷۵۶۶ ۶۳۶۱۰ ۵۲۲۰ ۶۵۸۸ مقدار توليد