اسماعيل آزادي
• همان طور كه مي دانيد تعريف مفاهيم در عصر جديد روابط بين المللي «تغيير يافته» به نظر مي رسد كه مفاهيمي چون «جنبش هاي آزاديبخش» از جايگاه حقوقي و سياسي برخوردار نباشند. مثلاً اگر سازماني چون سازمان آزاديبخش فلسطين و ديگران در دوران نظام دوقطبي داراي جايگاه ويژه اي بودند، در شرايط كنوني اين گونه سازمان ها از سوي آمريكا به عنوان «سازمان هاي تروريستي» تعريف مي شوند و اين روند در نظام سلسله مراتبي جديد در جهان در حال نهادينه شدن است. حالا به اعتقاد شما چه اتفاقي در روابط بين الملل موجب چنين فرآيندي شده است؟
در دوران جنگ سرد و سيستم دوقطبي قواعد بازي بين المللي به صورتي بود كه هم آمريكا و هم شوروي هر دو به نحوي از يكسري جنبش ها حمايت مي كردند. برحسب اينكه ايدئولوژي و ديدگاه آن جنبش مربوطه حالا جنبش آزاديبخش ملي بود يا جنبش هاي اجتماعي، قومي و يا جنبش هايي در جهت تقويت ناسيوناليسم بودند و يا حالت جدايي طلبانه داشتند، به نحوي مورد حمايت ابرقدرت ها بودند. عمدتاً جنبش هايي كه گرايشات چپ وماركسيستي مورد حمايت شوروي بودند. آنهايي كه تا اندازه اي گرايشات مذهبي داشتند آمريكا به عنوان «سدي در مقابل كمونيست» و به عنوان ايجاد موانعي براي رشد حركت هاي كمونيستي از اين نوع جنبش ها حمايت مي كرد. بنابراين، مي توان گفت كه از يك جهت هم آمريكا و هم شوروي سعي داشتند با حمايت از اين نوع جنبش ها به اصطلاح موازنه قدرت رابه نحوي به نفع خودشان تمام كنند. البته اين خارج از موازنه قدرتي بود كه به بحث سلاح هاي استراتژيك مربوط مي شد. چون يك بخش از اين موازنه قدرت در چارچوب بازدارندگي و بازدارندگي متقابل و به صورت «موازنه وحشت» بين شرق و غرب و در چارچوب سلاح هاي هسته اي بود. اما بخش ديگر اين موازنه، در حقيقت خارج از مسائل استراتژيك و نظامي بود كه به صورت حمايت از يك گروه يا گروه ديگر سعي مي شد تامين شود. بنابراين مي شود گفت كه هنجار نظام بين الملل آن موقع و قواعد بازي به گونه اي بود كه اين جنبش ها به اصطلاح يك جا و مكاني در عرصه سياست بين الملل داشتند ولي با فروپاشي نظام دوقطبي در حقيقت مي شود گفت كه مقدار زيادي از اين جنبش ها به حال خود رها شده اند و حتي بعضاً محو شده اند. جنبش هايي كه در كشورهاي آمريكاي لاتين و آفريقا وجود داشت و بيشتر حالت هاي قوم گرايانه داشتند كه بيشتر اطراف شوروي تحت عنوان «جنبش هاي آزاديبخش ملي» حمايت مي شدند، با فروپاشي نظام دوقطبي تعداد زيادي از اينها از صحنه خارج شدند. در مقابل، جنبش هايي كه داراي ريشه اجتماعي بودند و به نيازهايشان پاسخ داده نشده بود، باقي ماندند، كه از آن جمله، مي توان به گروه هاي مختلف اسلامي اشاره كرد.
• تكليف آن انرژي اي كه در كشورهاي آفريقايي يا آمريكاي جنوبي جمع شده و با از بين رفتن نظام دوقطبي وجود داشت، چه شد؟
مقدار زيادي از اينها عملاً فلسفه وجودي خودشان را از دست دادند. يعني به طور كلي آن فضاي مفهومي خودشان را از دست داده بودند. بنابراين، مقدار زيادي از اين انرژي كه قبلاً صرف تقويت اين جنبش ها مي شد، عملاً مستحيل شد در يكسري NGOها. به اصطلاح يكسري نهادهاي غيرحكومتي كه برحسب موارد كاركردهاي مختلفي داشتند ازقبيل مسائل زيست محيطي، محروميت هايي كه در جاهاي مختلف وجود داشت و گروه هايي كه به اصطلاح درصدد احقاق حقوق طبقه محروم بودند.
• پتانسيل هاي موثر در تغيير نظام هاي خاص چه سرانجامي پيدا كرد؟
معمولاً اينها از بيرون حمايت مي شدند و به اصطلاح يك ورودي (input) داشتند اينها را تقويت مي كرد. اگر اين نيرو از بيرون وارد نمي شد، احساس مي كردند كه بدون پشتيبان هستند و به اصطلاح به نوعي پشت شان خالي مي شد. بعد از فروپاشي شوروي، هيچ حمايتي نه از نظر مالي و نه از نظر سياسي و نه از نظر تسليحاتي از آنها نشد و در نتيجه اين گروه ها احساس كردند كه اين روند باعث مي شود كه دولت ها هم تحت تاثير نيروهاي فراملي قرار بگيرند . اين موقعيت ضعف موجب مي شود كه اين گروه ها كه گروه هاي تروريست ناميده مي شوند، خودشان راساً اقدام كنند و تحت اين شرايط چون آن كاركرد دوران جنگ سرد را از دست داده بودند به صورت گروه هاي بدون حمايت قدرت هاي بزرگ در آمدند و لذا خودشان سعي كردند به صورت شبكه اي فعاليت هايي را انجام بدهند. فروپاشي نظام دوقطبي عملاً باعث شد كه اينها جايگاه مناسبي نداشته باشند. يعني نتوانند در سازمان هاي بين المللي به رسميت شناخته شوند و نه در آنجا كرسي اي داشته باشند و نه اينكه مورد حمايت قدرت هاي بزرگ قرار بگيرند. به همين دليل ملاحظه مي كنيم كه بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر، آمريكا رسماً مبارزه عليه تروريسم را اعلام مي كند. البته بعد از فروپاشي نظام دوقطبي كارشناسان مختلف آمريكايي و رهبرانشان در سطوح مختلف در وزارت خارجه و دفاع گهگاهي اشاره به افزايش نقش گروه هاي تروريستي در دنيا مي كردند. ولي بعد از ۱۱ سپتامبر و بعد از آنكه شوراي امنيت دو قطعنامه عليه تروريسم تصويب كرد مشروعيت لازم براي مبارزه با تروريسم از سوي قدرت هاي بزرگ و عمدتاً آمريكا به دست آمد.
• در واقع يعني حذف نظام دوقطبي و ايجاد يك نظام سلسله مراتبي موجب حذف جنبش هاي آزاديبخش شد؟
بله، موجب حذف جنبش هاي آزاديبخش و يا جنبش هاي ناسيوناليستي شد. در هر صورت اگر بخواهيم ريشه ها را مورد بررسي قرار دهيم مي بينيم مقدار زيادي از اين گروه هاي ناراضي كساني هستند كه در روند مدرنيزاسيون سريع در بسياري از كشورهاي دنيا از جمله كشورهاي خاورميانه دچار احساس بي هويتي و ناامني شدند و در حاشيه قرار گرفتند. بنابراين تحت اين شرايط ملاحظه مي كنيم به صورت يكسري گروه هاي بالقوه ناراضي در آمدند. آنها احساس كردند كه اين مدرنيزاسيون يك نوع «غرب گرايي» است. بنابراين مقدار زيادي از موضع گيري آنها بر عليه روند غربي شدن بود. در ايران و كشورهاي اسلامي هم، آنها احساس كردند كه يك تقابلي بين سنت هاي اسلامي و مدرنيته به وجود آمده و در نتيجه، در برابر مدرنيته واكنش نشان دادند.
• مباني اين تروريسم در نظمي كه آمريكا مي خواهد در دنيا ايجاد كند و جنبش هاي آزاديبخش را حذف كند، چيست؟ يعني چه عواملي موجب شد تا در تصميم گيري آمريكا، اين نيروها به عنوان تروريست قلمداد شوند؟
علت اينكه اينها به عنوان تروريست محسوب مي شوند اين است كه آمريكا احساس كرد كه در نظم نوين بعد از فروپاشي نظام دوقطبي و دوران پايان جنگ سرد كنترلي بر روي گروه هايي كه خارج از دولت ها عمل مي كردند ندارد و در نتيجه درصدد بود كه به نحوي اين گروه هاي لجام گسيخته را كه ديگر مثل گذشته تحت كنترل ابرقدرت ها نبودند و يا بنا به مصالح ابرقدرت ها در جاهايي نمي توانستند مورد استفاده قرار بگيرند، از ميان بردارد. اين اقدام تحت عنوان «اقدامات ضدتروريستي» آغاز شد.
• يعني در زمان نظام دوقطبي به گونه اي كليه جنبش هاي آزاديبخش در دنيا تحت كنترل يكي از موضع هاي قدرت بودند و حالا بخشي از اينها فاقد كنترل هستند؟
بله، همين طور است. قبلاً با توجه به ماهيت جنبش ها و با توجه به ايدئولوژي اي كه دارا بودند مورد حمايت بلوك هاي شرق و غرب قرار مي گرفتند. ولي با تحولات جديد اينها مثل گذشته جاي مشخصي نداشتند و موردي نبود كه بتوانند هدف هاي قدرت هاي بزرگ را دنبال كنند. در واقع، پس از فروپاشي شوروي، بحث موازنه قدرت بين شرق و غرب منتفي بود و نمي توانست حمايت آمريكا از يك جنبش برايش امتياز مثبت محسوب شود. ضمن اينكه اين گروه ها در خيلي از موارد سدي شده بودند براي تامين سياست ها، هدف ها و منافع آمريكا. يعني آمريكا آنها را مانعي براي تامين هدف هاي خود مي ديد. در حالي كه در گذشته اين جنبش ها مي توانستند در راستاي اهداف آمريكا حركت كنند. بنابراين هم از نظر ايدئولوژيكي و هم از نظر مسائل امنيتي و هم از نظر موضوع موازنه قدرت و از نظر سياسي كاركرد خود را از دست داده بودند. علت عمده اي كه آمريكا درصدد بر آمد كه با اين گروه ها مقابله كند اين بود كه احساس كرد دارد وضعيتي پيش مي آيد كه از كنترلش خارج مي شود. استدلال آمريكا اين است كه علت گرايشات تروريست ها به خاطر نارضايتي هايي از حكومت هاي موجود است و سركوب هايي كه در اين مدت شده اند. لذا سران كاخ سفيد درصدد برآمدند كه بحث «دموكراتيزه كردن» دولت ها را مطرح كنند.
• قبل از اينكه به بحث دموكراتيزه كردن بپردازيم اين سوال پيش مي آيد كه برخي جنبش ها بوده اند كه با تكيه بر آمريكا عمل مي كردند، تكليف اين جنبش ها چيست؟
اين جنبش ها از لحاظ اينكه ايدئولوژي اي آنها اغلب اعتقادات مذهبي بود و طبيعتاً گرايشات مذهبي در تقابل با كمونيسم تلقي مي شود، تا زمان فروپاشي شوروي مورد تاييد بود. ولي با فروپاشي نظام دوقطبي اين گروه از جنبش ها چون حالت مبارزه جويانه و راديكال داشتند، آمريكا شديداً به مقابله با آنها پرداخت.
• اين گروه ها فقط اسلامگرا بودند يا ايدئولوژي هاي ديگري هم داشتند؟
چون اين جنبش ها در خاورميانه بودند و مذهب غالب در اين منطقه هم اسلام بود، ايدئولوژي آنها هم اسلام بود. در عين حال، اغلب اين جنبش ها از يك قرائت راديكال از اسلام تاثير مي گرفتند. به همين دليل، آمريكا سعي كرد بين اين جنبه هاي اسلام افراطي و راديكال و اسلام سنتي تفكيك قائل شود و به اين صورت مطرح كند كه «ما به هيچ وجه مخالف با اسلام نيستيم، بلكه مخالف نيروهاي تروريسم و افراطي هستيم. »
• با وقوع انقلاب اسلامي در اين فرآيند تغييراتي ايجاد شد يا در مورد انقلاب اسلامي هم همين طور بود؟ چون يكي از ويژگي هاي انقلاب اسلامي در ايران هم، وجه «ضدآمريكايي» اين حركت است؟
آمريكا، جمهوري اسلامي ايران را به عنوان يك دولت در تقابل با خويش ديد و در حالي كه ما كشورهاي محافظه كاري مثل عربستان سعودي، اردن و امارات را داشتيم كه در آنها بنيادگرايي وجود داشت كه مي توانست در تقابل با منافع آمريكا باشد، ايالات متحده بيشتر نگران ايران بود. چون در اينجا گرايش اسلامي در چارچوب يك دولت مطرح بود. نگراني آمريكا آن بود كه با پيروزي انقلاب در ايران، گروه هايي هم كه در خارج از دولت درا ين منطقه عمل مي كردند ولي به زعم آمريكايي ها، ايدئولوژي افراطي داشتند به خصوص گروه هايي كه كاملاً با اسرائيل مخالف بودند، موضع گيري شان در قبال سياست هاي آمريكا تقويت شود.
• در واقع ما مي توانيم اين موارد را مطرح كنيم كه با فروپاشي ايدئولوژي ماركسيسم كه يك نوع انديشه آزاديبخش را ارائه مي كرد و دوران طولاني اي كليه مبارزات در دنيا متكي بر آن بود، اين نگراني براي آمريكا وجود داشت كه يك انديشه ديگري به نام «اسلام بنيادگرا» مبناي اين جنبش آزاديبخش شود؟
دقيقاً همين طور است. در حقيقت آمريكا از اين وحشت داشت كه يك ايدئولوژي جايگزين ماركسيسم به صورت اسلام مبارزه جو و بنيادگرا ايجاد شود كه بتواند نقش يك آلترناتيو ديگر را در مقابل غرب ايفا كند. بنابراين، اين نوع اسلام كه خواستار تغيير وضع موجود بود و وضع موجود را به طور كلي در جهت عدالت و انصاف تلقي نمي كرد و آن را «سركوبگرايانه» مي دانست، با اين وضعيت به مقابله برخاست.
• اصولاً جنبش هاي آزاديبخش مردمي در عصر جديد روابط بين الملل چه جايگاهي دارند؟ تكليف اين جنبش هاي آزاديبخش به عنوان يك پتانسيل در روابط بين الملل با توجه به اينكه آنها «تروريست» شناخته شده اند، چيست؟
در دوران جنگ سرد و نظام دوقطبي جنبش هاي آزاديخواه در تقابل با آمريكا بودند. اكثر قريب به اتفاق متحدين آمريكا در كشورهاي جهان سوم را عمدتاً ديكتاتورها تشكيل مي دادند و در نتيجه بسياري از اين جنبش هاي آزاديخواهانه عمدتاً در كشورهاي جهان سوم داراي نظام هاي ديكتاتوري فعال بودند. ولي آمريكا نه تنها از آنها حمايت نمي كرد بلكه در خيلي از موارد با طبقه حاكم به سازش بر عليه اين توده به پا خاسته و استقلال طلب برمي آمده. لذا بحث حقوق بشر را آمريكا مطرح مي كرد، ولي ما ملاحظه مي كنيم كه هرگاه اين جنبش ها با ماركسيسم آميخته مي شدند حساسيت آمريكا هم بيشتر مي شد. بيشتر درصدد سركوب آنها از طريق دولت هاي دست نشانده برمي آمد. امروزه آمريكا اين موضوع را تحت عنوان دموكراتيزه شدن، و دفاع از حقوق بشر مطرح مي كند. در حالي كه يك موضوع پارادوكسيكال و متناقض وجود دارد. يعني آمريكا از طرفي بحث حقوق بشر را مطرح مي كند و از طرف ديگر اقداماتي را پيش گرفته كه بر ضد حقوق بشر است. تا قبل از يازدهم سپتامبر آمريكا فشارهايي را به عنوان نقض حقوق بشر به كشورهايي از روسيه گرفته تا چين وارد مي كرد. اما بعد از حادثه يازدهم سپتامبر مي بينيم اقليت هايي كه در بعضي كشورها هستند مثل چچني ها در روسيه، مورد حمايت آمريكا قرار نمي گيرند، بلكه حمايت آمريكا به سمت روسيه است. . .
• با توجه به اين پتانسيل كه همواره عده اي از مردم مخالف نظام هايشان هستند، اين ضرورت در روابط بين الملل به وجود نخواهد آمد كه جنبش هاي مردمي در قالب جديد روابط بين الملل بتوانند حقوقشان را پيگيري كنند؟
با از بين رفتن نظام دوقطبي در جهان و تسريع در روند جهاني شدن، ناظر به ظهور تعداد زيادي از NGOها در اقصي نقاط جهان هستيم و عمدتاً فعاليت اين NGOها در جهت تامين حقوق مدني و آزادي هاي مدني براي مردم است. لذا اين جنبش ها طبيعتاً فشارهايي را به دولت ها مي آورند.
• اين جنبش ها نهادينه شده اند؟
بله، چرا كه سيستم دوقطبي كه روابط بين الملل را در قالب Nation-State تعريف مي كرد دچار تغيير و دگرگوني شده و جهاني شدن هم شرايطي را به وجود آورده كه تشكيل چنين جنبش هايي را اجتناب ناپذير كرده است. حتي در خود كشورهاي توسعه يافته غربي هم كه مردم دچار سرخوردگي هايي از حكومت هاي قبلي شان شده اند مثل اروپا آنها هم به سمت تشكيل NGOها متمايل شده اند. چون احساس مي كنند در قالب اين جنبش ها بهتر مي توانند خواسته هايشان را مطرح كنند.
منتها نقش يا خواسته هاي افراد در NGOها در جوامع مختلف به يك شكل نيست. يعني نمي شود گفت كه يك شبه در تمام دنيا NGOها تشكيل شده اند و حالا مردم مي توانند خواسته هايشان را مطرح كنند. در واقع بايد گفت كه NGOها برحسب حركت اين جوامع در راه جهاني شدن رشد و توسعه پيدا كرده اند. اين هدف البته شعار ليبرال هاي كلاسيك بود. آنها معتقد بودند كه بايد به اقليت ها توجه كرد و اصل اراده انسان ها در تعيين سرنوشتشان را دنبال مي كردند. به غير از آن يك سنت ويلسوني هم در روابط بين الملل داريم كه بر پايه آن وقتي مي توانيم در دنيا صلح را برقرار كنيم كه جهان در راه دموكراتيزه شدن حركت كند و از اقتدارگرايي و ديكتاتوري فاصله بگيرد. آمريكا هم دارد از همين تز استفاده مي كند اما بايد به اصالت اين تز شك كرد. چون قبل از هر چيز بايد ديد كه اين جوامع تا چه حد آمادگي دموكراسي را دارند و در ثاني آيا چنين اراده اي وجود دارد يا نه؟
• همان طور كه مي دانيد آمريكا گروه حزب الله را يك گروه خشونت طلب مي داند و درصدد حذف آن است. از طرف ديگر سازمان مجاهدين خلق (منافقين) را هم به همين ترتيب تروريست ناميده و آنها را در ظاهر خلع سلاح كرده است. اما اين امكان وجود دارد كه آنها را به عنوان يك اهرم فشار بر ايران براي كاهش تاكيد بر شيعه گري در عراق به كار ببرد. به عقيده شما آيا آمريكا دست به چنين كاري خواهد زد؟ در حالي كه اين هم، يكي از همان پارادوكس هاست.
بله. واقعاً ما اين پارادوكس را در مورد مواضع آمريكا ديده ايم. موارد خيلي نادري بوده كه آمريكا برخلاف منافعش عمل كرده و تنها به حقوق بشر ارج گذاشته باشد. اين وضعيت پارادوكسيكال در سياست خارجي آمريكا هست. مثل همان موضعي كه در برابر چچن و روسيه داشتند كه يك زماني به روس ها خرده مي گرفتند و زماني ديگر آنها را ترغيب به قلع و قمع چچن هاي استقلال طلب مي كردند. در مورد مسئله مجاهدين خلق (منافقين) هم همين وضعيت صادق هست. آمريكا از اين گروه به عنوان اهرم فشار استفاده مي كند. در حالي كه در دستگاه حكومتي آمريكا عده اي مخالف و موافق نسبت به اين وضعيت وجود دارند. گروهي معتقدند كه آمريكا بايد از اين گروه ها براي تحت فشار قراردادن دولت ها استفاده كند و گروهي ديگر معتقدند كه اين مسئله با برنامه مبارزه با نقض حقوق بشر آمريكا در تعارض است. اين مبارزه را بين دو گروه دستگاه حكومتي آمريكا مي بينيم، البته در اروپا هم وضع به همين منوال است.
• حمايت ايران از حزب الله لبنان از سوي آمريكا به عنوان حمايت از تروريسم تعبير شده، در حالي كه حمايت آمريكا از بعضي از جنبش هاي مردمي در زمان صدام، حمايت از احمدشاه مسعود و استفاده از مجاهدين خلق (منافقين) اين تعبير را در ذهن ايجاد مي كند كه جنبش هايي به رسميت شناخته مي شوند كه از سوي آمريكا مورد حمايت قرار بگيرند. به نظر شما اين تعبير درست است؟
به طور كلي وقتي وضعيت خاورميانه را بررسي كنيم و گروه هاي راديكال و خط مقدم را در برابر اسرائيل مورد توجه قرار دهيم، به اين نتيجه مي رسيم كه وضعيت در اين منطقه با ديگر مناطق فرق مي كند. در اين منطقه تعريف و جايگاه تروريسم بر حسب برخورد با اسرائيل متفاوت است. طبيعتاً حزب الله هم كه مخالف سرسخت اسرائيل و موافق آرمان هاي فلسطيني است به عنوان تروريست شناخته خواهد شد. اما در مورد گروه هاي ديگر كه گفتيد به آنها كمك مي شود، چون در ارتباط با اسرائيل نبوده اند و براي از بين بردن يك حكومت ديگر فعاليت مي كردند، مورد حمايت آمريكا قرار مي گيرند و به نوعي از بين رفتن طالبان و صدام به نفع اسرائيل است و اين خط كشي ها بر مبناي منافع اسرائيل مشخص مي شود.
• به نظر شما منافع ملي ايران در حال حاضر در مورد حمايت از حزب الله لبنان چه حكمي مي كند؟
به طور كلي بايد بگويم كه قطعاً آمريكا با هر گونه راديكاليسم اسلامي برخورد خواهد كرد، به خصوص هر نوع راديكاليسمي كه باعث به خطر افتادن اسرائيل شود. در حال حاضر آمريكا در حال ورود به پروسه صلح خاورميانه است و مسئله «نقشه راه» را مطرح مي كند. بنابراين تحت اين شرايط در برابر موانع به وجود آمده واكنش شديدي نشان خواهد داد. لذا تحت اين شرايط اين گروه ها نبايد گزك به دست آمريكا بدهند و نقطه ضعفي براي استفاده آنها باقي بگذارند. به هر صورت بعد از يازدهم سپتامبر برخورد بسيار جدي با گروه هاي راديكال اسلامي و دولت هايي كه از اين گروه ها حمايت مي كنند، متصور است.
• روسيه هم در اين موقعيت و با توجه به قدرت اتمي به نظر مي رسد چند سالي است سر به درون خود فرو برده و كوچك ترين مخالفتي را با آمريكا ندارد. آنها حتي در مورد عراق كه رابطه نزديكي با آنها داشتند اعتراضي نكردند. به نظر شما اين ضرورت احساس نمي شود كه كشورهايي مثل ما هم براي مدتي به مسائل داخلي بپردازند و اجازه بدهند اين مسئله به طور طبيعي طي شود؟
حالا ما براي اولين بار در همسايگي آمريكا قرار گرفته ايم و در عين حال همسايگي با آمريكا در عين ايجاد يك فرصت جديد براي بهره برداري دستگاه ديپلماسي ما، مي تواند چالش هايي را هم ايجاد كند، تاكنون سابقه نداشته كه ما هم در مرزهاي غربي و هم در مرزهاي شرقي در همسايگي آمريكا قرار بگيريم. ما وارد چالش هايي شده ايم و قاعدتاً موضع گيري هم خواهيم داشت. همان طور كه گفتم بعد از يازدهم سپتامبر، حملات به افغانستان و حمله به عراق عملاً باعث شده كه قدرت چانه زني دولت ها كاهش پيدا كند. بنابراين توانايي گذشته عملاً وجود ندارد. ايران بايد در جاهايي كه لازم است و مي تواند مثل موضوع عراق همكاري و از فرصت ها استفاده كند. در واقع بايد تهديدها را به حداقل برساند و به نحوي اين تهديدات را تبديل به فرصت كند نه بالعكس.

ميرمهرداد ميرسنجري
در طول يك دهه اخير در نزديكي مرزهاي ايران تغيير و تحولات وسيعي به وقوع پيوسته است كه عمده ترين آنها فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و تغييرات اساسي در ساختار سياسي حكومتي همسايگان شرقي و غربي است.
در اين ميان مسائل مربوط به درياي مازندران و تعاملات مربوطه يكي از عمده ترين، كانون هاي توجه كارشناسان سياسي منطقه اي و فرامنطقه اي را شكل داده است.
يكي از موضوعاتي كه تاكنون كمتر مورد توجه قرار گرفته، به كارگيري نام صحيح اين دريا بوده است. با توجه به اينكه كاربرد و رسميت هر نام جغرافيايي بايد بر مبناي ملاحظات مستند تاريخي استوار باشد، عدم توجه و حساسيت كافي به اين موضوع مي تواند سبب تحريف تاريخ و سوءاستفاده ديگران قرار گيرد، همچنان كه همواره در كاربرد نام تاريخي خليج فارس توسط اعراب به عمد تحريفي آشكار صورت مي گيرد و اين تحريف بارها به عنوان دستاويزي عليه تماميت ارضي، به كار گرفته شده است و يا در مثالي ديگر در مرزهاي شمالي ايران در منازعات موجود مابين جمهوري آذربايجان و ارمنستان، بر سر منطقه ارمني نشين «تاگورنو قره باغ» جمهوري آذربايجان با تغيير نام مركز اين منطقه (استپاناكرت) به خان كندي بر آذري بودن منطقه پاي مي فشارد. در منابع كهن تاريخي از درياي واقع در شمال ايران همواره به عنوان دريايي ايراني يا در قلمرو حكومت هاي ايراني نام برده شده است. وجود اقوام متعدد ايراني در بخش هاي عمده اي از كرانه هاي خاوري، باختري و جنوبي اين دريا، سبب گرديد در طول تاريخ نام اين دريا بيشتر با نام اين اقوام خوانده شود.
عمده ترين قوم هاي ايراني حاشيه درياي مازندران كه در طول تاريخ از آنها نام برده شده است عبارتند از: كاسپي ها، آلباني ها، ديلم ها، گيل ها، آمورها، تپوري ها و هيركاني ها.
از زماني كه در مناطق همجوار اين دريا، حكومت و دولت به وجود آمد، همواره، ايرانيان نقش اصلي را در امنيت و بهره برداري از اين دريا به عهده داشته اند.
اشاره هاي موجود در اوستا، كتاب مقدس زرتشتيان و شناخت قلمرو هخامنشيان و ساتراب هاي آنها در اطراف دريا، درستي اين امر را نشان مي دهد و نام هايي هم كه در طول تاريخ براي اين دريا به كار گرفته شده است، غالباً معطوف به ساكنان ايراني ساحل هاي اين دريا بوده است. مهمترين نام هاي تاريخي اين دريا كه از ديرباز به كار گرفته شده، به قرار زير است.
۱ - درياي هيركاني - برخي از نويسندگان يوناني از جمله «هكاتياس ميلسياس» در سده هاي ۵ و ۶ پيش از ميلاد اين دريا را با نام ساكنان جنوب شرقي آن هيركاني معرفي نموده اند و نويسنده ديگر هم به نام «پمپوني ملا» كتاب خود در قرن نخست ميلادي اين دريا را به خليج هاي هيركان، اسكيف و كاسپي تقسيم كرده است.
۲ - درياي كاسپين - اين نام يكي از قديمي ترين نام هايي است كه به دليل وجود اقوام كاسپي در جنوب و غرب اين دريا به كار گرفته شده است. هرودت در كتاب خود به نام «كاسپيون لاگوس» براي اين دريا اشاره نموده و همچنين در دوره داريوش كبير براي اين دريا نام «ماره كاسپيوم» اطلاق مي شده است.
لازم به ذكر است كه بسياري از محققان ريشه نام شهرهايي از جمله قزوين، كاشان و كاشمر را هم به استقرار قوم كاسپ ها در اين مناطق نسبت مي دهند.
۳ - درياي طبرستان يا تپورستان به سمت اقامت تپورهاي ايراني در ساحل جنوبي درياها درياي مازندران به علت سابقه كهن تاريخي اين نام و وجود كرانه هاي وسيع و طولاني اين منطقه در جنوب دريا.
علاوه بر اين نام هاي ايراني، اين دريا در برهه اي از تاريخ: با نام يكي از قوم هاي غير ايراني ساكن شمال دريا، به عنوان «خزر» نيز ناميده شده است.
خزرها يا غزها، قومي بيابان گرد و غيرمتمدن بودند كه در قرن هاي هفتم و هشتم ميلادي با مهاجرت از دشت هاي مركزي آسيا در دشت «قبچاق» در شمال درياي مازندران سكني گزيدند*، خزرها، دين مشخصي نداشتند، لذا سردسته اين قوم تصميم گرفت با دعوت از دانشمندان سه دين مسيحيت، اسلام و يهوديت سخنان هريك را گوش داده و يكي از دين ها را برگزيند كه از اين طريق خزرها به يهوديت گرويدند. اين قوم تنها حدود سه قرن تا سده ۱۱ ميلادي با مركزيت شهر حاجي ترخان (آستارخان امروز) حكومت كردند و پس از آن به تدريج توسط اقوام ديگر از صحنه روزگار محو شدند.
كوتاه سخن اينكه با توجه به كاربرد گسترده نام رسمي، بين المللي و ايراني درياي كاسپين و يا درياي مازندران، به كارگيري نام قومي كه در هزار سال پيش از صحنه روزگار محو شده است براي اين دريا توسط ايرانيان، زيبنده نبوده و به همين روي بسياري از انديشمندان و صاحب نظران معتقدند به كارگيري نام درياي مازندران و يا درياي كاسپين، به جاي درياي خزر مناسب تر و منطقي تر بوده و بهتر است به صورت رسمي توسط دستگاه هاي مسئول اعلام و در سخنان و مكاتبات به كار گرفته شود.
پي نوشت:
* دكتر ناصر تكميل همايون - سرگذشت درياي مازندران.

• جزييات كنفرانس «آتن»
سايت خبري بي بي سي روز يكشنبه اطلاعات تازه اي در مورد كنفرانس آتن كه اخيراً با حضور «محسن رضايي» دبير مجمع تشخيص مصلحت برگزار شده، منتشر كرد. بنابراين خبر، جلسات مورد بحث در واقع كنفرانس هاي پژوهشي است كه چهار ماه يك بار به دعوت بخش مطالعات خاورميانه دانشگاه كاليفرنياي آمريكا تشكيل مي شود. به دليل مشكلات برخي از پژوهشگران و دانشگاهيان اهل كشورهاي منطقه از جمله ايران و همچنين فلسطيني ها براي سفر به آمريكا، از سال پيش هميشه يك كشور اروپايي ميزبان اين جلسات بوده كه مورد اخير آن در يونان رئيس دوره اي اتحاديه اروپا تشكيل شده است. در جلسه اخير كه به مدت چهار روز، حدود دو هفته پيش برگزار شد، غير از دانشگاهيان و متخصصان آمريكايي و بريتانيايي، گروهي از ايران، تركيه، شخصيت هاي مستقل و اپوزيسيون سابق عراق و همچنين صاحبنظران از مصر، عربستان و شماري از كشورهاي خليج فارس شركت داشتند. مباحث اصلي اين كنفرانس شرايط جديد منطقه در پي بحران و جنگ عراق و تاثيرات آن بر اوضاع تك تك كشورهاي خاورميانه بوده است. روند صلح خاورميانه، ادامه بحران و آينده عراق و البته موقعيت ايران در سايه اين تحولات از جمله موضوعات اصلي سخنراني ها و بحث هاي جلسه بوده است. » «صادق زيبا كلام» هم كه در كنفرانس حاضر بوده، به بي بي سي گفت: «گفت وگويي پشت درهاي بسته بين آقاي رضايي و آمريكايي ها برگزار نشده بود ولي در موقعيت هاي مختلف مثل هنگام صرف غذا گفت وگوها بين آنها انجام مي شد. گر چه آقاي رضايي وابسته به محافل تندرو تلقي مي شود، ولي به آمريكايي ها گفت كه ايران با آمريكا دشمني ندارد. وي معتقد است كه حضور آقاي رضايي تاثير مثبتي روي شركت كنندگان آمريكايي گذاشته است. » پيش از اين رضايي در گفت وگو با ايسنا ضمن تاييد حضورش در كنفرانس آتن، گفته بود كه به دليل پذيرش مقالاتش به آن سمينار دعوت شده بود.

• تاييد يك از دو تا
منابع پارلماني اوايل اين هفته از احتمال تاييد لايحه اختيارات رئيس جمهوري خبر داده اند به گفته اين منابع، تنها با حذف قسمت مربوط به «توقف احكام قضايي توسط رئيس جمهوري مشكل شوراي نگهبان حل شده و لايحه قانوني مي شود. سفر موفقيت آميز خاتمي به لبنان و نحوه برخورد وي با موضوع استعفاي نمايندگان و نامه نمايندگان از جمله مواردي است كه زمينه تاييد لايحه را فراهم كرده است. ناظران تاكيد ويژه خاتمي و كروبي بر ضرورت حل مسئله اين لايحه بين مجلس و شوراي نگهبان را نشانگر احتمال تاييد لايحه اختيارات مي دانند اما در مورد لايحه انتخابات اميدي وجود ندارد.

• سناتورها، رفراندوم و بغض از اصلاحات
پيشنهاد سناتورهاي آمريكايي براي اختصاص بودجه ۵۰ ميليون دلاري براي فعاليت هاي سياسي عليه جمهوري اسلامي، تيترهاي درشت سه روزنامه «كيهان»، «رسالت» و «جمهوري اسلامي» را به خود اختصاص داد. روزنامه «جمهوري اسلامي» در اين باره به همزماني اظهارات «مصطفي تاج زاده» مبني بر اينكه «رفراندوم تنها راه عبور از تنگناهاي كنوني است» با «افشاي رسوايي بزرگ تلاش ۵ سناتور آمريكايي براي دادن كمك مالي به مطرح كنندگان رفراندوم در ايران» اشاره كرد. در واكنش به اين مطالب، «ياس نو» ارگان غيررسمي جبهه مشاركت در سرمقاله خود از «عارضه رفراندوم ترسي» در نزد مخالفان اصلاحات نوشت و پرسيد: طرح تعبيه راهكار رفراندوم در قانون اساسي مصوب سال ۵۸ و نيز برگزاري همه پرسي منتهي به تاسيس جمهوري اسلامي در فروردين همان سال از سوي كدام كشور و با هزينه كردن چه مبلغي پيگيري شده است؟» اين روزنامه افزود: «در كمال افسوس و ناباوري برخي چنان بغضي با اصلاح طلبان دارند كه حاضرند خود را نابود سازند تا ضربه اي به آنان وارد كنند. »

• ليست ۳۵ نفره
روز يكشنبه انتشار يك خبر در راهروي پارلمان، تعجب خبرنگاران را برانگيخت. طبق اين خبر، ليستي از نمايندگان مجلس ششم كه مي توانند در انتخابات آينده تاييد صلاحيت شوند تهيه شده است. نكته جالب آن كه اين ليست تنها ۳۵ تن از نمايندگان فعلي را دربرمي گيرد. در صورتي كه اين خبر صحت داشته باشد، بسياري از نمايندگان فراكسيون اقليت هم تاييد نمي شوند. سايت «رويداد» وابسته به جبهه مشاركت با درج اين خبر به نقل از تحليلگران نوشت: «سخناني كه در ماه هاي اخير عليه فعالان سياسي و حزبي زده مي شود، نشانگر اراده اي براي مقابله با تشكيل يك پارلمان سياسي است كه اين اراده باتجربه عملكرد مجلس ششم تقويت شده است. اقتدارگرايان با تهيه اين ليست هم چهره هاي شاخص مخالف خود را رد صلاحيت مي كنند و هم كانديداهاي ناشناخته و چهره هاي جوان تر خود را به عنوان «نمايندگان مستقل» به مجلس مي فرستند. »

• هنوز گزارش حقوق بشر منتشر نشده
در پي احضار «علي اكبر موسوي خوئيني» نماينده مردم تهران به دادگستري و اعلام اينكه اظهارات وي موجب صدور قطعنامه حقوق بشر سازمان ملل عليه ايران شده است، اخيراً «مهدي كروبي» در نامه اي به وزارت امور خارجه در اين مورد استعلام كرده است. وزارت امور خارجه در پاسخ رئيس مجلس رسماً اعلام كرده كه قطعنامه ۶۲/۲۰۰۱ سازمان ملل در زمينه حقوق بشر در سال ۱۳۸۰ صادر شده و اسمي از هيچ كشوري از جمله ايران در آن برده نشده است. همچنين اين وزارتخانه اعلام كرده است كه بعد از آمدن هيأت سازمان ملل در امور حقوق بشر - مخصوص بازداشت هاي خودسرانه - نيز قطعنامه اي صادر نشده كه بخواهد ايران را محكوم كند.