اشاره: بي ترديد ايجاد فضاي سبز و درختكاري در آبادي شهرها و ساير تأسيسات مشابه نقش بسيار مهم و اساسي در سلامت رواني شهروندان يك جامعه ايفا مي كند. بدون وجود فضاي سبز زندگي در مدرن ترين شهرها و زيباترين كاخها خسته كننده و پوچ مي نمايد. خوشبختانه امروزه حفظ محيط زيست بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته و محافل طرفدار محيط زيست در هر جاي دنيا فعال تر شده اند و همه مردم دنيا درك كرده اند كه حفظ محيط زيست نياز به عزم جهاني دارد. يكي از عوامل آلاينده محيط زيست سموم شيميايي هستند كه براي كنترل آفات نباتي به كار مي روند. در اين مقاله سعي شده راهكارهايي براي كنترل غيرشيميايي آفات نباتي به منظور جلوگيري از آلودگي محيط زيست ارائه شود.
همه ما از قدم زدن در پاركها و بوستانهايي كه به زيبايي گلكاري شده اند لذت مي بريم. اما آيا تا به حال درباره اين موضوع كه آفات گياهان و گلهاي اين پاركها چگونه كنترل مي شوند فكر كرده ايم؟ مسئولان حفظ فضاي سبز از گياهان پاركها در مقابل حمله لشگر آفات دفاع مي كنند بدون آن كه شما متوجه فعاليتهاي آنها باشيد.
مبارزه با آفات نباتي- به مفهوم كلي آن- در پاركها در درجه اول براي جلوگيري از نابودي گياه سبز و همينطور حفظ ظاهر زيبا و سبز مجموعه پارك امري اجتناب ناپذير مي نمايد. از طرفي مصرف سموم شيميايي براي دفع آفات علاوه بر آلودگي مستقيم محيط زيست خطراتي را متوجه شهرونداني مي كند كه استفاده از پاركها را براي گذراندن اوقات فراغت خود انتخاب مي كنند. در اين بين كودكان و سالمندان آسيب پذيرترند.
در فضاي سبز شهر تهران هر كجا كه نارون باشد دشمن اصلي آن يعني سوسك برگخوار نيز حاضر است. خوشبختانه براي مبارزه با اين حشره از سم ناپايدار و كم خطر استفاده مي شود ولي به هر حال لازم است براي كنترل آفات فضاي سبز اعم از پاركها و بوستانها و درختان فضاي سبز مياني بلوارها و بزرگراهها از روشهاي بي خطر سود جست. روشهايي غير از مبارزه شيميايي.
يكي از بهترين روشها براي تحصيل اين هدف مديريت تلفيقي آفات مي باشد. اين روش مسئله آفات را به وسيله كم خطرترين راهكارهاي مديريت آفات- به تنهايي و يا تركيبي- بسته به شرايط موجود حل مي كند.
اين مديريت در واقع با توجه به نگرانيهاي ناشي از مصرف بي رويه سموم شيميايي و اثرات سوء آن بر محيط زيست مورد توجه واقع شده است.
در اين توجه تأثير كتاب «بهار خاموش» نوشته راشل كارسون نبايد ناديده گرفته شود. خانم كارسون در اين كتاب انتقادهاي بسيار شديدي از گياه پزشكان در مورد مصرف بي رويه سموم شيميايي مطرح كرده  و نسبت به خطرات اين مواد بر محيط زيست هشدار داده است.
مزيت برجسته اين روش كاستن از همين خطرات است.
اصطلاح مديريت تلفيقي آفات اولين بار از سال ۱۹۵۰ ميلادي و توسط متخصصان آفات گياهي به كار گرفته شد. هدف اين بود كه سموم در زماني مناسب و به اندازه اي به كار روند كه حشرات مفيدي كه هدف مبارزه نيستند آسيب كمتري ببينند. مديريت تلفيقي آفات را اين گونه تعريف كرده اند: مديريت آفات با تمام روشهاي ممكن و سازگار به نحوي كه جمعيت آفت كاهش يافته و به زير آستانه اقتصادي خسارت برسد. اين هدف آرماني از طريق اعمال هماهنگي در روشهاي سازماندهي شده و سازگار با يكديگر امكان پذير مي شود.
برنامه مديريت تلفيقي شامل راهكارهاي مختلفي براي كنترل جمعيت آفات ارائه مي كند كه به عنوان مثال مي توان به روشهاي زراعي، بيولوژيكي، ژنتيكي، مكانيكي يا فيزيكي، قانوني و البته در نهايت شيميايي اشاره كرد.
بايد توجه داشت كه در مديريت تلفيقي كنترل شيميايي به عنوان آخرين راه حل و در تركيب با روشهاي فوق الذكر به كار مي رود. در ادامه شرح مختصري بر هر يك از راهكارهاي اين برنامه مي خوانيم.
راهكارهاي مديريت تلفيقي
كنترل زراعي: اين روش مستلزم انتخاب بهترين گياه براي محل كشت انتخابي و انتقال گياه به روش صحيح به محل مورد نظر مي باشد. هنگام جابه جايي بايد مراقب بود گياه زخمي نشود چرا كه ايجاد زخم گياه را مستعد ابتلا به بيماري مي كند. در اين روش توجه به نكات زير اهميت دارد:
- استفاده از گياهان سازگار با اقليم منطقه
- كشت گياه در خاكهاي حاصلخيز و داراي زهكشي مناسب. تغذيه گياهان در جلوگيري از حمله آفات بسيار اهميت دارد. گياهان قوي نسبت به آفات مقاومت بيشتري دارند.
- حفظ گياه از تنش ناشي از تغييرات شديد دما و رطوبت
- جمع آوري و انهدام شاخ و برگهاي بيمار ريخته شده در پاي گياه با هدف حذف منبع آلودگي.
كنترل بيولوژيكي، در اين روش امكان استفاده از موجودات مفيد مانند شكارچيها، پارازيت ها و باكتري ها، ويروس ها، قارچ ها و نماتدهاي بيمارگر حشرات فراهم مي شود. براي اين منظور كفشدوزك ها حشرات مفيدي هستند كه با شكار و تغذيه از حشراتي مثل شته ها به تحت كنترل درآمدن آنها كمك مي كنند. همينطور لارو پروانه ها ممكن است هدف حمله زنبورها و يا مگس هاي پارازيت  قرار بگيرند و از بين بروند. عوامل ميكروبي نيز در اين روش مورد استفاده قرار مي گيرند. به همين دليل به اين روش گاهي كنترل ميكروبي نيز گفته مي شود.
كنترل ژنتيكي
كنترل ژنتيكي يعني استفاده از گياهاني كه به وسيله مهندسي ژنتيك نسبت به آفات مقاوم شده  باشد. اين روش كه به نام مقاومت ميزباني نيز شناخته مي شود مي تواند به عنوان يكي از راهكارهاي مهم قابل اجرا مورد توجه مسئولان دفع آفات فضاي سبز قرار گيرد. براي مثال زغال اخته زينتي كه نسبت به بيماري سفيدك سطحي و آنتراكنوز مقاوم مي باشد انتخاب مناسبي براي فضاي سبز شهري است.
كنترل فيزيكي: اين روش شامل استفاده از دوركننده ها و انواع تله هاست. تله هاي نوري و فرموني بيشترين استفاده را در اين روش دارند.
كنترل قانوني: مسئولان دولتي با اعمال قرنطينه گياهي از ورود و يا افزايش سرعت انتشار آفات جديد در يك منطقه جلوگيري مي كنند. اين كار كه به وسيله وضع و اجراي قوانين قرنطينه گياهي انجام مي گيرد كنترل قانوني نام دارد. در اين روش كليه محصولات گياهي در پستهاي قرنطينه مرزي دقيقاً مورد معاينه قرار گرفته و پس از اطمينان از سلامت اجازه ورود به يك كشور در مرزهاي كشور مقصد توسط كارشناسان حفظ نباتات مستقر در پست هاي قرنطينه مرزي دقيقاً مورد معاينه قرار گرفته و پس از اطمينان از سلامت اجازه ورود صادر مي شود. همه ما مي  توانيم با تهيه گياه سالم و عاري از آفات و بيماري ها براي كشت در يك منطقه از توسعه آفات پيشگيري كنيم. در اين صورت نياز كمتري به استفاده از سموم خواهيم داشت.
كنترل شيميايي: با وجود همه راههاي فوق گاهي به دليل كمي فرصت استفاده از سموم شيميايي براي نجات گياه اجتناب ناپذير مي شود. چرا كه سموم با همه مضراتي كه دارند حسن مهمي هم دارند و آن اثر سريع و قاطعي است كه دارند. اما نبايد فراموش كرد كه اين راه، آخرين راه  حل مسئله آفات است. به كارگيري سموم شيميايي در زمان مناسب و با حداقل مقدار از مضرات زيست محيطي آنها تا حد قابل توجهي مي كاهد.
روشهاي گفته شده بالا، مجموعه اي است كه بايد در تركيب  با هم به كار روند تا منتج به فايده باشند. در صورت رعايت دقيق اين مجموعه كه مديريت تلفيقي آفات ناميده مي شود ما به هدف آرماني حفظ محيط زيست از آلاينده هاي شيميايي خواهيم رسيد.
در پايان بايد گفت مديريت تلفيقي آفات برنامه اي موفقيت آميز است. زيرا مديران حفظ فضاي سبز در پاركهاي ملي و بوستانهاي شهري با هم در يك عقيده مشتركند و آن چيزي نيست جز استفاده از بي خطرترين، مؤثرترين و اقتصادي ترين راه رسيدن به كنترل جمعيت آفات. يعني همان انتخاب خردمندانه!
مهدي ميرزايي كارشناس گياهپزشكي
پي نوشتها: ۱- اصول مبارزه با بيماريهاي گياهي تأليف علي آهون منش دانشگاه صنعتي اصفهان ۲- فهرست آفات بيماريهاي گياهي علفهاي هرز مهم و سموم توصيه شده، تهيه و تنظيم: هادي مصلي نژاد، مريم نوروزيان، احمد محمدبيگي، سازمان حفظ نباتات .

انتشار اخباري مبني بر وجود مواد راديواكتيو در درياي خزر كه منشأ آن مي تواند تخليه ضايعات اتمي توسط كشورهاي ساحلي باشد، نگراني بسياري از فعالان، دوستداران محيط زيست و ميراث طبيعي كشور را برانگيخته است.
به گزارش «ميراث خبر»، انتشار و صحت اين اطلاعات و نگراني ها اگر چه بارها توسط سازمان حفاظت محيط زيست تكذيب شده است، اما وقوع حوادثي چون انفجار اتمي چرنوبيل در شوروي سابق كه اثرات بسيار زيانباري روي زيست بوم منحصر به فرد منطقه داشته، سبب شده تا كارشناسان و فعالان محيط زيست، با دقت و وسواس بيشتري به اين موضوع بپردازند. در حال حاضر بيش از ۴۰۰ گونه آبزي در درياي خزر زيست مي كنند و ماهيان خاوياري منحصر به فردترين آنها هستند. از اين گروه با عنوان اجداد و ميراث ماهيان ياد مي شود كه متأسفانه بروز آلودگي هاي مختلف، نسل آنها را با خطرات جدي مواجه كرده است و وجود آلودگي راديواكتيو نيز به طور حتم خسارات جبران ناپذيري در منطقه و محيط زيست آن ايجاد مي كند.
در همين حال كارشناسان محيط زيست معتقدند كه احتمال تخليه ضايعات اتمي توسط كشورهاي روسيه و آذربايجان و احتمالاً قزاقستان در درياي خزر با توجه به اين كه اين كشورها جمعيت زيادي در ساحل ندارند، چندان دور از ذهن به نظر نمي رسد و اين كشورها همانطور كه در ساليان گذشته اين گونه فعاليت ها را انجام داده اند، اكنون فارغ از هرگونه احساس مسئوليت با دريافت مبالغ هنگفت از كشورهاي اروپايي، اقدام به چنين كاري مي كنند. وجود اين نگراني ها و دغدغه ها در حالي است كه مدير كل دريايي سازمان حفاظت محيط زيست اين اخبار را بي پايه و اساس مي داند و مي  گويد: «اگر آلودگي راديواكتيو وجود داشته باشد به طور حتم اين اخبار توسط برنامه زيست محيط درياي خزر(سپ) به اطلاع كشورهاي ساحلي مي رسد.»
«سيدحسيني» مدير كل دريايي سازمان حفاظت محيط زيست با اشاره به اين كه سازمان محيط زيست با كمك سازمان انرژي اتمي هر سال به مانيتورينگ سواحل ايران در خزر اقدام مي كند، مي افزايد: «ما در اين مطالعات روي عناصري مانند راديوم، سزيم و ساير عناصر راديواكتيو تحقيقاتي انجام داده ايم كه خوشبختانه تا آخرين مطالعات كه در شهريور سال گذشته انجام شده، هيچ گونه آلودگي ناشي از مواد راديواكتيو با منشأ غيرطبيعي مشاهده نشده است البته مواد راديواكتيو با منشأ طبيعي و در حد مجاز وجود دارد.» وي در پاسخ به اين سئوال كه آيا فاصله زماني يك سال براي هر مانيتورينگ، كافي است، گفت: «البته ما با توجه به انتشار چنين گزارش هايي بايد فاصله مطالعاتي را كم كنيم تا بتوانيم در خصوص صحت و سقم اين اطلاعات، دقيقاً اظهار نظر كنيم اما وجود سواحل وسيع ايران با عمق زياد و همچنين لزوم امكانات وسيع انجام آزمايش ها، موانع موجود بر سر اين راه است.»
حسيني همچنين در خصوص كشورهايي كه اين آلودگي را فراهم مي كنند، به روسيه اشاره مي كند و مي گويد: «روسيه به عنوان يكي از بزرگترين قدرت هاي اتمي جهان بيشترين آلودگي را توليد مي كند، البته قزاقستان نيز در مظان اتهام قرار دارد، حتي ارمنستان با وجود اين كه مجاورتي با درياي خزر ندارد ولي اين امكان وجود دارد كه از طريق رودخانه ارس اين آلودگي را به خزر منتقل كند.»
مواد راديو اكتيو به علت نيمه عمر زياد و ماندگاري طولاني از خطرناك ترين مواد شيميايي براي محيط زيست به حساب مي آيند، چون اين مواد مي توانند سالها در محيط طبيعي باقي مانده و منابع و موجودات زنده را در كوتاه مدت و بلند مدت تحت تأثير اثرات سوء خود قرار دهند. حسيني مدير كل امور دريايي سازمان حفاظت محيط زيست با تأييد اين خطرات و تأكيد بر اين كه، انسانها نيز در معرض اين خطرات قرار دارند، مي گويد: «استفاده مردم از منابع خوراكي دريايي باعث ايجاد و تشديد اثرات سوء در بدن آنها مي شود و مي تواند باعث بيماري هاي بسيار خطرناكي باشد ولي سازمان حفاظت محيط زيست اين وظيفه را بر دوش خود احساس مي كند كه با دقت بيشتري اين موضوع را پيگيري كرده و به اطلاع مردم برساند.»
دكتر «جمال معيني» نيز كه يك از فعالان محيط زيست در كشور است، در گفت وگو با «ميراث خبر» با تأكيد بر اين كه ايران بايد به شكل جدي تري بحث آلودگي خزر را پيگيري كند، به موقعيت خزر اشاره مي كند و مي  گويد: «درياي خزر به عنوان بزرگترين درياچه جهان در غرب منطقه اي موسوم به آسياي ميانه، از مهمترين مناطق سياسي و جغرافيايي و منحصر به فردترين زيست بوم جهان است. اكنون واقع شدن در مسير پرترددترين شاهراه هاي تمدني تاريخ، ادامه حيات خزر، حاشيه خزر و ساكنان پيرامونش را در معرض بزرگترين و حساس ترين تغييرات و تحولات سياسي و اجتماعي قرار داده است.»
وي با اشاره به اين كه احتمال وجود آلودگي هاي راديواكتيو در اين درياچه بسيار زياد است، به بحث تاريخي آن اشاره مي كند و مي افزايد: «با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، تبعات جنگ پنهان زيست بوم شناختي اين كشور، بيش از پيش آشكار شد. قرباني شدن ميليون ها انسان در اردوگاه ها، كوچ دادن اقوام تاريخي سرزمين پهناور روس، نابودي منابع طبيعي و محيط زيست، آلوده شدن سرزمين سيبري بر اثر نشست لوله هاي نفتي، سرازير شدن پساب هاي شهري و صنعتي به رودخانه ها، به طوري كه ۷۰ درصد آلودگي خزر از طريق ولگا به اين درياچه مي ريزد، انفجار هسته اي در چرنوبيل و آلودگي هسته اي منطقه و خشك شدن درياچه اورال تنها گوشه اي از فجايع انساني و زيست محيطي اين منطقه است.» اين عضو تشكل جبهه سبز تأكيد مي كند كه خزر به عنوان مهمترين ميراث طبيعي در آستانه هزاره سوم، بحران جدي ديگري را تجربه مي كند. بازار پرسود ۴۰۰ ميليوني منطقه با توان جذب مازاد ظرفيت هاي توليدي غرب در كنار ذخاير نفت و گاز، منطقه را در برابر چالش جديدي قرار داده است. عدم توانايي كشورهاي منطقه در حل مسائل في مابين بويژه اختلاف نظر بر سر نحوه استفاده از گاز و نفت از يك طرف و بي تجربگي و ناپختگي سياسي از طرف ديگر منطقه را در حالت بلاتكليفي قرار داده است و امكان هرگونه فعاليت جدي را در خصوص حفاظت از منابع طبيعي اين دريا از كشورهاي ساحل نشين سلب كرده است.
به اعتقاد معيني، كشورهاي تازه استقلال يافته به بهانه كسب منابع ارزي و بازسازي اقتصاد ويران علاوه بر اين كه پاي كشورهاي صنعتي را به اين منطقه باز كرده اند، بدون احساس مسئوليت در قبال حفاظت از اين منبع مهم طبيعي به هر چه بيشتر آلوده كردن آن اهتمام ورزيده اند و در ازاي گرفتن مبالغي به تخليه ضايعات راديواكتيو و مخرب به درياي خزر اقدام مي كنند.