ژاپن با وجود اين كه نفت ندارد ۴۰۰ پالايشگاه دارد كه از آنها بيش از صد هزار فرآورده به دست مي آيد
فريد قادري
آيا پالايشگاه ها خصوصي مي شوند و پالايشگاه خصوصي ساخته خواهد شد و آيا سهم دولت از فرآورش نفت خام كاسته خواهد شد؟
مدت هاست كه دست اندركاران و مرتبطان با صنايع پالايش در پست ها و موقعيت هاي متنوع و مختلف در اين خصوص اظهار نظر مي كنند. موافقان كه عمدتاً در درون شركت ملي پالايش و پخش فرآورده هاي نفتي كشور و يا وزارت نفت هستند، از برنامه هاي آتي اين مجموعه در راستاي واگذاري فعاليت ها به بخش خصوصي مي گويند و منتقدان به عدم تمايل مجموعه وزارت نفت در اين زمينه معتقدند.
جدا از تمام مسائل و مشكلات مرتبط با صنعت پالايش نفت، نبايد فراموش كرد كه تنوع محصولات و فرآورده هاي نفتي روز به روز بيشتر مي شود و نيازهاي واحدها و بنگاه هاي اقتصادي نيز در ارتباطي مستقيم رو به افزايش است.
هر قسمت از برج تقطير پالايشگاه، نياز بخشي از جامعه صنعتي را- خواه توسعه يافته و خواه در حال توسعه- تأمين مي كند. تمام آنچه از سيستم خارج مي شود راهي مقصدي مي شود كه منتظر است تا با تزريق هر كدام از فرآورده هاي نفت خام، چرخ فعاليت هاي اقتصادي به گردش درآيد.
خصوصي سازي در پالايش و پخش ايران
رئيس امور سازماني و بهره وري شركت ملي پالايش و پخش در مورد نحوه واگذاري مسؤوليت ها و فعاليت ها در اين شركت مي گويد: پس از پيروزي انقلاب اسلامي به نوعي اين تفكر رايج بود كه بايد سيستم هاي دولتي عهده دار همه كارها شوند. براين مبنا افراد بيشتري به كار گمارده شده و سازمان هاي دولتي در سطحي وسيع گسترش يافتند. از آنجا كه تخصص هاي لازم وجود نداشت و نيز به دليل بازنشستگي و مهاجرت برخي از كاركنان به خارج از كشور، تعداد متخصصان حاضر در سازمان به كمترين سطح تقليل يافت. از سويي ديگر با توسعه فعاليت ها، طرح هاي بيشتري تعريف شد و به گسترش سازمان ها انجاميد كه به ناچار به جاي يك فرد متخصص چند غيرمتخصص به كار گمارده شدند تا شايد از اين طريق نياز سازمان ها به افراد متخصص مرتفع شود. اما در عمل اين روش با مشكلات فراواني روبه رو شد به طوري كه كاركنان اكثر سازمان ها به بيش از دو برابر رسيد.
كريمي ادامه مي دهد: پس از اتمام جنگ تحميلي دولت وقت تصميم گرفت از بار سنگين هزينه هايي كه از اين رهگذر بر دوش دولت و مردم قرار گرفته بود بكاهد و براي تحقق آن سياست خصوصي سازي را در پيش گرفت. اين تصميم در سال ۱۳۶۸ به تصويب هيأت دولت رسيد و به سازمان ها و دستگاه هاي اجرايي ابلاغ شد. در پي اين ابلاغيه، در سال ۱۳۷۰ وزير وقت نفت دستور تشكيل يك كميته عالي كارشناسي متشكل از واحدهاي برنامه ريزي تلفيقي نفت و كارشناساني از تشكيلات روش هاي (امور سازماني و بهره وري) نفت، گاز و پتروشيمي را صادر كرد.
كريمي در ادامه به تشريح اهداف اين كميته و نتايج فعاليت هاي آن اشاره مي كند و مي گويد: دستور كار اين كميته بررسي امكان جداسازي سازمان هاي بالادستي، راهبردي و تصميم گيرنده وزارت نفت از سازمان هاي پايين دستي و غيرراهبردي و ارائه راهكارهاي عملي در اين زمينه بود. اين بررسي بعد از چند ماه به نتيجه رسيد و نتايج آن هم به صورت دو كتابچه به وزير نفت و هيأت مديره شركت ملي نفت ايران گزارش شد كه مورد تأييد و تصويب قرار گرفت. بر مبناي اين مصوبه تصميم گرفته شد كه واحدهاي استراتژيك و بالادستي از جمله شركت هاي مناطق نفت خيز، اكتشاف، حفاري و واحدهاي ستادي آن در ساختار شركت ملي نفت ايران باقي بماند و تمام پالايشگاه ها، خط لوله، پخش و مهندسي از پيكره شركت ملي نفت جدا و شركتي تحت عنوان شركت ملي پالايش و پخش فرآورده هاي نفتي را به وجود بياورند كه اين امر در اسفند سال ۱۳۷۰ با تأسيس شركت ملي پالايش و پخش محقق شد.
رئيس امور سازماني و بهره وري پالايش و پخش درباره وضعيت شركت هاي تابع پالايش و پخش در آغاز دهه ۷۰ مي افزايد: در آن زمان واحدهاي پالايشگاهي در يك مجموعه تحت عنوان مديريت پالايش عمل مي كرد به اضافه شركت پخش فرآورده ها مديريت خط لوله و مخابرات و مديريت مهندسي و ساختمان كه براي آنها در شركت ملي پالايش و پخش، واحدهاي ستادي ايجاد شد. در آن هنگام پيكره وزارت نفت بسيار ناهمگون و نامتناسب بود.
به همين دليل سازماني كه در آن زمان تحت پوشش پالايش و پخش قرار گرفت بالغ بر ۳۹۷۰۰ سمت با ۴۲ هزار نيروي انساني بود كه تعداد زيادي از آن غيرمتخصص بودند و نمي توانستند در واحدهاي عملياتي حساسي مثل پالايشگاه ها و حتي خط لوله و پخش كارآيي مطلوب داشته باشند.
خوشبختانه در سال ۱۳۷۳ و در ادامه سياست خصوصي سازي دستوري مبني بر كم كردن حجم سازمان از سوي وزير نفت صادر شد كه براساس اين دستور و پس از انجام كار كارشناسي حدود ۹۵۰۰ سمت شغلي قابل واگذاري به بخش خصوصي شناسايي و ستاره دار اعلام شد. تعدادي از اين سمت ها در همان زمان خالي بودند و تعداد ديگري نيز با استفاده از امكانات بازخريد و بازنشستگي حذف شدند.
از مجموع اين ۹۵۰۰ سمت ستاره دار تاكنون ۷ هزار سمت از سيستم ما خارج شده و بقيه در بخش خصوصي مشغول فعاليتند.
به اين ترتيب گام بلندي برداشته شد و سقف سمت هاي سازمان به ۳۰ هزار رسيد كه كار بسيار دشواري بود.
كريمي در تشريح برنامه اصلاح ساختار شركت ملي پالايش و پخش مي گويد: در سال ۱۳۷۵ تصميم گرفته شد يك كميته اصلاح ساختار در شركت ملي پالايش و پخش تشكيل شود و براي اصلاح ساختار سازمان بستر مناسبي به وجود بياورد تا فعاليت هاي عملياتي و غيراستراتژيك به بخش غيردولتي واگذار شده و زمينه مناسبي براي خصوصي سازي و سودآوري هرچه بيشتر فراهم شود. اين بستر زماني مي توانست فراهم آيد كه شاخ و برگ هاي زايد سازمان چيده شود و به جايي برسد كه جهت حركتش به سمت سوددهي باشد تا بخش خصوصي براي در اختيار گرفتن آن تمايل پيدا كند.
وي در مورد نتايج كاركميته اصلاح ساختار خاطرنشان مي كند: وظيفه كميته اصلاح ساختار شناسايي واحدها و سمت هاي موازي و غيرضروري براي حذف و تعديل نيروي انساني سازمان بود. اين وظيفه در قبال بسياري از مديريت ها به خوبي انجام پذيرفت و براساس سياست هاي كلان هيأت دولت در سطح وزارتخانه و هيأت مديره شركت ملي پالايش و پخش تصميماتي اتخاذ شد كه بر مبناي آن، امور سازماني به بررسي و شناسايي واحدهايي پرداخت كه قابليت اداره به صورت شركت را داشتند. متأسفانه در همان زمان نظرات ديگري وجود داشت كه در بعضي از شركت هاي ديگر وزارت نفت نيز اعمال شده بود؛ از جمله اين كه برخي از اين شركت ها را به تعدادي شركت كوچكتر تقسيم كردند و اين فشار روي شركت ما نيز وارد مي شد كه مثلاً هر كدام از شركت هاي پخش با خط لوله و حتي پالايشگاه ها را به صورت چند شركت كوچك فرعي درآوريم.
نظر كارشناسي همان زمان حاكي از آن بود كه اين عمل اشتباه است و جز بالا بردن هزينه ها و گذاشتن باري سنگين روي دوش دولت نتيجه اي ندارد. خوشبختانه اين نظر مؤثر افتاد و ما به سمتي حركت كرديم كه از ميزان هزينه ها كاسته شود. به همين دليل شروع به شناسايي و سازماندهي مجدد بخش هايي كرديم كه مي توانستند به صورت شركتي درآيند و از «مديريت» به «شركت» تبديل شوند؛ مثل پالايشگاه هاي نه گانه، شركت مهندسي و ساختمان، شركت خط لوله و مخابرات و در كنار شركت پخش فرآورده ها هم كه از قبل وجود داشت «شركت بازرگاني فرآورده هاي نفتي ويژه» را به منظور ورود به بازارها و فروش فرآورده هايي مثل قير و انواع روغن ها ايجاد كرديم.
رئيس امور سازماني و بهره وري شركت پالايش و پخش درباره كيفيت سازماندهي جديد اين شركت مي گويد: عمليات سازماندهي در سال ۱۳۷۸ و با سقف سازماني پيشين انجام شد و با تشكيل «كميته تشخيص واگذاري فعاليت ها» از درون تشكيلات جديد ۴۲ نوع فعاليت و خدمات را كه در برگيرنده ۶۰ هزار سمت قابل واگذاري بود شناسايي و به بخش خصوصي واگذار كرديم. يعني سمت هايي را كه قابل واگذاري بود از درون سازمان حذف و به جاي آن سمت هاي مورد نياز جديد اضافه شد.
وي درباره تأثير كيفي تشكيلات جديد بر فعاليت واحد اضافه مي كند: در تمام مراحل بازنگري سازماني همواره ارتقاي كيفيت و كيفي سازي سازمان را مدنظر داشتيم و تلاش شد سازمان ها را به گونه اي تعريف كنيم كه به طرز مطلوب جوابگوي نياز عملياتي باشند و براي رسيدن به سطح بالاتر كيفي و روزآمد شدن سازمان، تعريف روش ها، سمت ها و سازمان براساس نياز تخصصي روز صورت گرفت نه براساس سطح تخصص نيروي موجود.
اعتقاد بدون توجيه اقتصادي
اعتقاد مسؤولان وزارت نفت در خصوص پالايشگاه ها توجيه اقتصادي نداشته و منطقي، با بررسي و نظر كارشناسي نيست.
محمد رشيديان، نماينده مردم آبادان و عضو كميسيون انرژي مجلس شوراي اسلامي مي افزايد: حدود ۹ پالايشگاه در ايران وجود دارد كه اغلب آنها به صورتي است كه فقط سوخت را تأمين مي كنند و براي رفع نياز كشور از لحاظ سوخت و بنزين، كافي نيستند. مسأله ديگر اين كه بعضي از اين پالايشگاه ها در جايي ساخته شده كه توجيه فني و اقتصادي ندارند، مثل پالايشگاه بندرعباس. اين پالايشگاه در منطقه اي واقع شده كه آب ندارد و هر شش ماه يك بار يا هر يك سال يك بار بايد خاموش شود تا تميز شده و روغن كاري شود.
وي مي افزايد: بسياري از مسؤولان نفت در گذشته و امروز اعتقادي به ايجاد پالايشگاه ندارند چون معتقدند كه پالايشگاه توجيه اقتصادي ندارد. ولي اين اعتقاد، منطقي و ناشي از بررسي و نظر كارشناسي نيست. به دليل اين كه ايجاد پالايشگاه با توجه به وضعيت بيكاري، اولاً تا حدودي مي تواند بيكاري را حل كند و دوم با توجه به وضعيت اقتصادي و وضعيت كشور، از لحاظ استقلال و اين كه ما در منطقه اي واقع شده ايم كه آمريكا و بعضي از قدرت ها، همواره  ما را تهديد مي كنند و بايستي وضعيت سوخت خودمان را در داخل تأمين كنيم، مناسب است.
رشيديان ادامه مي دهد: از طرف ديگر ما كه در سال نزديك به يك ميليارد دلار نفت و بنزين را از خارج وارد مي كنيم و با اين يك ميليارد دلار در هر سال مي توانيم هر يك سال يا دو سال، يك پالايشگاه مدرن و خوب داشته باشيم، متأسفانه مسؤولان ما، هيچ كدام درصدد اين كار نيستند. چون انگيزه لازم را براي اداره اين كار ندارند و فقط هم و غم آنها، فروش نفت خام است و نفت خام هم منبعي است كه در آينده اي نزديك تا ۲۰ يا ۳۰ سال ديگر با اين وضعيتي كه استخراج مي شود و در بازار جهان به فروش مي رسد تمام مي شود و ديگر منبع مناسبي براي درآمد نخواهيم داشت علاوه بر اين ما يك كشور پيشرفته و متخصص هم نيستيم كه چيز ديگري را جايگزين نفت كنيم.
عضو كميسيون انرژي ادامه مي دهد: بنابراين ايجاد پالايشگاه از يك طرف براي حفظ استقلال و خودكفايي و همچنين ايجاد اشتغال مناسب است و از سوي ديگر يك اهرم قوي براي بازار نفت به شمار مي رود.
هر گاه ابرقدرت ها و خارجي ها اراده كردند از هر جهت نفت خام را سياسي كرده و هر وقت خواستند قيمت آن را در سطح جهان كاهش دادند. پس مناسب است كه پالايشگاه داشته باشيم تا مقداري اين اهرم را از دست آنها خارج كنيم.
وي خاطرنشان كرد: بر خلاف سياست بعضي آقايان، مثل وزير نفت كه مي گويد «موظفيم سوخت جهاني را تأمين كنيم و سهميه را در اوپك حفظ كنيم» و در كميسيون انرژي روي فروش نفت تكيه مي شود من مي گويم ما هيچ وظيفه اي براي تأمين انرژي و سوخت جهاني نداريم. بلكه ملتي هستيم كه بايد پايه هاي استقلال و تخصص خود را محكم كنيم.
نماينده مردم آبادان مي گويد: بزرگترين و قديمي ترين پالايشگاه خاورميانه، پالايشگاه آبادان است كه ظرفيت آن قبل از جنگ و انقلاب ۶۲۰ هزار بشكه در روز بود اما اين رقم الان به حدود ۴۰۰ هزار بشكه در روز رسيده است. پالايشگاه كرمانشاه كه ظرفيتش ۲۰ هزار بشكه در روز بوده به ۲۵ هزار بشكه در روز افزايش يافته و پالايشگاه هاي ديگر مثل اصفهان، تبريز و بندرعباس نيز پاسخگوي بنزين و سوخت داخلي نيستند.
به علاوه فرآورده هاي آنها هم چيزي بين ۱۲ تا ۱۵ فرآورده  است. در حالي كه مي توانند فرآورده هاي متنوع تر، بيشتر و با كيفيت بهتري داشته باشند كه متأسفانه ندارند.
وي تأكيد كرد:  هرچقدر فرآورده ها ريزتر شود مفيدتر و مؤثرتر است، چرا كه اولاً قيمت نفت در سطح دنيا، بسيار پايين تر از ارزش واقعي است ولي اگر پالايش شود، چون فرآورده هاي متنوعي از آن به دست مي آيد ارزش افزوده اين مواد خام خيلي بيشتر خواهد شد.
نماينده مردم آبادان متذكر شد: ژاپن با وجود اين كه نفت ندارد، ۴۰۰ پالايشگاه دارد كه از آنها بيش از صد هزار فرآورده به دست مي آيد كه در صنايع مختلف اعم از ماشين سازي، هواپيمايي، كشتيراني، پوشاك و ساختمان به كار مي روند. به هر حال مواد گران قيمت و مايعاتي كه در بازار موجود است همه از نفت به دست مي آيد، اما متأسفانه ما هنوز به اين مرحله نرسيده  ايم كه از نفت بيش از اين بهره بگيريم. كشورهايي كه در اين زمينه پيشرفت كرده اند براي ۳۰ سال آينده خود برنامه ريزي كرده و براساس آن برنامه پيش مي روند. پس ما هم بايد سرمايه هاي داخلي و خارجي را در اين بخش به كار گيريم.
ظرفيت پالايش ايران در مقايسه با ديگر كشورها
ترديدي نيست كه ارزش افزوده مواد حاصل از پالايش نفت خام به مراتب بيش از صدور نفت خام به بازارهاي جهاني است. در اين ميان مقايسه ظرفيت پالايش ايران، كشورهاي هم تراز و كشورهاي پيشرفته از يك سو و كشورهاي داراي منابع غني نفت و غير آن از سوي ديگر حائز نكات قابل توجهي است.
در سال ۲۰۰۱ پس از آمريكا، چين و ژاپن به ترتيب با ۵/۲۰ درصد، ۶/۶ درصد و ۹/۵ درصد بيشترين سهم را در پالايش فرآورده هاي نفتي دارند، اين در حالي است كه كشورهاي خاورميانه با در اختيار داشتن منابع غني نفتي و توان بالقوه حجم بالاي پالايش تنها ۱/۸ درصد از كل ظرفيت پالايش دنيا را به خود اختصاص داده اند.
ظرفين پالا يشگاه هاي نفت جهان (هزار بشكه در روز)

سهم در كل ۲۰۰۱ (درصد) ۲۰۰۱ ۲۰۰۰ ۱۹۹۶ ۱۹۹۱ نام كشور آمريكاي شمالي ۵/۲۰ ۱۶۸۱۴ ۱۶۵۹۵ ۱۵۴۵۲ ۱۵۷۰۰ ايالات متحده آمريكا ۳/۲ ۱۸۶۲ ۱۸۶۱ ۱۸۰۷ ۱۹۰۳ كانادا ۸/۱ ۱۴۵۸ ۱۴۸۱ ۱۴۴۴ ۱۴۴۸ مكزيك ۵/۲۴ ۲۰۱۳۴ ۱۹۹۳۷ ۱۸۷۰۳ ۱۹۰۵۱ جمع آمريكاي مركزي و جنوبي ۸/۰ ۶۵۷ ۶۵۷ ۶۵۱ ۶۹۴ آرژانتين ۲/۲ ۱۷۷۳ ۱۷۷۳ ۱۴۸۱ ۱۴۴۵ برزيل ۷/۰ ۵۹۰ ۵۳۵ ۵۲۰ ۴۶۰ جزاير آنتيل هلند ۲/۰ ۱۶۰ ۱۶۰ ۱۶۰ ۲۴۰ ترينيداد و توباگو ۴/۱ ۱۱۸۳ ۱۱۸۳ ۱۱۸۳ ۱۲۲۴ ونزوئلا ۵/۲ ۲۰۶۶ ۲۰۷۶ ۲۱۰۴ ۲۰۴۹ ساير ۸/۷ ۶۴۲۹ ۶۳۸۴ ۶۰۹۹ ۶۱۱۲ جمع اروپا ۹/۰ ۷۷۸ ۷۷۰ ۶۹۰ ۷۰۶ بلژيك ۴/۲ ۱۹۶۱ ۱۹۸۴ ۱۷۴۹ ۱۶۹۹ فرانسه ۸/۲ ۲۲۷۴ ۲۲۶۲ ۲۰۹۸ ۲۲۰۹ آلمان ۵/۰ ۴۱۸ ۴۱۳ ۴۰۳ ۴۰۳ يونان ۸/۲ ۲۲۹۲ ۲۲۹۲ ۲۲۵۶ ۲۴۲۲ ايتاليا ۵/۱ ۱۲۳۳ ۱۲۱۲ ۱۱۶۹ ۱۲۲۵ هلند ۴/۰ ۳۰۵ ۳۱۸ ۳۰۸ ۲۸۸ نروژ ۴/۰ ۲۹۱ ۲۹۱ ۲۹۰ ۲۹۱ پرتغال ۵/۱ ۱۲۴۷ ۱۲۴۷ ۱۲۳۲ ۱۲۵۵ اسپانيا ۵/۰ ۴۲۲ ۴۲۲ ۴۲۱ ۴۲۲ سوئد ۸/۰ ۶۴۳ ۶۴۳ ۶۷۱ ۶۷۳ تركيه ۲/۲ ۱۷۶۹ ۱۷۷۸ ۱۸۷۳ ۱۸۲۷ انگلستان ۳/۳ ۲۷۴۱ ۲۷۰۴ ۳۰۵۴ ۳۳۶۶ ساير ۹/۱۹ ۱۶۳۷۴ ۱۶۳۳۶ ۱۶۲۱۴ ۱۶۷۸۶ جمع ۶/۱۰ ۸۶۹۵ ۸۷۱۲ ۱۰۳۴۱ ۱۲۳۱۰ جمع شوروي سابق خاور ميانه ۳/۰ ۲۵۰ ۲۵۰ ۲۵۰ ۲۵۰ بحرين ۸/۱ ۱۴۷۴ ۱۴۵۰ ۱۳۳۰ ۹۵۷ ايران ۸/۰ ۶۴۴ ۶۳۹ ۶۳۴ ۳۵۰ عراق ۹/۰ ۷۲۰ ۶۹۰ ۸۲۵ ۱۴۰ كويت ۲/۲ ۱۸۱۶ ۱۸۱۱ ۱۶۷۰ ۱۷۵۰ عربستان سعودي ۱/۲ ۱۷۳۰ ۱۴۶۹ ۱۱۷۲ ۱۰۶۵ ساير ۱/۸ ۶۶۳۴ ۶۳۰۹ ۵۸۸۱ ۴۵۱۲ جمع ۷/۳ ۳۰۸۰ ۲۹۵۷ ۲۸۷۰ ۲۷۱۵ جمع آفريقا آسيا و اقيانوسيه ۱/۱ ۹۲۶ ۹۱۹ ۸۴۸ ۷۶۵ استراليا ۶/۶ ۵۴۰۲ ۵۴۰۷ ۴۲۲۶ ۲۸۹۲ چين ۸/۲ ۲۲۶۱ ۲۲۱۹ ۱۲۱۰ ۱۱۲۲ هندوستان ۳/۱ ۱۰۶۵ ۱۰۶۵ ۹۹۲ ۸۶۷ اندونزي ۹/۵ ۴۸۱۱ ۵۰۲۹ ۵۰۰۶ ۴۵۰۵ ژاپن ۵/۱ ۱۲۵۵ ۱۲۵۵ ۱۲۴۵ ۱۰۸۵ سنگاپور ۸/۲ ۲۳۱۶ ۲۳۱۶ ۱۹۱۷ ۹۸۴ كره جنوبي ۴/۳ ۲۸۲۳ ۲۷۶۳ ۲۵۴۶ ۱۵۹۷ ساير ۴/۲۵ ۲۰۸۵۹ ۲۰۹۷۳ ۱۷۹۹۰ ۱۳۸۱۷ جمع ۱۰۰ ۸۲۲۰۵ ۸۱۶۰۸ ۷۸۰۹۸ ۷۵۳۰۳ كل جهان