سه شنبه ۴ شهريور ۱۳۸۲- سا ل يازدهم - شماره ۳۱۴۸ - Aug. 26, 2003
محيط زيست
Front Page

بيوتكنولوژي و آسيب هاي زيست محيطي
010790.jpg
تاكنون آثار زيان آور و ابعاد مخاطره آميز محصولات مهندسي ژنتيك و زيست فناوري
به طور قطعي از نظر علمي به اثبات نرسيده است اما دانشمندان و متخصصين اين رشته نمي توانند آثار منفي احتمالي اين محصولات را بر محيط زيست و سلامت انسانها ناديده بگيرند
رشد سريع زيست فناوري در دهه هاي اخير و قابليت هاي عظيم آن در زمينه علوم مختلف از جمله پزشكي، كشاورزي، دامپروري، محيط زيست، صنعت و معدن و غيره و ايجاد فرآورده هاي نسبتاً زياد حاصل از آن توجه دانشمندان و دولتمردان كشورهاي جهان را به خود جلب كرده است.
صاحبنظران بر اين باورند كه اين علم بيش از ساير علوم شناخته شده بشري مي تواند چهره جهان و محيط زيست انسان را متحول و دگرگون سازد. اكنون محققان اين دانش در كشورهاي پيشرفته جهان با در اختيار داشتن امكانات صنعتي و به خدمت گرفتن توانمنديهاي ساير علوم، مواد و عناصر ژنتيكي را مورد بررسي و شناسايي قرار داده و آنها را تفكيك مي كنند و يا با استفاده از روش هاي مختلف تركيبات جديد و تازه اي بوجود مي آورند.
تاكنون آثار زيان آور و ابعاد مخاطره آميز محصولات مهندسي ژنتيك و زيست فناوري به طور قطعي از نظر علمي به اثبات نرسيده است، اما دانشمندان و متخصصين اين رشته نمي توانند آثار منفي احتمالي اين محصولات را بر محيط زيست و سلامت انسانها ناديده بگيرند. در طول تاريخ همواره، برخي از افراد يا گروهها براي رسيدن به اهداف تجاري، اقتصادي، سلطه طلبي و نيات غيرانساني خود، منافع عمومي و مسائل اخلاقي را زير پا گذاشته و قرباني اميال شخصي نموده اند.
اولين مورد شبيه سازي (كلونينگ) حيوانات با استفاده از مهندسي ژنتيك در ۱۹۹۷ در اسكاتلند انجام شد. در اين سال «يات ويلموت» و همكارانش از آميزش سلول پستاني ميشي ۶ ساله و سلول تخمك فاقد هسته از ميش دوم و قرار دادن آن درون رحم ميش ديگري، موفق به اولين شبيه سازي شدند و حيوان حاصل را نيز «دالي» ناميدند. در حقيقت دالي اولين محصول جانوري مهندسي ژنتيك بوده كه قدرت حيات داشت. بعدها دالي هاي ديگري توسط دانشمندان ژاپني، آمريكايي، انگليسي، استراليايي و... با همان روش مشابه بوجود آمدند و در اواخر سال ۲۰۰۲ اولين مورد شبيه سازي انسان نيز گزارش شد.
در عرصه كشاورزي و محيط زيست نيز به منظور توليد گياهان مقاوم به آ فات و بيماريها و توليد محصول با كيفيت برتر، مهندسي ژنتيك قدمهاي بسيار مهمي برداشته است به طوري كه كشورهاي آمريكا، كانادا، آ رژانتين و چين در اين زمينه موفق به توليد ذرت، گندم، برنج، پنبه، سيب زميني، سويا، كدو مقاوم به علف كش ها، قارچ ها و ويروسها و همچنين محصولات با بازدهي غذايي بالاتر شده اند. هم اكنون سطح زير كشت گياهان دستكاري شده ژنتيكي به حدود ۶۰ ميليون هكتار مي رسد. امروزه ۶ ميليون نفر از كشاورزان در ۱۶ كشور مختلف به كشت و كار گياهان دستكاري شده ژنتيكي مشغول هستند. مهندسي ژنتيك و دست ورزي گياهان زراعي و توليد گياهان با مقاومت مطلق در مقابل آفات و امراض نباتي و بي نياز از كاربرد سموم خطرناك تحولي را در كشاورزي ايجاد كرده است كه سرنوشت اقتصادي، اجتماعي و بعضاً سياسي بسياري از كشورها را تحت تأثير خود قرار داده است. اصولاً دو دسته محصولات دستكاري شده ژنتيكي وجود دارد:
۱- فرآورده هاي غذايي دستكاري شده ژنتيكي نظير رب گوجه به دست آمده از گوجه فرنگي اصلاح شده با روشهاي مهندسي ژنتيك
۲- موجودات زنده دستكاري شده ژنتيكي نظير حيوانات ترانس ژنيك، گياهان ترانس ژنيك
علاقه مندان محيط زيست نگرانيهايي را در مورد استفاده از گياهان تغير ژنتيك يافته و رهاسازي در محيط دارند كه برخي از اين نگرانيها عبارتند از:
- امكان انتقال افقي ژنهايي كه به گياهان زراعي منتقل شده اند، به گونه اي مجاور كه از علفهاي هرز محسوب مي شوند و در نتيجه فراهم نمودن امكان برخورداري بهتر از محيط براي رشد و افزايش قدرت و تهاجم آنها.
افزايش مقاومت در موجودات هدف يا حساسيت در موجوداتي كه هدف برنامه هاي اصلاحي و انتقال ژن نيستند.
- افزايش استفاده از مواد شيميايي(مانند سموم علف كش) در كشاورزي.
- تظاهر غيرقابل پيش بيني يا پيش بيني نشده ژنهاي منتقل شده و يا ناپايداري تظاهر ژنهاي منتقل شده.
علاوه بر اين در كشاورزي پايدار به منظور حفظ محيط زيست به جاي كودهاي شيميايي از كودهاي بيولوژيك استفاده مي شود، كه با روش بيوتكنولوژي توليد مي شوند. اين كودها از ميكروارگانيسم هاي مختلف بوده، عده اي قادر به تثبيت ازت بوده و عده اي ديگر نيز قادر به حل كردن املاح فسفات و پتاسيم و آمونيم خاك مي باشند. امروزه استفاده از منابع طبيعي زنده يكي از موضوعات مهم محيط زيست است. خطرات احتمالي حاصل از آزادسازي ارگانيسم هاي تغيير يافته ژنتيكي براي محيط زيست عبارتند از:
- اثرات آنتاگونيستي بر روي ميكروارگانيسم هاي مفيد خاك. براي مثال ازتوباكتر كه از باكتريهاي مفيد تثبيت كننده ازت است خاصيت توليد آنتي بيوتيك و از بين بردن قارچها را دارد.
- تأثير افزايش بيش از حد ارگانيسم هاي آزاد شده به محيط و تأثير بقاي آنها بر اكوسيستم.
- اثرات مستقيم و غيرقابل انتظار بر گونه هايي به جز گونه  هاي هدف.
- بيماري زايي ميكروارگانيسم گياهان، حيوانات و تغييرات در ميزبان.
- انتقال ويژگي نامطلوب به ارگانيسم هاي ديگر از جمله وارد كردن ژن به يك ارگانيسم، آزادسازي تصادفي و عمدي به محيط زيست،  بقاء و تكثير ارگانيسم  در محيط تماس با گونه هاي ديگر و اكوسيستم.
همه ارگانيسم هاي تغيير يافته به محيط آزاد نمي شوند و اگر در محيط رها شوند، قادر به تكثير نيستند، اما ممكن است برخي از ارگانيسم هاي تغيير يافته داراي ژنهاي جديد مضري باشند. بنابراين بايد تمام خطرات حاصل از ارگانيسم هاي تغيير يافته مورد ارزيابي قرار گيرند زيرا اين خطرات در ارگانيسم هاي مختلف متفاوت است. ميكروبهاي تغيير يافته ژنتيكي شامل باكتريهاي تثبيت كننده نيتروژن، باكتريهاي مقاوم به سرما و يخبندان و ميكروبهاي تصفيه كننده خاك مي شوند. اگر باكتريهاي مقاوم به سرما پس از توليد (براي كاهش آسيب يخبندان) به محيط آزاد شوند، مي توانند بر روي بارش برف و باران اثر بگذارند و گرچه آزادسازي محصولات تغيير يافته ژنتيكي داراي ژنهاي ضد انجمادي به موجود، امكان زندگي در آبهاي سردتر را اعطاء مي دهد، گاه زيستگاه طبيعي ماهي ها را تغيير مي دهند و در نتيجه امكان فراهم كردن غذا براي آنها كاهش مي يابد.
نامحسوس بودن خطرات و يا وجود نكات مبهم در زمينه استفاده از روشهاي مهندسي ژنتيك دليلي بر فقدان خطرات احتمالي نيست. به همين دليل تعداد بي شماري از كشورهاي صنعتي و افراد متعهد در سطح بين المللي تصميم  گرفتند، ضوابطي براي جلوگيري از خطرات احتمالي ناشي از كاربري روشهاي مهندسي ژنتيك تدوين كنند تا تمام دانشمندان، محققان و كابران را به رعايت آنها تشويق نمايند. حتي براي اجراي اين ضوابط به صورت قوانين و مقررات ملي و بين المللي لازم الاجرا، تلاشهاي زيادي صورت گرفته است.
پروتكل كارتاهينا در اين راستا تنظيم شده است و ۴۵ كشور تاكنون مقررات داخلي مرتبط با آن را تنظيم كرده اند و اميدواريم كشورهاي اسلامي ما نيز به زودي مقررات و آيين داخلي آن را مشخص كرده و پس از تعيين مرجع ملي، آن را به تصويب هيأت دولت و مجلس برساند.
به طور كلي بايد بيوتكنولوژي و مهندسي ژنتيك نيز مانند هر نوع فناوري ديگر با نظارت و كنترل به كار گرفته شود، زيرا اثرات آن در كوتاه مدت نامشهود است. به علاوه ممكن است روشهاي مورد استفاده در مهندسي ژنتيك پس از قرار گرفتن در دسترس متخصصين غيرمتعهد، جامعه را به مخاطره اندازد.
عباس اخوان سپهي
فهرست منابع در همشهري موجود است.

گرماي اروپا از منظر اقليم شناسي(بخش پاياني)
تغييرات آب و هوا، بحران فراگير
010785.jpg
اشاره:در بخش نخست اين مقاله كه محور آن بررسي گرماي شديد و زيانبار قاره اروپا در تابستان امسال از منظر اقليم شناسي است، به قانونمندي ها و نقش تابش خورشيد و گردش زمين به دور خورشيد، در پديد آمدن فصل ها و دگرگوني هاي طبيعي آب و هوا اشاره شد، در اين قسمت، احتمالات مربوط به علل بروز گرماي شديد هوا در قاره اروپا مورد بررسي قرار گرفته است.
اروپا به طور طبيعي مي بايست داراي آب و هواي معتدل مرطوب باشد كه از لحاظ دما نيازي به كولر و ديگر تأسيسات برودتي ندارد و چون بارندگي آن منظم و تا حدودي كافي است مزارع و باغ هاي آن نيز در شرايط عادي نيازي به آبياري ندارند مگر آنكه خشكسالي اتفاق افتد. اما خشكسالي و هواي گرم اخير اروپا، كه در بخش هاي مركزي و بالاخص جنوبي آن حاكم شده است به گونه اي است كه تقريباً در بسياري موارد غيرقابل تحمل شده و خسارات مالي و جاني زيادي هم وارد آورده است، در حالي كه حاكم شدن چنين شرايط اقليمي در اين عرض جغرافيايي از كره زمين دور از انتظار و تقريباً مي شود گفت كه بي سابقه بوده است (فقط در قرن نوزدهم تقريباً مشابه اين شرايط بخشي از اروپا را تحت تأثير خود قرار داده بود) روي همين اصل كشورهاي اروپا غافلگير شده و با آنكه در رديف توسعه يافته ترين كشورهاي صنعتي دنيا به شمار مي روند و از علم و تكنولوژي پيشرفته اي هم برخوردارند نه مي توانند آب و هوا را عوض كنند و نه آمادگي و امكانات لازم براي مقابله با آن را دارند به عبارت ديگر تمام موجودات زنده اين مناطق (انسان، حيوان و گياه محصولات كشاورزي) با اين تغيير ناگهاني هوا به شدت آسيب ديده و حتي برخي از آنها در معرض نابودي قرار گرفته اند. در مناطق مسكوني و شهري وسايل خنك كننده مانند كولر و پنكه ندارند زيرا هيچ وقت به آنها نيازي نداشته اند و در مناطق كشاورزي كه هم گرماي شديد و هم خشكي هوا و نباريدن بارندگي، مسأله ايجاد كرده و بخش قابل توجهي از مزارع حتي به كلي نابود شده اند، مجهز به سيستم آبياري در تمام سطوح نيستند و فقط بخش هايي از باغ ها به سيستم آبياري باراني مجهزاند كه از آن براي دو منظور استفاده مي شود يكي مقابله با كم آبي در برخي از سال ها تا به اين طريق محصول بيشتر و با كيفيت بهتر برداشت كنند و ديگر براي مقابله با سرما و سرمازدگي درختان باغ ها زيرا بعضي سال ها براي مدت كوتاهي امكان دارد يخبندان باعث وارد آمدن خسارات زياد به باغ ها شود كه با هشدار ايستگاه آب و هواشناسي كشاورزي (آگروكليماتولوژي) كشاورزان با بكار انداختن سيستم آبياري باراني، شب تا صبح روي درختان آب مي پاشند، تا آب سرماي هوا را بگيرد و از برودت آن بكاهد و به اين طريق از سرما زدگي ميوه و درختان جلوگيري بعمل آيد. اما چون تمامي مزارع و باغ ها به سيستم آبياري مجهز نيستند، روي همين اصل، كشاورزان بدون هيچ اقدام و عكس العملي در مقابل خنكي و گرمي هواي امسال فقط شاهد پژمرده شدن گياهان و نابودي مزارع و محصولات خود هستند.
خشكسالي و گرماي شديد حاكم بر بخشي از اروپا باعث ناراحتي و مريضي دام ها و نيز خشك و نامرغوب شدن چراگاه ها و منابع علوفه آنها نيز شده است. بنابر اين هم مريض شدن و كاهش توليد حيوانات خانگي (گاو و گوسفند و خوك و غيره) و هم كاهش و نامرغوب شدن مواد غذايي دامي خسارات زياد و در مواردي جبران ناپذير وارد آورده است و مساحت وسيعي از جنگل ها در كشورهاي مختلف مانند فرانسه، اسپانيا و پرتغال در معرض حريق و نابودي قرار گرفته است.
هجوم شبانه مردم فرانسه به پارك ها براي فرار از گرما تنها گوشه اي از پيامدهاي گرماي ناگهاني هوا در تابستان امسال در قاره اروپا بوده است. مرگ و مير كودكان و سالخوردگان بر اثر گرمازدگي يك رخداد كم نظير و شوك آور در فرانسه است كه منجر به كناره گيري شماري از مسئولان و متوليان بهداشت اين كشور شد. كاهش بارندگي، همچنين باعث كاهش آب رودخانه ها و بروز اختلال در حمل و نقل آبي شد. مسأله مهم آن است كه در كشورهاي توسعه يافته اروپا كه در بسياري زمينه ها سرآمد فناوري مي باشند تغييرات ناگهاني اقليمي، تا چه اندازه مي تواند باعث برهم خوردن تعادل زندگي و مشكلات اجتماعي و اقتصادي شود. در بعضي شهرها از جمله پاريس، گرماي شديد هوا موجب شد كه يك عادت قديمي و منسوخ شده يعني آب تني در نهرها دوباره رواج يابد!... اما در مورد علل گرماي ناگهاني هوا درقاره اروپا، بحث هاي گوناگوني ميان كارشناسان و دانشمندان صورت گرفته است. نخستين گمانه زني ها، اين وضعيت استثنايي را براثر عواملي چون افزايش توليد گاز كربنيك (co2) و مجموعه گازهاي گلخانه اي ارزيابي مي كند. اما با توجه به اين واقعيت كه موج گرما بيشتر مناطق جنوبي قاره اروپا، از جمله اسپانيا، پرتغال، فرانسه و ايتاليا را شامل شده است جريان هاي گرم بياباني در شمال آفريقا، از جمله الجزاير در به وجود آمدن وضعيت كنوني بي تأثير نيست. بخصوص كه كشورهاي شمال اروپا از جمله دانمارك، سوئد، نروژ و فنلاند كه دگرگوني هوا و بارش باران و برف در آنها تحت فعل و انفعالات طبيعي ديگري صورت مي گيرد، از اين گرما مصون مانده اند. مسأله دگرگوني آب و هواي جهاني كه تاكنون در اجلاس هاي مهم از جمله ريو، كيوتو و حتي ژوهانسبورك مورد بررسي دقيق قرار گرفته و الزاماتي در زمينه كنترل گازهاي گلخانه اي نيز به همراه داشته، تاكنون در برهم زدن قوانين و مكانيسم طبيعي آب و هوا در مناطق مختلف جهان تأثير زيادي داشته است، بديهي است قاره اروپا نيز از اين تغييرات كه دست بشر سهم عمده اي در ايجاد آن داشته، بركنار نمانده است. اما پاره اي از پيامدهاي دگرگوني هاي اقليم را با شرح مثال بيان مي كنم:
در مناطق مختلف سطح كره زمين انواع بارندگي ها با مكانيسم هاي متفاوت صورت مي گيرد. به عنوان مثال بارندگي «اروگرافيك» كه به آن بارندگي كوهستاني هم مي گويند يك توده هوا از يك سطح يا منبع رطوبت (دريا) را به سوي ارتفاعات هدايت مي كند. هواي صعود يافته سرد شده و به صورت ريزش هاي جوي بر زمين فرو مي بارد. بيشتر بارندگي ها در نواحي شمال كشور ما مثل گيلان و مازندران در فصل هاي مرطوب و سرد تحت تأثير همين جريان صورت مي گيرد. تحت تأثير جريان ديگري كه با شرايط مناسب پديد مي آيد با صعود هوا، در نواحي كه فشار وضعيت براي بارش باران فراهم مي گردد. همچنان كه اغلب باران هاي تابستاني در شمال ايران تحت تأثير همين جريان رخ مي دهد.
اين جريانات آب و هوايي جملگي قانونمند بوده و در خلال ميليون ها سال به وجود آمده اند، اما تغييرات آب و هوايي كه به دليل آلودگي هاي جو و يا مسايل ديگر زيست محيطي، براين قوانين و به دست بشر تحميل مي شود، اغلب تعادل را از بين مي برد و نوعي هرج و مرج را جايگزين آن مي سازد. يعني حركت جريان هاي باران سا از نواحي سرد و مرطوب به موقع صورت نمي گيرد و يا صعود جريان هوا براي ايجاد باران در فصل هاي گرم و خشك سال عملي نمي شود و خشكسالي هاي طولاني و با خسارات سنگين جانشين آب و هواي قانونمند مي گردد. كارشناسان و ميليون ها نفر از مردم اروپا كه بر اثر گرماي بي سابقه امسال در اين قاره آسيب ديده اند، اميدوارند، در آن بخش از زمينه ها و علل بلاياي طبيعي كه محصول دخالت هاي بي رويه بشر در تعادل زيستي جهان است، عقل جهاني بر زياده روي ها و اعمالي كه جز نام تخريب نمي توان بر آنها نهاد، حاكم گردد.
دكتر پرويز كردواني

|   اجتماعي    |    ادب و هنر    |    اقتصادي    |    آموزشي    |    انديشه    |    خارجي    |
|   سخنگاه آزاد    |    سياسي    |    شوراها    |    شهري    |    علمي فرهنگي    |    محيط زيست    |
|   معلولين    |    موسيقي    |    ورزش    |    ورزش جهان    |    صفحه آخر    |

|    صفحه اول    |    آرشيو    |    شناسنامه    |    بازگشت    |