معصومه كيهاني
آگاهي كاذب يا تصوير تحريف شده واقعيت، انسان را ناتوان مي كند، حال آنكه رويارويي با واقعيت و داشتن تصويري شايسته از آن، به انسان توانايي مي بخشد.
ژان پل سارتر: خودشيفتگي نوعي مشاهده خود است، نوعي خود دوست داشتن است، شيوه اي است كه آدمي مي خواهد خود را چنان بيابد كه مي پندارد.
عشق غيربيمارگونه مبتني بر خودشيفتگي متقابل نيست. رابطه اي ميان دو انسان است كه با آنكه خويشتن را به صورت موجودي مجزا تجربه مي كنند و با هم يكي هستند.
جنوني كه در يك لحظه فرامي رسد؛ خودشيفتگي افراطي، خشم هاي فروخورده ريشه دار در دوران پنج ساله اول كودكي، آن احساس هاي حقارت، ناامني، برتري جويي و خودخواهي وقتي در لحظاتي به شدت فوران مي كند، حاصلش چه خواهد شد؟ صفحه حوادث روزنامه ها را ورق مي زنيم، خبر مرگ خاموش فاطمه ۲۵ روزه، حاكي از خودشيفتگي شديد پدر هنگام خواب است كه گريه نوزاد چند روزه را برنمي تابد و با يك سيلي، زمينه خاموشي ابدي او را فراهم مي سازد و يا پدر معتاد ۳۲ ساله اي كه حوصله بازي با پسر شش ساله اش را ندارد و آنقدر او را كتك مي زند كه ديگر هرگز از پدر نخواهد خواست كه همبازي اش شود... و يا ديگر مواردي كه به قتل هاي فاجعه آميز مي انجامد، بسيار هشداردهنده است كه اختلالات شخصيتي را جدي بشماريم. در عين حال به اين نظر روانكاوان توجه كنيم كه اينها همه قابل درمان اند؛ فقط بايد همان گونه كه بيماري هاي جسمي را جدي مي گيريم، حل و درمان آنها را نيز پيگيري كنيم و اجازه ندهيم با گسترش احساس هاي بد دوران كودكي، خشم و نفرت و ناكامي تمام وجود انسان ها را تا اين حد پُر كند كه به راحتي اين گونه فاجعه بيافرينند.
***
آنچه را «فرويد» و «بروئر» در كار با بيماران هيستريك يافتند، انگار دو ذهن، يا دو بخش جداگانه در يك ذهن بود كه پيام هاي متفاوت يا متناقض، حتي گاه متضاد داشتند. به يكي از آنها فرد آگاه بود، پس «خودآگاه» نام گرفت كه همان «آگاهي» سنت فلسفه بود كه از زمان دكارت به عنوان واقعيتي بديهي و چالش ناپذير پذيرفته شده بود؛ ديگري بخشي از ذهن بود كه فرد ـ يعني مالك و دارنده آن ـ از محتواي آن خبر نداشت. انباري پنهان، از يادهاي فراموش شده و «واپس زده» كه به ياد نمي آمدند، پس آن را «ناخودآگاه» نام دادند كه دنياي ديگري بود، غريب! آنچنان بيگانه كه انگار به فرد ديگري تعلق داشت.(۱)
بنابراين، از اين گفته دكترمحمد صنعتي، مي توان چنين استنباط كرد كه حداقل بخشي از گفتار و كردار افراد مي تواند تظاهر و فريب باشد و انعكاس بخش ناخودآگاه ذهن آنهاست؛ گويي نقابي بر چهره دارند كه خود نيز از كم و كيف آن بي اطلاع اند. فرويد كه روانكاوي را با مفهوم جديدي از انسان و جهان مطرح كرد، معتقد بود كه در پس واژه ها و بيان احساس ها بايد به دنبال نيت و انگيزه هاي پنهان و احساس هاي واپس زده دوران كودكي گشت. در واقع روانشناس يا به طور دقيق تر روانكاو، بايد براي حل مشكل بيمارش نقاب او را بردارد.
اريك فروم نيز برآن است كه در نزد فرويد اين ديدگاه وجود دارد: «اين كه بشر با توهم سر مي كند، زيرا توهم، فلاكت زيستن را تحمل پذير مي كند. اما اگر ماهيت توهم را دريابد و به عبارت ديگر از حالت خواب گونه اش رها شود، حواس خود را بازمي يابد و واقعيت را چنان دگرگون مي كند كه نيازي به توهم نداشته باشد. «آگاهي كاذب» يا تصوير تحريف شده واقعيت، انسان را ناتوان مي كند. حال آنكه رويارويي با واقعيت و داشتن تصويري شايسته از آن، به انسان توانايي مي بخشد.»(۲)
بنابراين در روش درماني فرويد آگاهي نسبت به واقعيت ها به ويژه واقعيت هاي پنهان عامل اصلي و گام اول به شمار مي آيد. پس از آن، وقتي فرد جسارت رخنه به ژرفاي ناهشيار و غلبه بر آن را يافت، امكان درك خود و ديگران را نيز خواهد يافت.
اما «خودشيفتگي» نيز مقوله اي است كه بايد در اين چارچوب مورد توجه قرار گيرد و نقاط كور گفتاري و كرداري آن روشن و پديدار گردد. در اين نوشتار برآنيم كه براي هرچه عيني تر شدن مقوله «خودشيفتگي» و تبعات و آثار آن، چند نمونه شخصيت خودشيفته و ارتباطات بين فردي و اجتماعي آنها را ـ كه در روابط روزمره ما بسيارند ـ در حد مقدور ارايه كنيم.
|
|
|
زن تحصيل كرده اي كه به لحاظ درآمد خوبي كه دارد، خود را در محل كار كاملاً موفق مي داند؛ فكر مي كند خيلي كارآمدتر و باهوش تر از شوهرش نيز هست. به خصوص كه در محيط كار، مدير او هم محسوب مي شود و چون آخر هر ماه حقوقش را به همسرش مي سپارد؛ معتقد است كه خيلي در ايجاد تعادل در روابط خود با او موفق است. زيرا به اين ترتيب در واقع رياست خانه و خانواده را به او بخشيده است و آن احساس زيردست بودن شوهرش در محيط كار و در خانه ترميم و اصلاح مي شود، درحاليكه آنچه واقعيت دارد اين است كه زن با همان احساس خودبرتربيني، گويا حقوقش را به نوعي به عنوان باج به شوهرش مي دهد و تمام مدت از شوهر خود انتظار دارد كه قدر محبت ها و تلاش هاي او را براي برقراري يك زندگي متعادل بداند. قدر او را بداند كه با وجودي كه سهم بيشتري در رفع هزينه هاي جاري زندگي و ايجاد درآمد دارد ولي سهم آنها از خانه اي كه خريده اند، برابر است. وقتي مشكلي بروز مي كند و ظاهراً نقش شوهرش در آن خيلي جدي است، او خود را مظلوم و مغبون احساس مي كند كه حتي بايد جور خرابكاري هاي همسرش را نيز بكشد.
بعد هم كه اين جورها را كشيده و مسئله روبه اتمام است، اين احساس در او زنده و تقويت مي شود كه چرا نمي تواند با وجود تحمل فشارهاي زياد مالي و روحي، احساس مثبت و خوبي در ارتباط با همسرش داشته باشد. به اين ترتيب، دچار اضطراب و نااميدي مي شود كه به درستي بايد به دليل بي توجهي هاي همسرش به اين واقعيت ها، يعني تلاش هاي مالي و پيگيري هاي او براي حل قضايا و پذيرش گرفتاري هايي كه براي او ايجاد كرده؛ از او جدا شود يا نه، آيا راه حل ديگري وجود دارد؟!
خودش براين باور است كه مشكل اصلي او اين است كه اساساً قادر نيست با همسرش ارتباط برقرار كند، به گونه اي كه ارتباطش نتيجه اي دلخواه و دوجانبه به دنبال داشته باشد.
همچنين او در ارتباطات ميان فردي ناموفق است و از دوستاني كه بتوانند به هنگام ناسازگاري هاي روزگار، به آنها پناه ببرد، برخوردار نيست. چراكه خودشيفتگي و خودمحوري او در مواقعي كه ديگران به او نياز داشتند، اجازه توجه به «ديگري» را به او نمي داد. زيرا او در آن شرايط، وضعيت خوب و مناسبي داشت و دليلي حتي براي نيم نگاهي محبت آميز به «ديگران» وجود نداشت. به عبارت ديگر، حسابگري ها و ديدگاه هاي منفعت طلبانه اش اجازه درك نيازها و احساسات ديگران را به او نمي داد. حالا در زماني كه نياز شديد به درك و توجه ديگران دارد، فكر مي كند از توانايي ايجاد ارتباط با آنها برخوردار نيست، همان گونه كه در ايجاد ارتباط با همسرش نيز همين ناتواني، مطرح مي شد. درحاليكه قضيه به خودخواهي و نگاه تنگ او به مسايل و منافع شخصي اش برمي گردد. به نوعي كه حتي نگاه خودبرتربين او، در گفتار و بيان احساساتش نمود دارد؛ خشكي و منطق مداري بيش از حد، مخاطب را خسته و آزرده مي سازد و اجازه نمي دهد در بياني ساده، صميمي و همدلانه، ارتباط خوبي با ديگران برقرار سازد.
در اواخر ژوئن ۱۹۷۵ (سي ام خردادماه ۱۳۵۴)، «ژان پل سارتر» به مناسبت هفتاد ساله شدن، در گفت وگويي شركت مي جويد و در آن، در پاسخ به پرسش مصاحبه كننده كه از او مي پرسد: «كساني كه شما را مي شناسند، عقيده دارند كه يكي از محسنات اساسي شما، نداشتن خودشيفتگي است، آيا موافقيد؟» مي گويد: «فكر مي كنم خوب بود كه خودشيفته نبودم و از نظر عاطفي نيز رفتار من مانند كسي است كه خودشيفته نباشد. اما اين به آن معني نيست كه آنچه گفتيد كاملاً درست باشد. به عقيده من خودشيفتگي، نوعي مشاهده خود است به شيوه انعكاسي، نوعي خود دوست داشتن است، شيوه اي است كه آدمي مي خواهد خود را چنان بيابد كه مي پندارد در آنچه مي كند، هست. خلاصه كنم، خودشيفتگي رابطه دايمي انسان است با خود، خودي كه با آن خصوصيات هيچ جاي ديگري نيست. خود فعالي كه سخن مي گويد، مي انديشد، خواب مي بيند، عمل مي كند، اما بيشتر شخصيتي است كه خود از خويش ساخته است. خُب، با اين مشخصات، من نمي توانم ادعا كنم كه كاملاً از خودشيفتگي به دورم. مي كوشم كه آن را از خود برانم. لحظه هايي هست كه واقعاً از آن عاريم. اما مثلاً در اين لحظه، ما فقط درباره بعضي از مسايل مربوط به من صحبت مي كنيم، پس ممكن است من خودشيفته باشم. ولي در واقع، مي خواهم تا آنجا كه بتوانم هرچه بهتر به شما جواب بدهم، پس خودشيفته نيستم. اما در لحظه ديگر ممكن است باز به سراغم بيايد؛ همچنين خودشيفتگي از شيوه اي كه ديگران مرا مي نگرند ناشي مي شود. يك جمله كسي كه طرفدار من است ممكن است مرا به اين وادي بكشاند.»(۳)
روانپزشكي با پذيرش اينكه بسياري از ما انسان ها، ويژگي هاي خود را از نگاه و بيان ديگران درمي يابيم، مي افزايد: «اما افرادي كه از اعتماد به نفس طبيعي و خوبي برخوردارند، خودشان در كشف استعدادها و خصوصيات شخصيتي شان، تعيين كننده اند و تنها به ديدگاه و نظرات ديگران توجه مي كنند. بنابراين وقتي در جمعي قرار مي گيرند كه بيش از حد واقعي اش، تعريف و تمجيد از آنها مي شود، خود را گم نكرده و قادرند روابطي متعادل و خوب با ديگران ايجاد كنند.»
اريك فروم نيز با ارايه نمونه هايي در عرصه هاي روانشناسي و جامعه شناسي به طرح رويكرد پوياي فرويد مي پردازد: «مردي را در نظر بگيريد كه سه بار ازدواج كرده و الگوي ازدواج او همواره يكسان بوده است: گرفتار عشق دختري زيبا مي شود، با او ازدواج مي كند و چند صباحي از شادي در پوست نمي گنجد، بعد كم كم زمان گله و شكايت فرامي رسد، همسرش را سلطه طلب مي خواند و او را مانع آزادي خود مي داند. پس از دوره اي كه ميان قهر و آشتي در نوسان است، به دختر ديگري دل مي بندد كه خصوصياتي بسيار شبيه همسرش دارد، همسر را رها مي كند تا با دومين «عشق بزرگ»اش پيمان وفاداري ببندد، اما روز از نو؛ روزي از نو؛ چندي نمي گذرد كه همان دور با اندك تغيير دنبال مي شود و دوست ما براي سومين بار اسير عشق دختري از همان سنخ مي شود... و بالاخره نوبت به عشق چهارم مي شود، حال اگر دختر چهارم از ما بپرسد كه آيا اين مرد مي تواند او را خوشبخت كند، چه پاسخي به او خواهيم داد؟ مي توان با اين مسئله برخوردهاي متفاوتي كرد، يك برخورد، كاملاً رفتارگرايانه است و اتفاقات آينده را از رفتار گذشته حدس مي زند. پس در اين مورد چنين استدلال مي كند كه چون مرد تا به حال سه بار همسران متفاوتش را ترك كرده، به احتمال زياد اين بار هم، چنين خواهد كرد، پس ازدواج با او پرمخاطره است. اين برخورد تجربي و حسابگرانه جداً جاي بحث دارد. مثلاً مادر دختر نمي تواند با چنين استدلالي او را قانع كند، زيرا به سادگي با اين پاسخ روبه رو مي شود كه شايد مرد تغيير كرده باشد. به راستي چه كسي مي تواند ادعا كند كه مردم تغيير نمي كنند. همچنين دختر مي تواند دليل بياورد كه زن هاي قبلي با مرد تفاهم نداشته اند، حال آنكه او با تمام وجود او را مي فهمد. روشن است كه مادر با چنين استدلالي خلع سلاح مي شود و حتي شايد با ديدن اين دو كبوتر عاشق چنان به وجد آيد كه خود از اين رابطه دفاع كند. اما هم برخورد مادر و هم برخورد دختر به موضوع، ايستاست. اساس داوري آنها، يا عملكرد گذشته مرد يا گفتار و رفتار امروز اوست. به همين جهت اين داوري از حد حدس و گمان فراتر نمي رود.
اما رويكرد پويا، كه در مقابل رويكرد نخست است، چگونه است؟ اصل مهم، گذار از سطح رفتار گذشته و حال فرد و تلاش براي فهم نيروهايي است كه الگوي رفتار گذشته او را شكل داده اند. اگر اين نيروها همچنان فعال باشد، ازدواج چهارم نيز فرجامي متفاوت از ازدواج هاي پيشين نخواهد داشت. اما چنانچه اين نيروها به هر دليلي تغيير كرده باشد، امكان يا حتي احتمال پيامدهاي متفاوت از گذشته مي رود. اما اين نيروها كدام اند؟ آيا نيروهايي اسرارآميزند؟ و يا جعلياتي حاصل تاملات انتزاعي؟ هيچكدام. اينها نيروهايي هستند كه امكان فهم شان از راه بررسي علمي وجود دارد و بررسي علمي يعني؛ رفتار گذشته فرد مورد بررسي همه جانبه قرار گيرد. مثلاً مي توان از اين فرض آغاز كرد كه مرد موردنظر پيوند عاطفي دوران كودكي را با مادرش قطع نكرده است، يا مردي خودشيفته است كه عميقا ً به مردانگي خود ترديد دارد و يا هنوز دچار حالات نوجواني است و نياز مداومي به تحسين و محبت ديگران دارد. از اين رو وقتي زني اين نياز او را ارضا كرد؛ ديگر برايش جذابيتي نخواهد داشت چراكه محتاج است زن ديگري پيدا شود كه به عمق اين نياز پاسخ گويد. از سوي ديگر اين وابستگي بيش از حد او به زنان باعث هراسش مي شود، پس صميميت بيش از حد با آنان به او احساس يك زنداني را مي دهد. نيروهاي بنيادي موردنظر، در اين مورد، خودشيفتگي و ترديد به خود است كه باعث بروز واكنش هايي از جانب او مي شود كه بيان شد.»(۴)
در زندگي روزمره، صور خفيف تر خودشيفتگي را نيز مي توان مشاهده كرد. روانكاوي در اين مورد مثالي مي زند: «نويسنده اي دوستي را مي بيند و مدت درازي درباره خودش با او صحبت مي كند، آنگاه مي گويد: از خودم خيلي حرف زدم، حالا از تو صحبت كنيم. از آخرين كتابم خوشت آمد؟» اين مرد، بهترين نمونه از كساني است كه ذهن شان تنها به خودشان مشغول است و به ديگران مگر به عنوان انعكاس خويش، توجهي نشان نمي دهند. اغلب حتي اگر رفتارشان مهربان و ياري كننده باشد، براي اين است كه دوست دارند خود را در اين نقش ببينند، نيروي آنها بيش از آنكه براي پي بردن به نگرش كسي كه مي خواهند به او كمك كنند مصرف شود، مشغول تحسين خويشتن شان است.
چنانچه از ديدگاه ارزش ها به خودشيفتگي بنگريم؛ تضاد آن با عقل و عشق آشكار مي شود. «ماهيت خودشيفتگي به گونه اي است كه به هر ميزاني كه باشد به همان اندازه شخص را از نگرش عيني واقعيت بازمي دارد؛ به عبارت ديگر، عقل را محدود مي كند. شايد محدود شدن عشق به وسيله خودشيفتگي تا اين پايه آشكار نباشد، خاصه زماني كه اين گفته فرويد را به خاطر آوريم كه در همه عشق ها، خودشيفتگي شديدي وجود دارد و يا به ياد داشته باشيم؛ مردي كه عاشق زني است، او را موضوع خودشيفتگي خويش قرار مي دهد، بنابراين زن به آن سبب شگفت انگيز و قابل تحسين مي شود كه جزيي از اوست. البته ممكن است زن هم با مرد همين معامله را بكند و به اين ترتيب با «عشق بزرگ» مواجه هستيم كه بيشتر از آنكه عشق باشد، سفاهت دوسره است. هر دو نفر خودشيفتگي خويش را حفظ مي كنند، هيچ كدامشان به ديگري علاقه اي عميق و راستين ندارد، زودرنج و بدگمان به جاي مي مانند و به احتمال زياد هر دو نفر به شخص جديدي نياز پيدا مي كنند كه بتواند به خودشيفتگي آنها رضايت تازه اي ببخشد. براي شخص خودشيفته، همراهش هيچگاه انساني كاملاً واقعي و ذي حق نيست؛ بلكه وجود همراه فقط سايه اي از خويشتن متورم فرد خودشيفته است. حال آنكه عشق غيربيمارگونه مبتني بر خودشيفتگي متقابل نيست. رابطه اي ميان دو انسان است كه با آنكه خويشتن را به صورت موجودي مجزا تجربه مي كنند، مي توانند با هم يكي باشند.»(۵)
به اين ترتيب، هيچ مورد رضايت بخشي در زندگي فردي و اجتماعي اش احساس نمي كند. احساس بدبيني، نااميدي و ناكامي تمام زندگي اش را فرامي گيرد و گويي زندگي اش تعطيل مي شود...
و اما رشد و گسترش انديشه علمي، پايه خودشيفتگي را سست مي كند. زيرا روش علمي، مستلزم عينيت و واقع گرايي است. يعني، نگرش جهان به همان صورتي كه هست و تحريف نكردن آن با آرزوها و ترس هاي خويش. «روش علمي، مستلزم فروتن بودن در برابر امور مسلم و واقعيت ها و چشم پوشي از همه اميدهاي توانايي و دانش مطلق است. نياز به تفكر نقادانه، تجربه و آزمايش، دليل و اثبات، گرايش به شك ـ اينها همه ويژگي هاي تكاپوي علمي است ـ دقيقاً روش هايي از انديشه است كه ميل دارد جهت گيري خودشيفته را خنثي كند.»(۶)
پانوشت ها:
۱ـ تحليل هاي روانشناختي در هنر و ادبيات. دكترمحمد صنعتي، نشر مركز، چاپ اول، ۱۳۸۰، صفحات ۲ و ۳.
۲ـ فراسوي زنجيرهاي پندار. اريك فروم، ترجمه دكتر بهزاد بركت، انتشارات مرواريد، چاپ اول، ۱۳۷۹، صفحه ۳۷.
۳ـ آنچه من هستم. ژان پل سارتر، ترجمه مصطفي رحيمي، انتشارات آگاه، چاپ سوم، صفحات ۹۰ و ۹۱.
۴ـ فراسوي زنجيرهاي پندار. اريك فروم، صفحات ۴۰ تا ۴۲.
۵ـ دل آدمي و گرايشش به خير و شر. اريش[اريك] فروم، ترجمه گيتي خوشدل، نشر نو، چاپ دوم، ۱۳۶۳، صفحات ۱۰۹ و ۱۱۰.
۶ـ همان، صفحه ۱۰۴.
