درآمد: نخستين جشنواره بين المللي سنتورنوازان، اواخر هفته گذشته در فرهنگسراي نياوران برگزار شد. جداي از نفس برگزاري اين جشنواره كه حركتي مثبت بود، اما به نظر مي رسد كه در برگزاري آن و به خصوص دعوت از چهره هاي نامي سنتور ايران، برخي گرايشات و نحله هاي مختلف سنتورنوازي يا دعوت نشدند و يا اينكه دير از آنها دعوت به عمل آمده است.
گزارش زير نگاهي دارد به اين جشنواره و حضور چهره هاي مختلف سنتورنوازي از ايران و ديگر كشورها
«شبي شادروان روح الله خالقي با پدرش به خانه دوستي به نام حاج حيدر آبدارباشي رفتند. مجلس انسي بود. قرار بود يكي از استادان موسيقي آن جا باشد. پاسي از شب گذشته بود، در زدند. مردي بلند قامت و خوش اندام با پسر سيزده ساله اش وارد شد. وي را در صدر مجلس نشاندند. صاحبخانه وي را بزرگ ترين استاد زمانه «سماع حضور» معرفي كرد. استاد گفت كه زماني ساز مي زدم ولي پسرم «حبيب» با استعداد است و خواهد نواخت. مستخدم، سنتور آورد و سماع حضور كوك كرد و حبيب كوچك نواخت. صاحب خانه ذكري از محمد صادق خان سرور الملك رئيس نوازندگان سنتور در عهد ناصري كرد و با اين تمهيد كه يادي از استاد بود، از وي خواست براي شادي روح استاد قطعه اي بنوازد. وي نواخت و حبيب كوچك با ضرب پدرش را همراهي كرد و همه را فريفته خود كرد.
سماع حضور فرزندش را با سنتور آشنا كرد و تمام كوشش خود را صرف تعليم او كرد و گويند كه ساز حبيب در سيزده سالگي شنيدني بود.
نقل است هنگامي كه حبيب كوچك مشغول نواختن بود، پدرش مضراب هاي سنتور را به انگشتان نوازنده كوچك مي زد و اشتباهاتش را تذكر مي داد. دل همه به حال كودك مي سوخت، اما كسي ياراي آن نداشت كه پدر را ملامت كند چه وي مردي تند خو بود. پدر مي گفت: «بايد آن قدر چوب بخورد تا خوب بزند زيرا او تنها يادگار من خواهد بود.»
گزيده بالا بخش كوتاهي از بزرگان سنتور ايران در كتاب سرگذشت موسيقي ايران نوشته دكتر ساسان سپنتا بود.
كهن ترين ساز
سنتور يكي از كهن ترين سازهاي موسيقي بشر است و نخستين آثار آن متعلق به حجاريهاي قديم آشور و بابليان (۶۶۹ ق.م) است.
امروزه گستره نوازندگي اين ساز حوزه وسيعي از خاور دور تا شرق اروپا و نيز شمال آفريقا را دربرمي گيرد و در اين ميان به نام هاي سنتور، سنطور، سنطير، صانطور در جهان اسلام، در زبان آلماني هكبرت، در انگليسي دالسيمر، در ايتاليا سمبالو و در روماني و مجارستان سيمبالوم ناميده مي شود. و نوازندگي اين ساز در كشورهاي ايران، تركيه، هند، چين، روماني، كره، عراق، مصر، يونان، اكراين، مجارستان، آسياي ميانه و اروپاي شرقي رايج است و از سوي ديگر استفاده از سنتور و گونه هاي آن مورد توجه برخي از آهنگسازان موسيقي كلاسيك اروپا چون باخ و استراوينسكي بوده است. با چنين توصيفي مي توان اذعان داشت كه سنتور يك ساز جهاني است.
سنتور مجاري
در يك بخش از برنامه جشنواره بين المللي سنتور نوازان بخش خارجي كه در فرهنگسراي نياوران در ۱۰ تا ۱۳ شهريور ماه برگزار شد، ويكتوريا هرنچكا تكنواز اپراي مجارستان و استاد سنتور در شهر بوداپست برنامه اجرا مي كند. وي از ۵/۳ سالگي به فراگيري ساز سيمبال پرداخته و از محضر استاداني چون آيدا تارجاني بهره مند شده است.
وي هم اينك نماينده فعال سنتور كشورش و در كنسرتهاي موسيقي كلاسيك در سراسر جهان به عنوان تكنواز با اركسترهاي بزرگ سمفونيك نظير برلين، هشيفر روندفونك، اركستر ملي اسپانيا، اركستر سمفونيك بارسلونا، فيلارمونيك درسندر، سمفونيك راديو استكهلم و... همكاري دارد.
شايد بتوان گفت كه تاريخ سنتور مجارستان كه ساز كوليان اين كشور است به مشرق زمين و خاورميانه برمي گردد. در مجارستان سنتور به نام سيمبالوم خوانده مي شود و ساز ملي اين كشور محسوب مي شود. اين ساز اولين بار در سال ۷۲۰ بعد از ميلاد به صورت رسمي شناخته شد و در قرن هفدهم براي فرديناند امپراطور اتريش نواخته شد و در قرن ۱۸ و ۱۹ با سازهاي جديدي چون هارپيسكورد و كلا ويكورد كه مورد محبوبيت فراوان بودند، به رقابت پرداخت و نهايتاً در سال ۱۸۹۰ ساز ملي نام گرفت و در ۱۸۹۷ اين ساز جزو برنامه درسي آكادمي موسيقي بوداپست قرار گرفت.
سيمبالوم مجارستان با ۱۲۵ سيم بالاي جعبه صدا و بر روي پايه هاي متحرك نصب شده است. صداي آن آميزه اي از صداي پيانو و چنگ با دامنه ۵/۴ تا ۵ اكتاو است. نوازنده با نواختن سيم ها به وسيله چكش هاي چوبي يا فلزي به طول ۸ اينچ مي نوازد.
انتهاي اين چوبها ممكن است با كتان، پشم و يا چرم پوشيده باشد كه در اين صورت صدايي بسيار نرم توليد مي كند و يا ممكن است بدون پوشش باشد كه در اين صورت صدايي شبيه بانجو (نوعي ساز زهي) توليد مي كند. دو عدد ميله صدا خفه كن و يك پدال به كنترل صداي ارتعاشات سنتور مجاري كمك مي كند. سيم هاي سنتور شبيه سيم هاي پيانو هستند و انواع موسيقي از كلاسيك تا جيپسي و جاز و راك توسط آن نواخته مي شود.
سنتور هندي
راهول شارما نوازنده سنتور و شفاعت احمدخان نوازنده طبلا قرار بود كه در جشنواره بنوازند. اما متاسفانه اين دو نوازنده بنام و جهاني از پرواز جا ماندند و جشنواره بين المللي سنتور از هنرنمايي اين دو استاد بزرگ بهره اي نگرفت. شارما نوازنده حساس و خلاق هندي و فرزند نوازنده سنتور يعني شيوكومار شارما است. وي از ۱۲ سالگي فراگيري سنتور را آغاز كرد و در سن ۲۴ سالگي اولين اجراي خود را به نمايش گذاشت و در مدت دو سال تبديل به يكي از معروفترين چهره هاي موسيقي هند و دنيا شد. شفاعت خان نيز در اغلب كشورهاي اروپايي، آمريكا، ژاپن، استراليا و آفريقا كنسرت داشته است و جادوي سرانگشتان توانايش قلب ها را به تسخير درآورده است. به هر تقدير، سنتور هند داراي صد سيم است و نام قديم آن شاتا تانتري وينا (كلمه اي به زبان سانسكريت به معني ويناي ۱۰۰ تار) است. به مدت چندين قرن اين ساز در دره كشمير در موسيقي صوفيانه مورد استفاده قرار مي گرفت. شكل آن از سنتور ايراني متفاوت و ذوزنقه است. در جعبه چوبي، سيم ها از طرفي به طرف ديگر كشيده شده و توسط دو چوب كالام نواخته مي شود و امروزه تكامل يافته است.
سنتور چين
يانگ كين ژاهو هنرمند چين و از معروف ترين نوازندگان يانگ كين (سنتور چيني) در جهان است. وي كه در اين جشنواره قطعاتي را اجرا مي كند. از سنين كودكي نواخته و در سال ۱۹۸۲ از دانشكده موسيقي دانشگاه نانجينگ فارغ التحصيل شده و نهايتاً به سمت رئيس اين دانشكده برگزيده شد. وي تاكنون براي اجراي موسيقي به بسياري از كشورهاي مختلف دنيا سفر كرده است.
وي به عنوان يكي از هفت موسيقيدان متبحر در زمينه نوازندگي سازهايي چون يانگ كين به جشنواره موسيقي هاي محلي در آلمان دعوت شده است.
«يانگ كين» سنتور چيني ذوزنقه شكل است و فركانس صداي آن بين ۱۰۰ تا ۷۰۰ هرتز در نوسان است.
نوع ابتدايي آن دو خرك كه هر كدام ابتدا در دو بخش و بعدها از ۱۰ تا ۱۲ بخش تشكيل شده و هر بخش ۲ تا ۴ سيم دارد. يكي از انواع پيشرفته آن بيش از ۴ اكتاو دارد كه در پايين جعبه صداي آن وسيله اي براي كنترل ارتعاشات قرار گرفته است.
نوع ديگر يانگ كين در دره مينگ است كه شامل جعبه اي چوبي و ذوزنقه است و در بالاي آن دو خرك وجود دارد و سيم هاي فلزي در بالاي خرك ها كشيده شده است. دو مضراب كوچك كه هر كدام در يك دست جاي مي گيرند و صداي آن شبيه پيانو است و صداي آن ۵ اكتاو وسعت دارد.
سنتور بلغاري
آنجلوماليكف آهنگساز و نوازنده سنتور و يكي از موسيقي دان هاي شهير بلغارستان است. وي در شهر صوفيه درسال ۱۹۵۱ متولد شده است. آموزگار وي پدرش بوده و در سن ۱۲ سالگي سنتور نواخته است. سنتور ساز مادر در بلغارستان محسوب مي شود. وي به عنوان رهبر تشكل هاي موسيقي محلي در تعداد بسيار زيادي از جشنواره هاي بين المللي دنيا شركت كرده است و اخيراً نيز به عنوان مدير هنري انجمن جوان روماني در صوفيه منسوب شده است.
اجراي ۲ هزار كنسرت در سوئيس و جهان
باربارا شومر نوازنده سنتور سوئيسي است كه نواختن اين ساز را نزد پدرش فرا گرفت و بيش از ۲ هزار كنسرت در سوئيس و ديگر كشورها اجرا كرده است. وي تاكنون در جشنواره هاي بين المللي سنتور آلمان و سنگال شركت داشته است و در جشنواره بين المللي ايران نيز قطعاتي را به اجرا در مي آورد.
سنتور در سوئيس از شرق اروپا توسط كولي هاي مجاري و روماني وارد اين كشور شد و در قرون بعد سنتور به ساز رايج موسيقي محلي سوئيس بدل گشت و بيشتر، زنان سوئيسي آن را مي نوازند و اين ساز بيشتر با دو ويلن، ويلنسل و گيتار باس نواخته مي شود. سنتور در سوئيس به نام هكبرت است و ۱۲۵ سيم دارد. به طور معمول ۳ اكتاو و سيستم كروماتيك ۱۲ پرده اي دارد.
آهنگ هاي آپنزلر با ملودي هاي شاد و ريتم هاي دوست داشتني معروفترين موسيقي محلي سوئيس است.
سنتور يوناني
ماريوس پاپادآس سنتور نواز يوناني است كه در جشنواره قطعاتي را به اجرا در آورد. در ۸ سالگي دالسيمر (سنتور) را فرا گرفت و همزمان در گروه هاي موسيقي برنامه اجرا كرده است. وي در سال هاي اخير به تشكيل گروه هاي موسيقي سنتي متشكل از اعضاي جوان پرداخته و اكثر مواقع سنتور مي نوازد. البته پيانو، درامز، گيتار، ويلن و فلوت نيز از ديگر سازهاي وي است. وي در كنسرت هاي موسيقي كلاسيك متعددي به همراهي موسيقي دان هاي برجسته شركت داشته است.
سنتور يوناني ساز كهني به شمار مي رود و در بالاي جعبه صدا، سيم ها قرار دارد كه سيم هاي بمي به صورت انفرادي واقع شده است. اين ساز دو قسمت دارد: در بخش اول سيم ها دياتونيك و در قسمت دوم سيم ها كروماتيك نواخته مي شود. در مجموع ۱۰۰ الي ۱۴۰ سيم دارد كه مي تواند ۳۰ تا ۳۲ نت توليد كند. سيم هاي زير از برنز يا فولاد است و سيم هاي بم از مس است. با دو چكش كه در انتها با نخ يا كتان پوشيده شده، نواخته مي شود و صدايي نرم توليد مي كند. چوب آن از جنس درخت كاج يا گردو است.
سنتور اسلواكي
مارتينا كريگوفكا هنرمند شهر كوچك استربا در اسلواكي است كه از دوران كودكي به آموختن اين ساز روي آورده است و در جشنواره قطعاتي را به اجرا درآورد. وي اكنون در انجمن هنر وابسته به ارتش در جمهوري چك تك نواز اركستر است.
ساز سنتور اسلواكي تا قرن ۱۸ از رشد و گسترش روز افزوني برخوردار بود. ابتدا در گروه هاي موسيقي محلي پيدا شد و به سيستم صدا خفه كن مجهز نبود. بيشتر آنها ۳۴ تا ۳۵ سيم داشته و در خلال نواختن اين ساز در وضعيت افقي- بر روي يك ميز يا صندلي يا توسط بند از شانه هاي نوازنده آويخته است- قرار دارد. در نيمه قرن ۲۰ شكل اين سنتورها كوچك شده و در دهه چهل اوج شكوفايي آن به شمار رفته است. پر استفاده ترين نوع ساز سنتور در كارگاه بوهاك توليد مي شود.
سنتور بلاروس
كاتسيارنيا آنوخينا متولد ۱۹۷۸ است و در ۱۹۸۵ وارد آكادمي موسيقي بلاروس شده و در رقابت كشوري در دوران تحصيل كسب ديپلم افتخار و مقام اولي سنتور را داشته است. وي تك نواز اركستر ليسيوم است و به كشورهاي بسياري از جمله فرانسه، آلمان، انگليس، آمريكا، هلند و بلژيك سفر كرده است. برنده مسابقه بين المللي موسيقي محلي جام شمال روسيه است و در ايران نيز قطعاتي را در جشنواره به اجرا در آورد و اينك در ايران نيز هنرنمايي مي كند.
سنتور در بلاروس تا قرن ۲۰ به عنوان ساز محلي مطرح بود و از شكل امروزي بسيار متفاوت بوده و همراه ساير سازها نواخته مي شده است.
بعدها مجزا و كوچك شد و بر روي زانوان نوازنده قرار گرفت يا توسط بند برروي شانه جاي مي گرفت.
۵/۱ اكتاو صدا دارد. در ۱۹۵۰ در برنامه درسي هنرستان موسيقي و دانشكده موسيقي گنجانده شده است و از آن زمان بسيار گسترش يافته است و امروز داراي ۳ اكتاو است و داراي صدايي بلند، واضح و مشخص است.
جاي خالي استادان ايران
حضور اساتيد بزرگ جهان و نوازندگان معروف سنتور از ۷ كشور اهميت برگزاري جشنواره بين المللي سنتور در ايران را به خوبي بيان مي كند. خوشبختانه اين جشنواره مورد اقبال اساتيد خارجي واقع شد اما اساتيد بنام ايران و جاي خالي آنها از جمله پرويز مشكاتيان، پشنگ و اردوان كامكار، ارفع اطرايي، رضا شفيعيان، ميلاد كيايي و بسياري در جشنواره به حق ملموس است. هر چند اجراي مجيد كياني با دو برنامه در دو شب و سعيد ثابت (شاگرد استادپاپور) به همراهي تنبك محمد اسماعيلي مورد توجه قرار گرفته است، اما به نظر مي رسيد كه مسئولان برگزار كننده اگر با تأني و وقت بيشتري قادر بودند كه اساتيد هنرمند ايران را در اين مجلس انس همراه خود سازند، بهره واقعي از آن بهتر به عمل مي آمد.
ايران از عهد ناصري، مظفري و قاجاريه تاكنون بزرگترين نوازندگان سنتور را از جمله محمد صادق خان سرور الملك (۱۲۸۰ ش)، حبيب الله سماع حضور (۱۳۰۰ ش)، علي اكبر شاهي (۱۲۳۸ ش) حسن سنتورخان و اينك استاد فرامرز پايور و... در دل و خاطر خود به يادگار داشته و دارد. شناساندن سبك اين اساتيد بيانگر قدمت اين ساز در ايران است كه با حضور پررنگ تر هنرمندان و بزرگان سنتور مي توانست به غناي جشنواره بيفزايد.