مينو بيگي
تابستان روبه  پايان است، اما آلودگي هواي تهران همچنان به عنوان يكي از مهمترين مشكلات اين كلان شهر بر فراز تهران خيمه زده است. همانطور كه بارها اشاره كرديم، تابستان امسال علي رغم وضعيت خوب بارش هاي فصلي در زمستان و بهار سال ۸۲، متاسفانه به گونه اي باور نكردني با تداوم آلودگي و وضعيت بحراني هوا در شهر تهران روبه رو بوديم. اين مسئله مهمي است و نمايانگر يك واقعيت كه پيامد هاي سوء ناشي از توسعه بي رويه شهر، افزايش تعداد خودروها (افزون بر ظرفيت شهر تهران)، به خطر افتادن جريان و تبادل هوا به علت ساخت و ساز هاي بي حساب و كتاب را به ما هشدار مي دهد. با توجه به فصل پاييز و آغاز كار مدارس كه تا هفته اي ديگر آغاز مي شود و به تبع آن افزايش رفت وآمد خودروها در سطح شهر تهران بايد از هم اكنون طرح ها و اقدامات لازم براي جلوگيري از آلودگي شديد هواي تهران به عمل آيد،به خصوص كه به لحاظ اقليمي در فصل پاييز، پديده «اينورژن» يا وارونگي دما بارها در تهران رخ مي دهد و باعث انباشته شدن حجم بزرگي از دود مه در شهر مي شود. بايد دانست كه تهران به عنوان يك شهر از بيماري هاي گوناگوني رنج مي برد و آلودگي هواي شهر ناشي از اين همين عوارض و بيماري ها است. محصور بودن در ميان كوه ها، گسترش بي رويه شهر كه متاسفانه همچنان ادامه دارد، ضعف حمل و نقل عمومي و در نتيجه حضور هزاران خودرو و عمدتاً فرسوده مسافربر شخصي در خيابان هاي تهران از جمله اين ناخوشي هاست. اكولوژي شهري يا در واقع تعادل زيستي در شهر ضرورتي براي زندگي و ادامه حيات يك شهر است و در تهران تعادل زيستي روز به روز محدود تر و آسيب پذيرتر مي شود. با نگاهي به تعاريف و برخي نظريه ها در خصوص اكولوژي شهري اين گزارش را پي مي گيريم.
اكولوژيست هاي جامعه شناسي در زمينه الگوهاي توسعه شهري و محل انتخابي گروه هاي انساني در شهر ها به نظريه هاي تازه دست يافتند اما براي جغرافيدانان بيش از همه،ساخت داخلي شهرها و نوع جغرافيايي آنها مورد توجه بود به اين ترتيب در اكولوژي شهري شرايط آب و هوايي، توپوگرافي، پوشش گياهي، خصيصه هاي اقتصادي، اجتماعي، مذهبي، قومي و نظام حكومتي در رابطه با ساخت داخلي شهرها، محل انتخابي گروه هاي انساني و همه پديده هايي كه در محيط جغرافيايي شهر ظاهر مي شود مورد مطالعه قرار مي گيرد.
اكولوژي شهري مثل همه شاخه هاي دانش اكولوژي كلي نگر و جامع نگر است از اين رو در اكولوژي تنها با يك شركت تجاري يا صنعتي سركار نخواهيم داشت بلكه با گونه هايي روبه رو خواهيم بود مثل سازمان هاي خدمات محلات شهري و... كه مختصات مشترك دارند.
در اين رابطه،نظري هم به تعاريف شهري مي اندازيم. تعاريف متنوعي از شهر به عمل آمده است. عده اي ميزان جمعيت شهري را ملاك مي دانند و عده اي ديگر نوع ساكن و يا طريقه معيشت ساكنين آن را ملاك عمل دانسته اند ولي يكي از مناسب ترين آنها تعريفي است كه مي گويند شهر اجمالي است از چند گونه كه اساس جغرافياي آن نسبت به حجم آن محدودتر است و يا عامل ارضي آن نسبت به عامل انساني آن كمتر است. جغرافيدانان شهر را منطقه جغرافيايي محدودي مي دانند كه عده  زيادي در آن سكونت دارند و واجد منافع و تاسيسات مشترك هستند.
اما بخش قابل توجهي از جمعيت ايران كه در روستا زندگي مي كردند و موجب آباداني و عمران اين مناطق بودند اكنون با فروش احشام و حتي مايملك خود به اميد يافتن زندگي بهتر و مرفه تر به شهرها مهاجرت مي كنند و به همين دليل تاكنون چندين روستا در ايران يا به كلي تخليه و مخروبه شده و يا در حال تخليه شدن است اما مهاجرت به شهرها بي شك لازمه اش شناخت اين مهاجرين از بحث شهر و شهر نشيني است.
آيا ما ايرانيان از مقوله شهر نشيني و قوانين لازمه آن اطلاعات كافي و لازم داريم؟
ضرورت يك شهر خوب و سالم آموزش و اطلاع داشتن شهروند آن از مقوله شهر نشيني است. در نگاه اول پاكيزگي محيط زيست و رعايت قوانين زيست محيطي ضامن اصلي يك شهر پاكيزه است.
درگذشته دخالت انسان در تغيير محيط زيست بسيار كم بوده است زيرا به  علت پايين بودن سطح توليد و نبودن تكنولوژي پيشرفته تاثير منفي در محيط نداشته و يا اگر هم تاثير مي گذاشته قابل توجه و محسوس نبوده است. بي شك در ايران نيز همانند ساير كشورها، توسعه شهر نشيني و تبديل و مهاجرت تدريجي از مناطق روستايي و جوامع كشاورزي به مناطق شهري و جوامع صنعتي موجب تغيير روابط و مناسبات شده است. اما اولين قوانين محيط زيست در قرن ۱۹ ميلادي در مورد پاره اي از ضوابط براي مبارزه با آلودگي ها و خطر ها همچون دود كارخانه ها و آلودگي آب ها وضع شد و از زماني كه شهر هاي بزرگ به وجود آمدند، تحقيقات مربوط به محيط زيست شهري نيز جاي خود را در ميان ساير علوم پژوهشي باز كرد. در كشور ما طرح مسايل زيست محيطي هنوز به طور جدي توجه عموم را برنمي انگيزد. در حال حاضر تنها به ملموس ترين نوع آلودگي محيط يعني آلودگي هوا پرداخته مي شود. در حاليكه مشكلات روز افزون همچون توسعه بي رويه شهرها، ساخت وساز عنان گسيخته شهري و افزايش روز افزون جمعيت مي تواند پيامد هاي فاجعه بار زيست محيطي داشته باشند.
اگر مفهوم محيط زيست به طور واضح و روشن در اذهان عمومي جاي بگيرد بي شك بحث شهرنشيني و وظايف شهروندان نيز در جامعه شهري نهادينه مي شود و يك شهروند آموزش ديده از قوانين شهرنشيني بهتر مي تواند مفهوم محيط زيست را درك كند.
اگر يك يك ما به اطرافمان با ديدي روشن بنگريم خواهيم توانست آلودگي را بهتر ببينيم و در بر طرف كردن آن تلاش لازم را به كار ببريم پس ابتدا از اجتماع كوچكمان يعني خانواده شروع كنيم چرا كه والدين نقش اساسي را در پاكيزگي محيط زيست دارند و غالباً فرزندان با داشتن الگو هاي مناسب است كه احترام به محيط زيست را فرا مي گيرند.

چند سالي است تهران و شماري از شهرهاي بزرگ كشور دستخوش آلودگي صوتي كم سابقه اي شده است. در وهله نخست صداي بوق خودروها از عوامل اصلي اين آلودگي صوتي هستند. رواج بوق هاي غير مجاز در تهران بيش از پيش سلامتي و بهداشت رواني اين جامعه شهري را به مخاطره انداخته است. در حال حاضر خودروها از چندين نوع بوق گوشخراش استفاده مي كنند. حتي موتورسيكلت ها نيز به بوق هاي شيپوري روي آورده اند. علاوه بر خودروها، سروصداي كارگاه هاي كوچك و بزرگ نيز از عوامل ديگر آلودگي صوتي در تهران هستند. دستگاه هاي مسئول از جمله سازمان حفاظت محيط  زيست، اداره راهنمايي و رانندگي و وزارت بهداشت و درمان حداقل مي توانند با تصميم مشترك و صدور بخشنامه و اقدامات اجرايي واردات،  توليد فروش و نصب بوق هاي غير مجاز وآلاينده صوتي را بر روي وسايل نقليه ممنوع كنند. براي آشنايي بيشتر شما با عوارض آلودگي صوتي بر سلامتي و بهداشت انسان، شرح كوتاهي را از نظرتان مي گذارنيم.
صوت چيست؟ صوت توسط اختلاف فشار موجود در هوا ايجاد مي گردد.
سه نوع صوت داريم: ۱- اصوات بم ۲- اصوات مياني ۳- اصوات زير
۱- اصوات بم: اصواتي كه فركانس يا بسامد آنها بين ۱۲۸ الي ۵۱۲ هرتز است.
۲- اصواتي مياني: اصواتي كه فركانس آنها بين ۵۱۲ الي ۲۰۴۸ هرتز است.
۳- اصوات زير: اصواتي كه فركانس آنها از ۲۰۴۸ هرتز بالاتر است را گويند.
در ضمن اصوات با فركانس كمتر از ۲۰ هرتز را مادون صوت و بيش از ۲۰ كيلوهرتز را «مافوق صوت» مي نامند.
فركانس هاي قابل شنيدن براي انسان ۲۰ الي ۲۰۰۰۰ (بيست هزار) هرتز است البته آستانه شنوايي انسان از اين محدوده فركانس متغير است ولي آنچه مبنا مي باشد فركانس ۱۰۰۰ هرتز است. كه طبق تحقيقات مناسب ترين فركانس براي محدوده شنوايي انسان است.
اثرات آلودگي صوتي بر سلامت انسان
تحقيقات نشان مي دهد كه سروصدا باعث انواع عوارض جسمي و رواني از جمله ورم معده، فشار خون، سرطان و سردرد ميگرن در انسان مي شود. سروصدا همچنين موجب طولاني تر شدن مدت بيماري شده و صداهاي ناگهاني، فشار خون و فشار داخلي عروق مغز را بالا مي برد. حركات قلب و تنفس را شديد مي كند، انقباض عضلاني به وجود مي آورد و عمل طبيعي هضم را مختل مي كند. بر اثر آلودگي صوتي حركات سيستم گوارش و نظم جريان بزاق و همچنين ترشحات معده دچار اختلال مي شود. در عين حال پزشكان مي گويند دستگاه گردش خون بيشتر از ديگر اعضاي بدن تحت تاثير سروصدا قرار دارد.
اثرات رواني
خيلي از اوقات صداهاي كوچك موجب ايجاد عكس العمل هاي شديد شده اند. آثار رواني بستگي به شخص، موقعيت، زمان و حالات رواني شخص دارد و به هيچ وجه قابل اندازه گيري نيست. ولي به طور كلي مي توان سروصدا را عامل كم شدن دقت در فعاليت هاي مغزي و ناهماهنگي كارهاي فكري دانست. به علاوه سروصدا قدرت فراگيري را كاهش داده و بر تعداد اشتباهات در كارهاي فكري مي افزايد.
سروصدا بر عمق و تداوم خواب نيز تاثير مي گذارد و ممكن است اثر شفابخش خواب را از بين ببرد. صوت هر چند ضعيف به هنگام خواب امواج مغزي را تغيير مي دهد، هنگامي كه صدا از ۵۵ الي ۶۰ دسيبل افزايش يابد بر روي عميق ترين خواب ها اثر مي گذارد.
سروصدا دركارهاي فكري بيش از كارهاي فيزيكي اختلال ايجاد مي كند. سروصداي بيشتر از ۱۲۰ دسيبل براي كساني كه حفاظ گوش ندارند نه تنها بر كارهاي فكري بلكه بر كارهاي غير فكري هم اثر شديد دارد و ايجاد گوش درد مي كند.
شنوايي افرادي كه در مراكز صنعتي پر سروصدا كار مي كنند ممكن است دچار نقصان شود، زيرا در بالاترين حد شنوايي نقصان مي يابد. بدين معني كه كاهش شنوايي در ابتدا براي صداهايي كه بسامدشان زياد و بيش از ۵ هزار ارتعاش در ثانيه است، ايجاد مي گردد و به علت اينكه بسامد صداهاي معمولي از آن بيشتر نيست كارگران در ابتدا متوجه نقص شنوايي خود نمي شوند و فقط در مواردي از درد گوش و بي خوابي خود شكايت مي كنند. اما به تدريج كه شخص براي مدت طولاني در معرض سروصدا هاي شديد قرا گرفت و نقص در شنوايي ايجاد گرديد ديگر اصوات معمولي نيز شنيده نمي شوند.
كاركردن در محيطي با سروصداي مداوم و پيوسته، از كار كردن در محيطي كه سروصدا در آن به طور منقطع و با فواصل سكوت توليد مي شود، مضرتر است.
از اين رو حد مجاز سروصدا، با توجه به مدت كار در محيط هاي پر سروصدا، متفاوت است .
اثرات سر و صدا بر آسايش انسان:
مردم به ويژه، افراد شهرنشين، سروصدا را به عنوان يك عامل مزاحم به شمار مي آورند، اصولاً كمتر مي توان از سروصدا، چه در موقع كار و چه به هنگام استراحت، به دور ماند. آزردگي خاطر يكي از مهمترين عوارض آن است.
راه هاي كنترل آلودگي صوتي
راه هاي كنترل آلودگي صوتي را مي توان به صورت زير جمع بندي كرد:
۱- كاهش دادن صدا از طريق كاشت بوته ها و درختان در اطراف مسير
۲- كاهش صدا از طريق ايجاد مانع بين شنونده و منبع توليد صدا
۳- عايق سازي
۴- استفاده از گوشي به منظور كاهش صدا در مورد كارگراني كه در يك محيط صنعتي كار مي كنند.
۵- استفاده از پنجره هاي دو جداره براي منازل و مجتمع هاي مسكوني و يا ايستگاه هايي كه در نزديكي فرودگاه ها و يا بزرگراه ها و خطوط مترو احداث شده اند.
منبع: مهندسي محيط زيست. دكتر مجيد عباسپور. جلد دوم

اسماعيل عباسي
هفته گذشته مدير عامل شركت آب منطقه اي مازندران هشدار داد كه به دليل آلودگي روز افزون آب، تكثير طبيعي آبزيان در رودخانه هاي مازندران متوقف شده است. توقف زادآوري آبزيان در رودخانه هاي مازندران را بايد زنگ خطري بر شمرد كه براي بسياي از رودخانه هاي ايران به صدا درآمده است. رودخانه هاي مازندران كه در گذشته اي نه چندان دور سرشار از حيات گونه هاي مختلف آبزي و دربرگيرنده زلال آبي بودند كه از ارتفاعات البرز سرچشمه مي گيرند، امروزه به علت آلودگي وسيع ناشي از نفوذ فاضلاب هاي خانگي و صنعتي، ساخت وساز بي رويه در حريم رودها و مهم تر از همه برداشت عنان گسيخته شن و ماسه از بستر رود ها، به مرگي تدريجي محكوم شده اند. توقف زاد آوري آبزيان از جمله انواع ماهي ها را بايد نقطه پايان خود بالايي يك رودخانه محسوب داشت.
از ديد كارشناسان محيط زيست، وجود آبزيان حتي آخرين گونه هاي مقاوم در يك رودخانه نشانگر آن است كه هنوز رودخانه از قدرت خود بالايي برخوردار است و مي تواند به كمك ميكرو ارگانيزم ها خود را پالايش كند. اما اگر زندگي آبزيان متوقف شد، ناقوس مرگ يك رودخانه نيز به صدا در مي آيد. زندگي يك رودخانه با شاخص هايي كه شامل حضور انواع آبزيان و زاد آوري و تكثير آنها است، تعريف مي شود. در غير اين صورت از رودخانه جز يك پيكر فيزيكي كه عبارت  است از وجود آب آلوده در يك بستر، باقي مي ماند. سال هاست كه كارشناسان محيط زيست و همه كساني كه علاقمند به حفظ زندگي طبيعت در استان زيباي مازندران هستند، نسبت به عوامل گوناگون تخريب و آلودگي رودخانه هاي اين استان هشدار داده و ابراز نگراني كرده اند. از جمله بارها روند آلودگي «سياهرود» و تركيبات سمي كه بر اثر فاضلاب وارد اين رودخانه ها مي شود، در صفحه محيط زيست همشهري تشريح شده است و بارها، گفته شده كه انباشت زباله و پساب در نوار ساحلي رودخانه «چشمه كيلد» تنكابن اين رودخانه را در آستانه نابودي قرار داده است اما متاسفانه هنوز اقدام موثري براي نجات اين رودها به عمل نيامده است. روند فاجعه بار بهره برداري هاي عنان گسيخته شن و ماسه از بستر رودخانه هاي مازندران از مسايل مهم اين حوزه طبيعي است. بهره برداران غير مجاز به هر اندازه كه مي خواهند، بستر رودخانه ها را حفاري مي كنند و در عمل اين بستر را كه آشيانه، محل زندگي و زاد آوري انواع آبزيان و به خصوص گونه ماهي آزاد است ويران مي سازند. از حدود يك دهه پيش كه اين هشدار ها آغاز شد، اقدام موثري صورت نگرفت تا امروز كه شاهد توقف حيات آبزيان در رودخانه هاي استان مازندران هستيم.
اين بحران زيست محيطي را نبايد دستكم گرفت حداقل در مرحله كنوني سازمان حفاظت محيط زيست با همكاري ديگر دستگاه هاي مسئول مي توانند، مقدمات تحقيق درباره علت آلودگي وسيع رودخانه هاي مازندران را آغاز و با عوامل آلاينده برخورد قانوني كنند. نظارت همه جانبه شهرداري ها و شوراهاي اسلامي شهر با همكاري ادارات محيط زيست براي پايان بخشيدن به بهره برداري هاي مخرب شن و ماسه از بستر رودخانه هاي مازنداران نيز ضروري است. در اين جا يادآوري مي كنيم كه بحران آلودگي رودخانه ها منحصر به مازندران نيست و متاسفانه در جاجرود كه در همسايگي تهران قرار دارد و تامين كننده آب درياچه لتيان است، نيز زندگي آبزيان و به خصوص ماهي قزل آلا رنگ باخته و حيات اين رودخانه  نيز با خطر جدي روبه روست.

قاره سبز و جنگ آب
آفريقا كه روزي به قاره سبز معروف بود و جنگل ها و رودهاي زيبايش شهره بودند، اينك با چالش هاي جدي كم آبي روبه روست. افزايش جمعيت، توسعه شهرنشيني، خشكسالي هاي پي در پي، جنگ هاي داخلي و نبود مديريت جامع براي آبخيزداري و فرآوري آب اين قاره را با يك بحران جدي روبه رو كرده است. به تازگي وزيران ۱۹ كشور آفريقا طي نشستي در آديس آبابا پايتخت اتيوپي مذاكرات مهمي را درباره مديريت بهتر رودخانه هاي مهم آفريقا از جمله رود نيل، زامبزي و سنگال به انجام رسانده اند. اين رودها در حكم شريان هاي حياتي قاره آفريقا محسوب مي شوند و نقش تعيين كننده اي در اقتصاد كشورهاي اين قاره دارند. كارشناسان پيش بيني كرده اند چنانچه براي استفاده مطلوب و بهينه از منابع آب آفريقا چاره اساسي نشود، كشورهاي اين قاره در دو دهه آينده ممكن است، درگير جنگ آب شوند. در حال حاضر تنها چهار درصد از آب شيرين آفريقا به طور اصولي مديريت و مصرف مي شود.

بازگشت به زادگاه
پس از گذشت ۷۷ سال از انقراض نوعي حلزون چشمه هاي آبگرم يك پژوهشگر كانادايي به نام «دواين ليتزكي» موفق شد با يافتن ۵۰ حلزون از اين نوع آنها را به پارك ملي و تحت حفاظت واقع در بانف «كانادا» انتقال دهد.
اين حلزون ها در چشمه آبگرمي كه ۷۷ سال قبل زادگاه و محل زيست اجداد آنها بوده است، رها شده اند. اين كوشش ها در مركز توجه پنجمين كنگره جهاني پارك هاي ملي در آفريقاي جنوبي كه روز ۲۶ شهريور ماه برگزار شد، مورد توجه قرار گرفت. اگر چه پنداشته مي شود كه ناپديد شدن گونه اي از حلزون ها تاثير چنداني در چرخه  حيات ندارد، اما پژوهشگران ثابت كرده اند كه با ناپديد شدن هر گونه زيستي تغييرات منفي و زيانبار عليه تعادل زندگي پديد مي آيد كه ابعاد آن با گذشت زمان بيشتر مي شود.

ناوگان جنگلي فرسوده ممنوع!
فعالان محيط زيست در انگليس از انتقال ۱۳ فروند ناوشكن فرسوده آمريكا كه طبق يك قرارداد ۱۷ ميليون دلاري قرار بود به حومه شهر «تي سايد» انگليس برده شوند، جلوگيري كردند. تشكل هاي زيست محيطي موسوم به «عدالت زمين» و « دوستداران زمين» در انگلستان با اين استدلال كه ناوشكن هاي فرسوده حامل مقدار زيادي مواد سمي و سرطانزا هستند از ورود آنها به انگليس پيشگيري كردند. در اطلاعيه مشتركي كه از سوي اين تشكل ها انتشار يافته، گفته شده است كه در كشتي هاي فرسوده جنگي آمريكا چندين تن پنبه نسوز، رنگ سربي، جيوه و عايق هاي الكتريكي كه عموماً سمي هستند وجود دارند و روا نيست، با پذيرش آنها سواحل انگليس دچار آلودگي برگشت ناپذير شوند.

پكن و كابوس توفان شن
شهر قديمي و باستاني«پكن» پايتخت چين همواره از توفان هاي شن آسيب ديده است. توفان هاي شن كه از بيابان هاي مغولستان داخلي واقع در شمال چين آغاز مي شوند، براي مردم پكن به مثابه يك كابوس در فصل هاي گرم سال تكرار مي شوند اما به تازگي مقامات چيني تصميم گرفته اند با ايجاد يك ديوار سبز در شمال پكن اين شهر قديمي را از هجوم توفان هاي شن در امان نگه دارند. كارشناسان محيط زيست در چين مي گويند: ناحيه مغولستان به دليل تخريب سريع پوشش گياهي، بيابانزايي به منبع مهم توفان هاي شن تبديل شده است به همين دليل مسئولان چيني برآنند تا در قالب برنامه هاي دراز مدت با روند نگران كننده تخريب پوشش گياهي در اين مناطق مبارزه كنند.