مي توان جايگزيني براي وثيقه پيدا كرد به طوري كه به مردم در پس انداز كردن كمك كند و آن وقت اعتماد به نفس كافي براي قرض كردن خواهند داشت
اعتبار به تنهايي كافي نيست فقرا نيازمند دستيابي به خدمات مالي هستند.
بانكداران بنگلادشي هر روز در داكا (مركز اين كشور) با پس اندازكنندگاني كه ميزان بسيار اندكي اندوخته دارند روبه رو مي شوند. اين پس اندازكنندگان با استفاده از اين مقدار اندك پول مي توانند سپرده گذاري كنند، مبلغي وام بگيرند و يا از محل پس انداز خود گاه و بيگاه برداشت كنند.
طبق آمار موجود، از كل ۵۲۲۸ مشتري فعال پس اندازها در Grameen Bank فقط ميانگين مبلغ ۲۱ دلار تا پايان سال ۲۰۰۱ در حساب خود پس انداز داشتند. يك بانك خواهان چنان مبالغ ناچيزي نيست. از سوي ديگر اين بانك داراي وام هاي واريز نشده اي به مبلغ كل ۱۷۵ هزار دلار است كه از مجموع مبالغ اندك ۱۷ دلاري تشكيل شده است. ارزش وام هايي كه در سال گذشته به دليل عدم بازپرداخت آنها تسويه شده بودند،
۵۵/۱ درصد مبلغ كل بوده است لذا تلفيق وام ها با پس اندازها به عنوان يك طرح كلي براي اعطاي وام به مردم فقير شناخته شده است. بنا به اظهارات آقاي Sunmiter sing Broca اقتصاددان سازمان FAO اگر افرادي كه درست در لبه خط فقر قرار دارند بتوانند پس انداز كنند اين پس انداز به منزله يك پشت گرمي هر چند اندك به منظور مقابله با دوران بحران خواهد بود. در اين ميان سپرده هاي آنان يك خط اعتباري براي افرادي همچون خود آنها فراهم مي آورد بنابراين حتي اگر وامي دريافت نكنند با وجوه خود سرمايه گذاري مي كنند.
Sate Save يا Grameen Bank و ساير مؤسسات و سازمان هاي اعطاي وام و پس اندازهاي رسمي و غيررسمي اين روش را به مرحله اجرا درآورده اند اما با مشكلات عديده اي نيز مواجه بوده اند.
تسهيلات اعتباري غيررسمي هميشه وجود داشته است. براساس گزارشي تحت عنوان از بين بردن فقر و تأمين بودجه روستايي كه در سال ۱۹۹۸ توسط مؤسسه بين المللي تحقيق سياست هاي مواد غذايي ارائه شده ۷۲ درصد مردم فقير در نپال به فعاليت هاي مالي مشغولند و قرض كردن در دوران بحران يا فصل كاشت و پس انداز كردن و بازپرداخت وام در دوران خوشي و يا بعد از فصل برداشت لازمه امرارمعاش مردم فقير است.
منابع اعتباري شامل دوستان، خانواده، وام دهندگان روستايي و عرضه كنندگان دانه يا كود شيميايي هستند كه وام را در مقابل قسمتي از محصول پرداخت مي كنند. بخش غيررسمي شامل مؤسسات اعتباري و پس اندازهاي در حال گردش نيز مي شوندROSCAS).)
در مناطق مهاجرنشين يا غيربومي ايالات متحده آمريكا از طرح ROSCAS براي تأمين سرمايه دارايي هايي همچون فروشگاه هاي خواربار فروشي و تاكسي استفاده مي كنند.
ضرورت ايجاد بانكداري براي فقرا
از آنجا كه تشكيلات و سازمان هاي غيررسمي و محلي سرمايه زيادي براي اعطاي وام ندارند پس نمي توانند نسبت به تأمين مالي سرمايه گذاري هاي پرهزينه اي همچون آبياري و يا خريد زمين اقدام كنند و هميشه وام خود را به مناطق محلي و يا تعداد كمي از قرض گيرندگان، محدود مي كنند. اين امر ريسك تصور از بازپرداخت وام مشتريانشان كه به علت به وجود آمدن حوادث طبيعي همچون سيل يا خشكسالي آن منطقه را متحمل خسارت كرده است را افزايش مي دهد. وام دهندگان غيررسمي براي به حساب آوردن اين ريسك مجبورند خسارت نرخ هاي بالايي را براي وام هايي همچون بذرها كه از ضروريات است، در نظر بگيرند و اين باعث مي شود كه قرض گيرندگان در دام فقر گرفتار شوند. در مناطق كشاورزي و زراعتي يك بلاي ناگهاني همچون سيل يا خشكسالي هم وام دهنده و هم وام گيرنده را متحمل خسارت مي كند و گرفتن اعتبار را فقط در مواقع لزوم و ضروري و با سختي مواجه مي سازد.
مردم فقير هميشه به سازمان هاي اعتباري غيررسمي نياز خواهند داشت اما براي آنها كافي نيست. مردم فقير به تركيب دو سيستم وام و پس انداز نياز دارند تا بتوانند به آنها هم در رفع گرسنگي شان كمك و هم آينده آنان را تأمين كند. علاوه بر اين مؤسساتي همچون Grameen Bank برنامه هاي آموزشي و سوادآموزي ارائه مي دهد كه مي تواند وام گرفته شده توسط فرد را مفيدتر سازد. اما اين مؤسسات اغلب به اين علت كه فرضيات و تصورات قديمي را در رابطه با وام دادن رد كرده اند، موفق هستند.
بنا به اظهارات آقاي Broca، مي توان جايگزيني براي وثيقه پيدا كرد به طوري كه به مردم در پس انداز كردن كمك كند و آن وقت اعتماد به نفس كافي براي قرض كردن خواهند داشت و مهمتر از آن، واهمه اي براي گرفتن وام به منظور مصرف نخواهند داشت.
به اعتبار خرد بايد به عنوان يك شبكه ايمن و مطمئن و هم يك سرمايه گذاري در رشد اقتصاد نگريسته شود، چرا كه يكديگر را تقويت مي كنند.
تاريخچه مختصري از Grameen Bank
منشأ GB را مي توان در سال ۱۹۷۶ جست وجو كرد. زماني كه پرفسور محمد يونس، سرپرست طرح اوضاع اقتصادي روستايي در دانشگاه چيتاگونگ، اقدام به عرضه يك دوره تحقيقاتي به منظور بررسي امكان تخصيص يك سيستم واگذاري تسهيلات اعتباري با هدف تأمين خدمات بانكي براي مردم روستايي كرد: پروژه GB (به زبان بنگلادشي Grameen به معناي روستا و دهكده است).
اين كار تحقيقاتي توانايي و قدرت خود را در Jobra (روستايي در نزديكي دانشگاه چيتاگونگ) و تعدادي از روستاهاي همجوار بين سال هاي ۱۹۷۶ الي ۱۹۷۹ به نمايش گذاشت. با پشتيباني وحمايت مالي بانك مركزي كشور و بانك هاي تجاري ملي، اين پروژه به منطقه Tangail (منطقه اي در شمال) كشيده شد. اين پروژه با كسب موفقيت در Tangail در ساير مناطق كشور نيز گسترش يافت.
در اكتبر ۱۹۸۳ پروژه GB طبق قوانين دولت به يك بانك مستقل تغيير يافت.
امروزه Grameen Bank در تملك مردم فقير روستايي است به طوري كه ۹۰ درصد سهام آن متعلق به قرض گيرندگان بانك است و مابقي آن يعني ۱۰ درصد را دولت مالك است.
در سال ۱۹۷۶ زماني كه پرفسور محمد يونس و همكارانش توزيع وام هاي با مبلغ بسيار اندك را تحت سيستمي كه بعداً به عنوان Grameen Bank شناخته شد، آغاز كردند، هرگز تصور نمي شد كه روزي به اين رقم يعني دو ميليون وام گيرنده برسد. اما تعهد و شايستگي كارمندان و وام گيرندگان به آنها اين شهامت را داد كه فعاليت هاي خود را وسعت ببخشند و زماني كه به نقاط عطفي همچون ۱۰۰ هزار نفر وام گيرنده، يك بيليون دلار وام، دو ميليون وام گيرنده و... رسيدند، متوجه اين پيشرفت نشدند. همه پيش بيني مي كردند كه كيفيت عرضه خدمات به علت افزايش نفرات تنزل خواهد كرد اما برعكس آن اتفاق افتاد.
يكي از مسؤولان در اين رابطه مي گويد: در اواخر دهه ۱۹۸۰ به بررسي راه هايي پرداختيم كه به واسطه آنها مي توانستيم به شبكه اي كه وام گيرنده ها نماينده آن بودند و به منظور تسريع در پيشرفت آنان، به سمت يك جهان بدون فقر و همچنين بهبود در عملكرد اقتصادي همه جانبه و فراگير بنگلادش، اعتماد كنيم. بنابراين در آغاز به كار اجاره حوضچه هاي صيد ماهي و قلمه هاي آبياري براي چاه هاي زيرزميني عميق پرداختيم و در همان زمان نسبت به آموزش و تعليم و حمايت هاي مالي به مردم كشورهاي جهان سوم كه خواستار انطباق با شيوه هاي Grameen Bank بودند اقدام كرديم.
بعد از كسب موفقيت هاي اوليه در پروژه هاي شيلات و آبياري به گسترش كار خود علاقه مند و وارد بخش هاي جديد و متنوع تجاري شديم. در اين زمان تحقق بخشيدن به تمام اين ابتكارات تحت نظر
Grameen Bank سخت كاربر و دست و پاگير شده بود و از سال ۱۹۸۹ نسبت به تأسيس سازمان هاي جديد اقدام كرده ايم. پروژه شيلات به مؤسسه شيلات Grameen تغيير يافت و پروژه آبياري نيز به مؤسسه Grameen Krishi مبدل شد.
همان طور كه به سمت جلو گام برمي داشتيم اعتماد به نفس بيشتري كسب مي كرديم. در فعاليت هاي غيربانكي خود جسورتر مي شديم و درگير سرمايه گذاري مخاطره آميز صنعت نساجي، عرضه خدمات اينترنت و غيره شديم. هر ابتكار جديد در يك سازمان توسعه يافته ثبت مي شد و آن چيزي است كه ما آن را خانواده سازمان هاي Grameen مي ناميم. اخيراً ما افراد بسيار شايسته و متعهدي براي به كار گيري به عنوان مديران عامل اين سازمان به خدمت گرفته ايم و اميدواريم كه آنان با استفاده از مقام و موقعيت شان سطح زندگي مردم فقير روستايي در بنگلادش و ساير كشورها را ارتقا بخشند.
اهداف بانكداري براي فقرا (روستايي)
گسترش و عرضه تسهيلات بانكي به زنان و مردان فقير
امحاي استثمار مردم فقير توسط قرض دهندگان پول
ايجاد فرصت هاي خوداشتغالي براي تعداد كثيري از مردم بيكار روستايي بنگلادش
رهايي قشر آسيب پذير خصوصاً زنان از انجام حقيرانه كارهاي خانه و قرار دادن آنان در قالب يك فرمت سازماني به طوري كه بتوانند به طور مستقل فكر كنند و از عهده كارها برآيند.
تغيير دادن دور باطل قديمي «درآمد كم، پس انداز كم و سرمايه گذاري» به دور مقبول يا چرخه مطبوع «درآمد كم، تزريق اعتبار، سرمايه گذاري، درآمد بيشتر، پس انداز بيشتر، سرمايه گذاري بيشتر، درآمد بيشتر».
شيوه هاي اجرايي بانكداري براي فقرا
Grameen Bank يا GB شيوه بانكداري سنتي را با از ميان بردن نياز به وثيقه دگرگون كرده و يك سيستم بانكداري بر پايه اعتماد و اطمينان دو طرفه، پاسخگويي، مشاركت و خلاقيت به وجود آورده است.
GB تسهيلات اعتباري را بدون دريافت وثيقه براي فقيرترين مردم در بين فقرا در روستاهاي بنگلادش فراهم مي آورد. در GB اعتبار و تسهيلات اعتباري يك سلاح اقتصادي در برابر فقر محسوب مي شود و به عنوان يك كاتاليزور در توسعه همه جانبه اوضاع اقتصادي-اجتماعي نيازمنداني كه از حيطه اختيارات بانكداري دور نگه داشته شده اند عمل مي كند.
پروفسور محمد يونس، مؤسس و مديرعامل GB با ذكر دليل خاطرنشان ساخت اگر منابع مالي تحت شرايط و معيارهاي عادلانه و معقول در دسترس نيازمندان قرار بگيرد اين ميليون ها انسان خرده پا با ميليون ها مشغله جزئي شان منجربه ايجاد عظيم ترين اعجاز پيشرفت و توسعه خواهند شد.
اين بانك تا سپتامبر ۲۰۰۲ داراي ۴/۲ ميليون وام گيرنده كه ۹۵ درصد آنان را زنان تشكيل مي دهند، است و متشكل از ۱۷۵ شعبه استGB. در ۴۱ هزار روستا خدمات ارائه مي دهد كه به اين ترتيب بيش از ۶۰ درصد كل روستاهاي بنگلادش را تحت پوشش خود قرار داده است.
تأثير مثبت GB به وام گيرندگان فقير با مطالعات و تحقيقات انجام گرفته توسط مؤسسات خارجي همچون بانك جهاني، مؤسسه تحقيقاتي و سياستگذاري هاي مواد غذايي (IFPRI) و مؤسسه مطالعات و تحقيقات بنگلادش (BIDS) به اثبات رسيده است.
به عنوان مثال صرف مبلغ ۲۰ دلار به عنوان هزينه هاي اداري در اعطاي يك وام ۱۷ دلاري غيراقتصادي است، اما متحمل شدن اين هزينه ها كه وام دهنده را در مقابل قصور در پرداخت مشتري حمايت مي كنند ممكن است ضرورتي نداشته باشد. وام دهندگان محلي مي دانند چه كساني داراي اعتبار هستند و چه كساني نيستند بنابراين نيازي به درخواست وثيقه ندارند و از تشريفات اداري تا حد زيادي جلوگيري مي كنند.
يك راه ديگر كه از درخواست وثيقه جلوگيري مي كند، وام دادن به يك گروه است نه فرد. در اين صورت زماني كه فردي در بازپرداخت قسط وام خود قصور مي كند ساير افراد متحمل ضرر مي شوند و گروه با فرد قصوركننده برخورد خواهد كرد. كميسيون اروپا و ساير سازمان هاي اعطاي وام بر يك طرح اعطاي وام گروهي سرمايه گذاري كردند. زماني كه يك كشاورز در پرداخت قسط وام خود قصور مي كند ساير افراد گروه او را به زندان مي اندازند. وام گروهي مي تواند يك روش خوب براي كشاورزان به منظور سرمايه گذاري در تسهيلات بازاريابي يا تكنولوژي جديد باشد.
وام دهندگان مي توانند تا حد امكان تشريفات اداري را حذف كنند در صورتي كه مجبور نباشند علت دريافت وام را از وام گيرنده سؤال كنند. اين بخش ديگري است كه در آن فرضيات قديمي در رابطه با اعتبار و وام زير سؤال برده شده است.
آقاي Broca اظهار داشت: نگرش يك جامعه در حال توسعه به اعتبار فرد در حال تغيير است. در گذشته افراد تصور مي كردند كه اعطاي وام فقط به سرمايه گذاري هاي توليدي اختصاص دارد نه مصرفي. تحقيقات به عمل آمده حكايت از آن دارد كه احتمال بازپرداخت وام هايي كه به منظور مصرف گرفته مي شوند بيشتر است و اين نوع وام ها در واقع يك سرمايه گذاري محسوب مي شوند.
براي شخصي كه در يك كشور ثروتمند زندگي مي كند كلمات «مصرف و كالاهاي مصرفي» بيانگر كالاهاي لوكس همچون دستگاه تلويزيون است، حال آن كه در كشورهاي درحال توسعه به معناي تهيه مواد غذايي است و اين خود مي تواند يك سرمايه گذاري باشد. براساس اظهار Rober fogel اقتصاددان و برنده جايزه نوبل، مردم فقير و گرسنه نمي توانند راهي براي از بين بردن فقر خود پيدا كنند. در انگليس و فرانسه در سال ۱۷۹۰، ۲۰ درصد از مردم كه به علت گرسنگي قادر به كار نبودند از نيروي كار كنار گذاشته شدند.
به عقيده Broca گرفتن وام براي مصرف به منزله يك نوع سرمايه گذاري در بدن است و شايد بتوان گفت كه با سرمايه گذاري از طريق خريد يك ماشين يا دوچرخه فرقي نداشته باشد.
بنابراين اولاً براي ايجاد يك سيستم مالي واحد و كمك به مردم فقير بايد وام ها و پس اندازها با هم تلفيق شوند. ثانياً كنترل بر وام هاي با مبالغ اندك بايد حذف شود.
ثالثاً وام گروهي اعطا شده بايد منطقه اي و محلي باشد تا پولي بيهوده صرف تشريفات اداري و كاغذبازي نشود. اينها مواردي هستند كه سازمان هايي همچون SAFESAVE يا Grameen Bank به مرحله اجرا درآورده اند.
ساير خدمات و فعاليت هاي بانكداري براي فقرا
شركت ارتباطات G از اعضاي خانواده بزرگ مؤسسه هاي G و يك شركت غيرانتفاعي تكنولوژي اطلاعات است. اين شركت از طريق توسعه خدمات محصولات نرم افزاري، خدمات اينترنت، خدمات شبكه اي و سخت افزار و خدمات آموزش IT مجموعه اي از راهكارهاي سيستم ها را عرضه مي كند.
شركت ارتباطات G همچنين در امر توسعه پروژه هاي IT با هدف قراردادن مناطق روستايي دخالت دارد.
اين شركت معتقد است كه IT مي تواند فرصت هاي جديد به عنوان ابزاري مؤثر در مقابله با فقر براي مردم فقير به ارمغان آورد. با توجه به اين اعتقاد اين شركت شماري از مراكز مخابراتي چند منظوره در مناطق روستايي را با استفاده از راهكارهاي ارتباطي و مجهز به آخرين امكانات كامپيوتري توسعه داده است.
اين مراكز به منظور دسترسي اطلاعات، ارتباطات، آموزش IT و ساير خدمات توسط روستاييان مورد استفاده قرار مي گيرند.
Grameen Bank علاوه بر فعاليت در عرصه بانكداري، در ساير فعاليت ها از قبيل پروژه هاي شيلات، آبياري و تجارت نيز شركت داشته و در هر قسمت نيز آموزش هاي لازم را جهت افزايش كارآيي به مردم روستاها ارائه مي كند.
تهيه و تنظيم: اداره مطالعات بانك ملي ايران