سيدمحمدرضا گلستانه كارشناس علوم بيولوژي
امروزه پيشرفت تكنولوژي و دستاوردهاي علمي در بعضي از كشورهاي جهان، صرف نظر از نوع حكومت و موقعيت جغرافيايي آنها تقسيم بندي جديدي را در جهان پديد آورده است.
علم و تكنولوژي، كشورهاي پيشرفته صنعتي را چنان به هم نزديك كرده كه آنها را به اتخاذ موضع گيري سياسي مشترك كشانده است. در اين ميان، بيوتكنولوژي كه يكي از اميدهاي قرن آينده براي رفع بسياري از نيازهاي مختلف بشر و راه حلي براي مشكلات زيست محيطي به شمار مي رود، دستخوش تحولات سريعي شده است و با توجه به اين كه يكي از ۷ رشته كليدي تكنولوژي در جهان محسوب مي شود، توجه مسؤولان و سياستگذاران بسياري از كشورهاي صنعتي و نيز در حال توسعه را به خود جلب كرده است به طوري كه گسترش اين رشته را جزء برنامه هاي اصلي تحقيق و توسعه ملي خود قرار داده و توسعه آينده كشور خود را براساس آن پايه گذاري كرده اند.
اين كشورها به منظور حمايت از برنامه هاي بيوتكنولوژي ملي به سرمايه گذاري در منافع زيربنايي و آموزش نيروهاي انساني خود پرداخته اند و همزمان با اين عمل، سياست هايي را جهت تسهيل تحقيق و توسعه بيوتكنولوژي در بخش هاي خصوصي و دولتي اتخاذ كرده اند.
در اين گزارش سعي شده است وضعيت بيوتكنولوژي در چين كه پرجمعيت ترين كشور جهان با سرزميني پهناور و سابقه تمدني چندين هزار ساله است از جنبه هاي مختلف و در حد توان موردبررسي قرار گيرد.
در سال ۱۹۸۰ باستان شناسان چين دو بطري شراب را در مقبره اي واقع در چين يانگ يافتند كه در كنار شخصي از سلسله شانگ (سال ۱۳۰۰ قبل از ميلاد) گذاشته شده بود. به اين ترتيب ثابت شد كه كاربرد بيوتكنولوژي در چين، قدمتي بيش از ۳۰۰۰ سال دارد. در حقيقت بيوتكنولوژي سنتي طي صدها سال براي توليد سس سويا و ساير مواد غذايي تخميري به كار مي رفته است.
در اواخر دهه ۱۹۵۰، چين صنعت آنتي بيوتيك سازي خود را تأسيس كرد كه توليد آن در سال ۱۹۸۹ از ۱۹۰۰ تن فراتر رفت و اين كشور را در مقام بزرگترين توليدكننده آنتي بيوتيك در جهان قرار داد.
در اوايل دهه ۱۹۷۰، كشت پرچم و توليد بذرهاي هاپلوئيد از پيشرفته ترين فنون بيوتكنولوژي گياهي در چين محسوب مي شدند. توليد اتانول، حلال هاي آلي، اسيدهاي آمينه، ويتامين ها، هورمون هاي رشد و مخمر نيز بخشي از توليدات صنايع بيوتكنولوژي چين را تشكيل مي دادند.
در اوايل دهه ۱۹۹۰ از يكصد فرآورده حاصل از صنايع بيوتكنولوژي كه در بازار چين به فروش مي رسيد، هيچ يك از آنها از طريق بيوتكنولوژي پيشرفته (مانند مهندسي ژنتيك) توليد نشده بود.
كميسيون دولتي علوم و تكنولوژي چين نظارت بر كل سياست هاي علمي و بيوتكنولوژي غيرنظامي و نيز همكاري هاي بين المللي را برعهده دارد. كميسيون مشابهي به نام كميسيون دولتي علوم، تكنولوژي و صنعت براي دفاع ملي نيز مسؤول مسائل نظامي است.
كميسيون دولتي علوم و تكنولوژي گروه هاي متعدد بين المللي را در زمينه هاي الكترونيك، محيط زيست، ايدز و غيره اداره مي كند و با آنها در ارتباط است. همچنين اين كميسيون هماهنگي فعاليت هاي فرهنگستان علوم چين را برعهده دارد كه ۷۵ درصد تحقيقات مورد نظر كميته را انجام مي دهد.
اين كميسيون طي نهمين برنامه پنج ساله خود
(۲۰۰۰-۱۹۹۶ ميلادي) و پس از آن تا سال ۲۰۱۰، اولويت هايي را براي توسعه بيوتكنولوژي در زمينه علوم كشاورزي، دارويي، بهداشت و درمان، غذا و صنايع سبك منظور كرده است. اهداف اين برنامه در حيطه هاي زير خلاصه مي شوند:
۱- كشاورزي: توليد انبوه گونه هاي علوفه اي مرغوب و بذرهاي پربازده، اصلاح نژاد و ايجاد مقاومت گياهان، توليد گونه هاي ترانس ژني و برخوردار از كيفيت برتر.
۲- دارو و درمان: توليد پروتئين دارويي و مهندسي شده، توليد واكسن ها و آنتي بيوتيك هاي ضروري، آمينواسيدها، ويتامين ها، داروهاي بيوتكنولوژيكي دريايي و ساير انواع داروهاي تشخيصي. اصلاح و گسترش داروهاي سنتي از طريق روش هاي مهندسي ژنتيك و بيوتكنولوژيك.
۳- صنايع غذايي و صنايع سبك: توليد فرآورده هاي جديد شامل اليگوساكاريدها، اسيدهاي آلي، فرآورده هاي آنزيمي.
تاكنون (۲۰۰۳ ميلادي) بيش از ۱۰۰ فرآورده و واريته هاي گياهي براي انجام آزمايش هاي باليني،  توسعه نيمه صنعتي و توليد صنعتي آماده شده اند و پيش بيني مي شود تا سال ۲۰۱۰ تكنولوژي هاي فوق به سطح استانداردهاي پيشرفته جهاني ارتقا يابند. چين از سوي ديگر درصدد ساخت و توسعه ۲۰ الي ۳۰ آزمايشگاه بزرگ ملي، ۱۰ پايگاه پرورش و تكثير بذر، ۱۰ الي ۱۵ مركز تحقيقات بيوتكنولوژي است تا خود را به سطح ساير كشورهاي پيشرفته در بيوتكنولوژي برساند.
برآورد مي شود تا پايان سال ۲۰۱۰ ارزش كل فرآورده هاي بيوتكنولوژي چين به بيش از ۱۰۰ ميليارد يوآن برسد.
در سال ۱۹۸۴، جهت گيري اوليه فرهنگستان علوم چين از نظر علمي با توجه به سياست جديد اقتصادي دولت بسيار آكادميك تلقي مي شد. پيشنهاد شد كه كارهاي تحقيقاتي ۵۹ هزار دانشمند و مهندس مرتبط با فرهنگستان، به طور ملموس تري در خدمت اقتصاد ملي قرار گيرد و به سبك كشورهاي غربي معيارهايي براي توسعه تكنولوژي هاي پيشرفته درنظر گرفته شود. از زمان اتخاذ سياست جديد، حدود ۳۰ درصد از بودجه فرهنگستان به تحقيقات كاربردي اولويت دار در زمينه هاي محيط زيست، منابع جديد انرژي و زراعت اختصاص يافت. ۳۰ درصد ديگر به توسعه تكنولوژي هاي پيشرفته و كنترل تكنولوژي اختصاص پيدا كرد و ۴۰ درصد بقيه صرف كاربردها و توسعه شد.
از سال ۱۹۸۰ بيوتكنولوژي به عنوان يكي از بالاترين اولويت هاي تكنولوژي پيشرفته تعيين شد و حرفه هاي وابسته به بيوتكنولوژي از كمك هاي متعدد و تشويق هاي دولت برخوردار شدند. عمده برنامه دولت شامل موارد زير است:
۱- اعطاي پاداش يا كاهش ماليات بر درآمد، معافيت مالياتي درآمدهاي حاصل از توليد در سه سال اول
۲- برقراري يك سيستم حق امتياز (قانون حفاظت از مالكيت معنوي)
۳- تأسيس مناطق اقتصادي مبتني بر علم
در سال ۱۹۸۰، برنامه اي براي توسعه بيوتكنولوژي توسط كميسيون دولتي علوم و تكنولوژي با هدف تمركز بر تعداد معدودي از بخش ها آغاز شد، تا ضمن توجه به پيشرفت هاي تكنولوژيكي در خارج از كشور، به سرعت نتايج چشمگير سريعي را به دست آورده و تحقيقات بنيادي را گسترش دهد. از جمله اولويت هاي اعلام شده در اين برنامه عبارت بودند از بهبود تجهيزات موجود، كاهش واردات كالاهاي حاصل از بيوتكنولوژي و ارتقاي تحقيقات بنيادي.
از سال ۱۹۸۲، كميسيون دولتي علوم و تكنولوژي و فرهنگستان علوم در برنامه ششم چين براي تعدادي از پروژه هاي بيوتكنولوژي با توجه به اولويت هاي ملي، اعتبارات اضافي دولتي را پيشنهاد كردند.
در سال ۱۹۸۳ يك كميته كاري موقت تأسيس و يك سري كارگاه هاي آموزشي به منظور ارائه گزارش هاي مربوط به تدوين سياست هاي پيشنهادي برگزار شد و در آن تأكيد شد كه بيوتكنولوژي اثرات مهمي بر صنايع كشاورزي، غذايي و دارويي خواهد داشت.
نياز به هماهنگي در برنامه بيوتكنولوژي، منجر به ايجاد مركز ملي توسعه بيوتكنولوژي چين شد. همچنين مركز ملي تحقيقات براي توسعه علوم و تكنولوژي به منظور تعيين زمينه هاي اولويت دار و بررسي طرح هاي تحقيقاتي پيشنهادي، تنظيم و ارزيابي پروژه هاي تحقيقاتي و كمك به ارزيابي تكنولوژي تأسيس شد. اين مركز بالاترين مرجع سياستگذاري چين در زمينه بيوتكنولوژي و نيز بررسي اعتبارات تحقيقاتي است.
مركز ملي توسعه بيوتكنولوژي توسط يك كميته اداره كننده، متشكل از دانشمندان مسؤول طراحي برنامه و تخصيص اعتبار رهبري مي شود و مأموريت آن ايجاد هماهنگي بين كليه فعاليت هاي بيوتكنولوژي، مطابق با اولويت هاي تعيين شده دولت در طرح ها و برنامه هاي ملي است. اين مركز طرح هاي پيشنهادي ارائه شده توسط آزمايشگاه هاي مختلف و كمك هاي تخصيص يافته به آنها را بررسي مي كند.
مركز ملي توسعه بيوتكنولوژي از طريق تأمين اعتبار، حمايت از همكاري هاي بين المللي و تبادل محققين به ۶ مؤسسه زير كمك كرده و آنها را تحت پوشش خود دارد:
۱- مؤسسه ميكرو بيولوژي، پكن
۲- مؤسسه ويروس شناسي فرهنگستان علوم و دارويي چين، پكن
۳- مؤسسه بيوفيزيك، پكن
۴- مؤسسه تحقيقات علمي مواد غذايي و صنايع تخميري، پكن
۵- گروه علوم بيولوژي دانشگاه كوئينگ هووا، پكن
۶- آزمايشگاه بيولوژي مولكولي فرهنگستان علوم كشاورزي چين، پكن
با توجه به مدت زمان طولاني جدايي بين تحقيق، آموزش و توليد صنعتي در چين، انتقال تكنولوژي از مرحله آزمايشگاهي به مرحله توليد صنعتي مشكل عمده اي محسوب مي شد.
مركز توسعه بيوتكنولوژي شانگهاي توانست نقش مهمي را در زمينه انتقال تكنولوژي در صنايع بيوتكنولوژي ايفا كند.
شانگهاي و گوانگ دونگ توانستند كمي دورتر از ايالات مركزي و در نزديكي نواحي ساحلي يعني جايي كه مبادلات فعال با شركاي خارجي صورت مي گرفت، خودمختاري كاملي به دست آورند و ساختار صنعتي متراكم تري را نسبت به پايتخت چين برقرار كنند. همچنين دولت چين به شركت هاي خارجي اجازه داد كه از ۲۵ تا ۱۰۰ درصد سهام را در شركت هاي چيني در اختيار داشته باشند كه اين عمل را به منظور فراهم كردن زيربناي صحيح و مناسب جهت سرمايه گذاري هاي خارجي انجام داد.
دولت چين علاوه بر نوسازي روش هاي سنتي يا متداول بيوتكنولوژي، تصميم به تشويق نوآوري و ابداع گرفت؛ هرچند كه پروژه هاي جاري بيوتكنولوژي كم و بيش از پروژه هاي كشورهاي پيشرفته صنعتي اقتباس شده بودند. اين وضعيت قابل درك بود، زيرا چين در شروع تحقيقات بيوتكنولوژيكي پيشرفته تأخير داشت و تصور مي شد كه نتايج مورد انتظار اين پروژه ها نيازهاي فوري كشور را تأمين كنند. اما اقدامات انجام شده براي حمايت از تحقيقات پايه بلندمدت و پروژه هاي پيشرفته بيوتكنولوژي متكي به مهندسي ژنتيك پروتئين نشان دهنده تمايل چين به توسعه آتي بيوتكنولوژي و صنايع مربوط به آن بوده و هست.
در پايان بايد متذكر شد كه كشور چين به عنوان اولين توليدكننده گياهان ترانس ژنيك در دنيا محسوب مي شود و هم اكنون با سطح زير كشت بيش از دو ميليون هكتار از اراضي كشاورزي خود مقام چهارم را در دنيا و مقام اول را در آسيا از آن خود كرده است و با چنين شتابي مي توان انتظار داشت كه در آينده سهم بيشتري از گياهان ترانس ژنيك را به خود اختصاص دهد.