ترجمه:وحيدرضا نعيمي
درسال ۱۹۷۳ لي ون والن، زيست شناس، نوعي «قانون تكاملي جديد» پيشنهاد كرد كه آن را اصل ملكه سرخ خواند. وي با اذعان به اين امر كه اين اصل واقعيت را ساده مي كند، به اظهارات ملكه سرخ در كتاب «از ميان آيينه» نوشته لوئيز كارول اشاره كرد. در سرزمين عجايب، همه بايد با حداكثر سرعت مي دويدند تا در سر جاي خود بايستند. ون والن چنين استدلال كرد كه تكامل اندامواره هاي چندگانه، رقابتي است كه هيچ گونه اي هرگز در آن پيروز نمي شود و دشمن هاي تازه با ريشخند جاي بازماندگان را مي گيرند كه آنها هم به نوبت جاي خود را به ديگران مي دهند. ون والن نوشت «تصوري غير از اين داشتن يعني تحميل ارزشهاي انساني بر فرايندهاي غير انساني خواب خوشي بيش نيست.»
آنچه ما اكنون مي كنيم، شايد در واقع بدتر از آني باشد كه ون والن تصور مي كرد. ابداع سلاحهاي داراي پيشرفتگي فناوري فزاينده اي فقط براي ايستادن در نقطه حاضر باعث مي شود تا رقابتي را تشديد كنيم كه به زودي حتي قويترين داروهاي جديد را ضعيف يا بي استفاده مي كند. تشديد اين رقابت اجتناب ناپذير نيست. اگر مطابق با اصول تكامل بينديشيم و عمل كنيم و نقش خودمان را به عنوان هدايت كننده اصلي ميكروبهاي موجود در خود و پيرامون خودمان دريابيم، مي توانيم جلوي اين روند را بگيريم.
به اين منظور انضباط نقش حياتي دارد. جان ديويسون ميكروبيولوژيست مي نويسد:«در خلال ۲۵ سال گذشته درخواست براي احتياط و كنترل به عمل آمده است كه تا حد زيادي ناديده گرفته شده است. كارنامه موجود چيزي نيست كه خوشبيني ايجاد كند، اما راههايي وجود دارد كه مي توان با آن جلوي وخامت اوضاع را گرفت از جمله راهبردهاي احتمالي به شرح زير است :
* انتخاب داروهايي كه مستعد ايجاد مقاومت است: همه آنتي بيوتيكها به يك شيوه روي انواع يكسان ميكروب عمل نمي كنند. مقاومت در برابر برخي داروها، ظرف چند هفته ايجاد مي شود، درحالي كه ساير داروها تا چندين دهه مؤثر مي مانند.
* پايان استفاده نادرست در توليد مواد غذايي توسط صنايع: مثلاً اتحاديه اروپا كاربرد آنتي بيوتيكهايي را كه در درمان دارويي انسان مورد استفاده است، در پرورش دام ممنوع كرده است.
* نظارت بر استفاده بيماران از آنتي بيوتيكها: اجراي برنامه هاي نظارت بر بيماران مبتلا به سل براي اطمينان از آنكه آنان تمام داروهاي مورد نياز را در خلال دوره درمان شش ماهه مصرف مي كنند، به طور قابل توجهي از شيوع باسيلهاي مقاوم جلوگيري مي كند.
* بررسي از نظر تعيين مقاومت: بررسي ژنوتايپ و نقشه برداري ژنتيك به رغم هزينه بالا و زمان بري مي تواند داروهايي را كه در برابر گونه هاي ميكروبي ايجاد كننده عفونت در بيمار مورد نظر مؤثر است، شناسايي كند.اين قبيل آزمايش ها به خصوص در تعيين درمان بيماريهاي به سرعت تكامل يابنده همچون ايدز سودمند است.
* استفاده از تركيب داروها: اين مداواها امكان ايجاد مقاومت را كاهش مي دهد، چرا كه احتمال ايجاد مقاومت در ميكروبها نسبت به چند دارو كه همزمان استفاده شود، كمتر است.
داروين در اواخر دوره كاري خود اين گونه نتيجه گرفت: «هرچقدر بيشتر به گياهان نگاه مي كنيم، بيشتر در ذهن من قد مي كشند.» آرابيدوپسيس، يك پيچك معمولي و تنها گياهي كه نقشه ژنتيك آن كاملاً تدوين شده است، راهي به ما مي آموزد كه از نيروي تكاملي طبيعي براي نيل به مقصود خود استفاده كنيم. گياهان مانند انسان دائماً در معرض تهاجم ميكروبها هستند و يكي از واكنشهاي آنان توليد مواد شيميايي تدافعي است. پژوهشگران از كشف اين امر كه آرابيدوپسيس به طور نوبتي از مواد شيميايي استفاده مي كند و همگي را يكباره رها نمي كند، شگفت زده شدند. وقتي اين گياه سپر دفاع شيميايي را تغيير مي دهد، ميكروبهايي كه به سختي مي كوشند ژنهاي مقاوم در برابر ماده شيميايي نخست را حفظ كنند، ناگهان با نوعي ضعف روبه رو مي شوند و احتمال زيادتري وجود دارد كه از بين بروند. به عبارت ديگر در مسابقه تكامل به ميكروبهاي كارآمدتر و غير مقاوم مي بازند. دستگاه دفاعي انسان و گياه داراي وجه اشتراك زيادي است و بسياري از گياهان تركيبهايي توليد مي كنند كه دستگاه ايمني انسان را تحريك مي كند، كاري كه شمار اندكي از داروهاي تركيبي جديد مي توانند انجام دهند. با مطالعه بيشتري از ژنومهاي گياهي، احتمال توليد داروهاي تحريك كننده ايمني افزايش مي يابد.
در اين حال، مي توانيم فنوني را از آرابيدوپسيس قرض بگيريم. باكتريهاي مقاوم در برابر تتراسايكلين، آنتي بيوتيكي پركاربرد، پروتئينهاي خاصي را كندتر از باكتريهاي غيرمقاوم توليد مي كنند. اگر آنتي بيوتيك ديگري را جايگزين تتراسايكلين كنيد، باكتريهاي مقاوم ناگهان دچار ضعف تكاملي مي شوند و نهايتاً از بين مي روند. نتيجه آن كه براي بيمار و پزشك معجزه به نظر مي رسد، اين است كه مقاومت تغيير مي كند. وقتي بيمار دوباره تتراسايكلين مصرف كند، اين دارو جواب مي دهد. پزشكان توانسته اند با استفاده از روشهاي مشابه مقاومت در برابر كلروكين داروي مورد استفاده براي درمان مالاريا را متوقف كنند. پژوهشگران اكنون مشغول كار روي روشهاي اعمال فنون گردشي براي مقابله با چالشهاي فزاينده عفونتهاي مقاوم در برابر درمان چند دارويي هستند كه به سرعت در بخشهاي مراقبت ويژه بيمارستانها گسترش مي يابد.
راهبردهاي گردشي به خصوص در كشورهاي فقير حائز اهميت است. مثلاً در زامبيا كه سرانه هزينه بهداشت، فقط ۵۴/۶ دلار است، اين روشها ارزشمند است. تتراسايكلين يكي از ارزانترين داروهاي موجود است، درحالي كه آنتي بيوتيكهايي كه عفونتهاي مقاوم به تتراسايكلين را درمان كنند، گرانبها هستند. همين امر در مورد كلروكين صادق است. با اين حال، گردش دارويي را بايد با دقت اجراكرد. مطالعات نشان مي دهد اگر يك آنتي بيوتيك به مدت طولاني مورد استفاده قرار بگيرد، باكتريها با كارآمدي بيشتري نسبت به آن مقاوم مي شوند. از اين رو استفاده از يك نوع آنتي بيوتيك به مدت طولاني مي تواند مقاومتي ايجاد كند كه تغيير آن دشوارتر است.