اشاره: در جهاني كه با كمبود منابع غذايي مواجه هستيم و مردمان بسياري از گرسنگي رنج مي برند، ديگر كشاورزي به روش سنتي و فقط به عنوان شغلي براي امرار معاش تنها يك خانواده كارايي خود را از دست داده است. مقوله تأمين غذا نگاه تازه اي به كشاورزي مي طلبد. پرورش گياهان زراعي و باغي امروزه به عنوان يك فعاليت مهم و گسترده توليدي به حساب مي آيد. در اين راستا ضرورت افزايش محصول اهميت پيدا مي كند. كشاورزي مدرن بايد بتواند محصولات خود را از خطر نابودي حفظ كند تا غذاي ميليونها گرسنه را در سراسر جهان تأمين كند. براي نيل به اين هدف و حفظ محصولات از گزند آفات مقادير زيادي آفت كش مصرف مي شود كه علاوه بر آلودگي هاي زيست محيطي سلامت مصرف كنندگان محصولات كشاورزي را نيز تهديد مي كند. اين نوشتار نگاهي است به مسأله اثر آفت كش ها در غذاي انسان كه يكي از چالش هاي قرن ماست.
امنيت غذايي يك از مسائل مهم بشر امروز است. به موازات اين مسأله موضوع سلامت غذا نيز مورد توجه مصرف كنندگان محصولات كشاورزي قرار گرفته است. با توجه به جمعيت روبه رشد جهان و كمبود منابع غذايي و نياز به تأمين غذا براي ساكنان گرسنه زمين حفظ توليدات كشاورزي از نابودي در اثر خسارات خشكسالي و همينطور آفات و بيماري ها بيش از پيش ضروري به نظر مي رسد. اما اين افزايش توليد براي بشر عصر ما هزينه هاي بسياري سواي هزينه هاي اقتصادي داشته است. زارعين در همه جاي دنيا براي مبارزه با عوامل زنده كاهش توليد (آفات و بيماري ها) ناچارند به انواع مواد شيميايي آفت زدا روي آورند. اين سموم نه تنها روي سطح محصولات، بلكه به داخل بافت ميوه ها، سبزي ها و حتي دانه هاي غلات نفوذ كرده در آن باقي مي مانند. هر چند شستن ميوه و يا گرفتن پوست آنها مي تواند در كاهش آلودگي  هاي سطحي مؤثر باشد اما زدودن آفت كش هايي كه به بافت ميوه نفوذ كرده باشند تقريباً غيرممكن است.
دوره كارنس
براي آن كه پس مانده هاي آفت كش ها، اثر عوامل طبيعي تجزيه شده و مقدار آنها در سطح ميوه و سبزي ها كاهش يابد، لازم است بعد از آخرين سمپاشي چند روزي محصول برداشت نشود. به اين فاصله زماني دوره كارنس گفته مي شود. تعداد روزهاي اين دوره بسته به نوع سم و نوع گياه متفاوت است. رعايت كارنس بخصوص براي ميوه هايي كه به مصرف تازه مي رسند و همين طور سبزي ها و جاليز اهميت حياتي دارد. اما متأسفانه در كشور ما زارعين و باغداران توجه لازم را به اين مهم ندارند. چه بسيار ديده مي شود كه مثلاً محصول خيار را تنها يك روز بعد يا حتي همان روز سمپاشي، برداشت و روانه بازار مي كنند. در صورتي كه قبل از برداشت محصولاتي مانند خيار حداقل ۷-۳ روز بايد كارنس رعايت شود. بر كارشناسان گياهپزشكي است كه با گوشزد خطرات پس مانده هاي آفت كش ها روي توليدات كشاورزي به زارعين مصراً از آنها بخواهند اين دوره را رعايت كنند.
دوام آفت كش ها
امروزه آفت كش ها در حجم وسيعي در مراحل توليد مواد غذايي با منشأ گياهي به كار مي روند.
كلمه آفت كش  يك اصطلاح عمومي است و شامل حشره كش ها، قارچ كش ها، علف كش ها ، نماتد كش ها و... مي شود. محصولات تيمار شده با اين مواد داراي مقاديري پس مانده هستند. اين مواد حتي در محصولات فراوري شده مانند آب سيب و يا رب گوجه فرنگي نيز كشف شده اند. اكثر آفت كش ها داراي ثبات زيادي هستند و با داشتن تركيبات شيميايي پيچيده به آساني در طبيعت تجزيه نمي شوند. بنابراين ضمن تأثير روي آفات گياهي  ، آلودگي محيط زيست و توليدات كشاورزي را نيز در پي دارند. تركيبات سمي با دوامي مثل د.د.ت و يا ليندين در خاك، آب، هوا، چربي انسانها و حيوانات قابل مشاهده است. همچنين باقي مانده سموم در ميوه ها، سبزي ها، گوشت، شير ،  آب آلوده و ... در مدت طولاني موجب مسموميت مزمن انسان و حيوانات مي شوند. اين مسموميت در اثر مصرف مقادير جزيي اما متوالي پس مانده هاي آفت كش ها در مواد غذايي است. اكثر مواد شيميايي آفت زدا سرطان زا بوده و به اعتقاد اكثر دانشمندان وجود انواع سرطان ها در جوامع امروز زنگ خطر را براي كاهش پس مانده ها در مواد غذايي به صدا در آورده است. شايد تعجب كنيد اگر بشنويد در اروپا ميوه هاي سمپاشي نشده با وجود آفت زدگي گرانتر هستند.
معياري براي تعيين مقدار سم در غذا
سازمان بهداشت جهاني در مورد هر آفت كش حد مجازي از باقي مانده در محصول تعيين نموده است و اعلام داشته عرضه محصولاتي كه بيش از اين حد را دارا باشند، مجاز نمي باشد. اين ميزان كه به صورت PPM در وزن ميوه هاي تازه بيان مي شود، امروزه صفر تعيين شده است. به اين معنا كه محصولات عرضه شده بايد كاملاً  عاري از باقي مانده هاي سموم باشند. علاوه بر حد مجاز باقي مانده، معيار ديگري در همين زمينه مطرح است: ميزان جذب قابل قبول روزانه.
اين ميزان نشان دهنده آن است كه يك انسان كامل بدون دچار شدن به عوارض و ناراحتي چه مقدار از بقاياي سمي را روزانه مي تواند تحمل كند كه اين مقدار بر حسب ميلي گرم در كيلوگرم وزن بدن محاسبه مي شود و در جوامع مختلف متفاوت بوده و بستگي به عادات و رژيم غذايي و وضعيت اقليمي دارد.
انباشت زيستي
ورود سم از طريق گياه به بدن حيوانات اهلي كه گوشت و شير آنها مورد استفاده انسان قرار مي گيرد نيز از راههاي آلوده شدن به سموم است. براي مثال تجمع سموم بسيار نامحلول در آب مانند «كلران» كه در ارگانيسم ها باقي مي مانند و با گذشت زمان مقدار آن افزايش مي يابد. اگر جانوري كه اين سموم در بدنش موجود است توسط جانور بزرگتري كه توانايي حفظ اين سم را دارد خورده شود مقدار سم در بدن اين موجود زنده از مقدار آن در آب محل زندگي بيشتر خواهد شد. اين حد براي ماهي ها ممكن است صدها تا هزارها برابر بيشتر از مقدار موجود در آب براي همان سم باشد. اين تجمع به نام انباشت زيستي ناميده مي شود. انسانها كه در انتهاي زنجيره غذايي در طبيعت هستند به سبب خوردن غذاهاي حيواني و گياهي حاوي سموم و مواد آلي شيميايي، اين مواد در بدنشان تجمع پيدا كرده در معرض مقادير بالاي سم خواهند بود.
ميوه هاي مسموم
براي اين كه خطرات اين پس مانده ها بيشتر قابل درك شود، بد نيست بدانيد محصول گيلاس تا هفت بار با مواد آفت كش  اسپري مي شوند و يا اين كه ليمو را با ۲ ۴،-D ، يكي از تركيبات عمده سم مرگباري كه در طول جنگ ويتنام براي از بين بردن جنگل ها به كار مي رفت اسپري مي شود. آلودگي ميوه ها و سبزي ها به مواد شيميايي ما را در معرض بلع مداوم تركيباتي شيميايي قرار مي دهد كه فاقد بو، رنگ يا مزه اند اما با آن كه غذا را به چشم ما خوشايند جلوه مي دهند خود بالقوه براي بدن سمي هستند. بسياري از مردم خبر ندارند كه ميوه هاي تازه وارداتي كه خريداري مي كنند براي نگهداري طولاني مدت در انبار قبلاً با انواع حشره  كش ها و قارچ كش ها اسپري شده اند. برخلاف آفت كش هاي مورد استفاده در مزارع كه توسط باد و باران شسته شده و به هنگام برداشت محصول و نيز شستشوي پس از برداشت زدوده مي شود قارچ كش هاي به كار رفته در انبارها وسردخانه ها عمداً طوري طراحي شده اند كه به راحتي زدوده نشوند و اغلب به وسيله پوشش موم اندود محافظت مي شوند.
به سلامت خود بينديشيم
ما به عنوان مصرف كنندگان توليدات كشاورزي مي توانيم با رعايت نكاتي چند، از خطرات پس مانده هاي سموم كه سلامت ما را تهديد مي كند، تا حدي در امان باشيم. هر چند شايد اين اقدامات در رفع كامل آلودگي مؤثر نباشد، اما به كاهش آن كمك خواهند كرد.
۱- هميشه ميوه را در فصلش تناول كنيد. به ياد داشته باشيد ميوه هاي تازه كمترين پس مانده  را دارا مي باشند.
۲- شستن مؤثر ميوه و گرفتن پوست آن به هنگام مصرف، اهميت فراواني دارد. براي شستن مؤثر ميوه راههاي زير پيشنهاد مي شوند:
- يك قاشق غذاخوري بي كربنات سديم را در ۲۰ ليتر آب حل كرده و ميوه ها را به مدت ۱۵ دقيقه در محلول قرار دهيد. با اين كار تا ۹۵% از مواد شيميايي مضر زدوده خواهند شد.
- خيساندن انگور در مخلوطي از آب و سركه به كاستن از پس مانده ها در سطح ميوه كمك مي كند.
- ميوه ها را پس از شستشو با آب در حجم آبي معادل چهار ليتر به مدت ۱۵ دقيقه غوطه ور كنيد.
۳- نگهداري در يخچال نيز به امر كمك مي كند.
در پايان ذكر اين نكته لازم است كه خوشبختانه در سالهاي اخير در كشورمان همگام با ساير كشورها تلاش هايي براي كاهش مصرف سموم و ممنوعيت مصرف آفت كش هاي با درجه سميت بالا صورت گرفته است. در همين راستا طبق اعلام سازمان حفظ نباتات كشور، استفاده از آفت كش هاي ليندين و بنوميل از سال ۱۳۸۴ در ايران ممنوع خواهد بود. اين علامت اميدواركننده اي است مبني بر اين كه خطرات استفاده از آفت كش ها براي سلامت شهروندان مورد توجه مسئولان مربوطه قرار گرفته و عزم جدي براي كاهش مصرف سموم در كشور بوجود آمده است.
مهندس مهدي ميرزايي
كارشناس گياهپزشكي
پي نوشت:
زيتون، ماهنامه علمي تخصصي كشاورزي، پاييز و زمستان ۱۳۷۹

در كتابخانه نشسته ام و در ارتباط با هر چيز تاريخي مقاله اي، نوشته اي يا كتابي مي بينم ولي هموارهچيزهاي تاريخي بي جان و ثابت اند و جاي خالي ميراث طبيعي زنده كاملاً خالي است. درخت را مي گويم. درختان مواهب و گاهي مقدسات زنده هستند كه متأسفانه دچار بي اعتنايي و بي توجهي ما به عنوان كساني كه وظيفه حفظ و حراست و گسترش ميراث فرهنگي، تاريخي، هويتي و غيره را به عهده داريم شده اند. در بسياري از نقاط كشور پهناور ايران درختاني با قدمت طولاني ۱۰۰۰ سال يا بيشتر وجود دارد ولي عجيب است كه اشياء ۱۰۰-۲۰۰ ساله را ثبت و ضبط مي كنند و هزار جور قانون و مقررات بر آن مي نويسند ولي درختان كهنسال را به راحتي يا خشك مي كنند يا در اثر عدم رسيدگي مي ميرند و يا بر آن جاده اي، ساختماني چيزي مي سازند و احد الناسي هم صدايش درنمي آيد.
قدردان مردمي باشيم كه بعضي هاشان به واسطه اعتقاد و مذهب درختان كهنسال امامزاده ها يا ديگر جاها را حفظ و رسيدگي مي كنند و آنها را درختان مقدس مي دانند. نگاه يك درخت ۷۰۰ ساله به تاريخ چگونه بوده؟ اگر پاي صحبت اين درخت بنشينيم چقدر داستان دارد كه تعريف بكند؟ بعد ما چه مي كنيم؟ هيچ، كاش كاري مي كرديم.
در ۷۰ روزنامه مي نويسند كوزه سفالي دوره فلان پيدا شد و از آن پانصد عكس اين طرف و آن  طرف چاپ مي شود و بيست نفر كارشناس انواع آزمايشها و غيره روي آن انجام مي دهند و هزار تفسير از زندگي گذشته آن مي كنند. حالا موجودي زنده كه ممكن است تشنه باشد كنار جاده ها، يا كنار ده يا كنار يك جايي يا شايد كنار نباشد وسط بيابان و كوه باشد ايستاده و دارد تاريخ را ورق مي زند و ما اصلاً انگار نه انگار كه هست. نگاهش هم نمي كنيم همه اينها را گفتم تا مطلبي كه بايستي به شكلي اساسي با نگرشي واقعي و نو عنوان شود گفته باشم .وظيفه سازمان بزرگ و مهمي چون سازمان ميراث فرهنگي است كه اين آثار ارزشمند زنده و تاريخي يعني درختان كهنسال را شناسايي و ثبت و معرفي نمايد و قوانيني بر آنها جاري سازد تا شايد از گزند روزگار در امان بوده و اسمي و فرهنگي از آن به جا بماند و اين كار خطير نيازمند اعتبارات مالي و صرف زمان و به خرج دادن حوصله زياد است كه ان شاءالله ما به عنوان متوليان آن بتوانيم از عهده اش برآئيم.
عليرضا مختاريان- كارشناس سازمان ميراث فرهنگي كشور