اشاره: اجلاس دو روزه وزيران و مسئولان سازمان محيط زيست پنج كشور ساحلي درياي خزر، امروز(۱۳ آبان ماه جاري) در تهران به كار خود پايان مي دهد . هدف اين اجلاس زيست محيطي بحث و تبادل نظر و دستيابي به توافق براي حفاظت از بزرگترين درياچه جهان است. كشورهاي ساحلي خزر بر آنند كه با در پيش گرفتن تمهيدات و راهكارهاي مشترك و مؤثر، روند بحران محيط زيست اين حوزه بزرگ آبي كم نظير را كاهش دهند. آلودگي هاي ناشي از زباله ها و پساب هاي صنعتي، پساب هاي خانگي، آلودگي هاي نفتي و مواد راديواكتيو و صيد بي رويه ماهي هاي خاوياري از مهم ترين عوامل تهديدكننده محيط زيست درياي خزر به شمار مي روند. اين آلودگي ها حداقل ۴۰۰ گونه استثنايي از آبزيان جهان را كه در درياي خزر زندگي مي كنند با خطر انقراض روبه رو كرده است. براي آشنايي بيشتر با اكوسيستم و اهميت زيست محيطي اين حوزه بزرگ آبي جهان، گزارش كوتاهي را از نظرتان مي گذرانيم.
يكي از مهم ترين حوزه هاي فلات ايران حوزه آبريز درياي خزر (درياچه خزر) است. اين حوزه آبهاي وسيعي از كشور، شامل دامنه ها و رشته كوههاي البرز در شمال ايران، زاگرس، مركزي و كوههاي آذربايجان را به خود جلب مي كند. درياي خزر گودال بزرگي است كه در شمال ايران بين ايران و جمهوريهاي مستقل كشور شوروي سابق قرار گرفته است و به درياي آزاد راه ندارد. درياي خزر وسيع ترين درياچه كره زمين است (وسعت آن حدود ۵/۶ برابر درياچه اورال، ۳۱ برابر درياچه بايكال، ۲۰ برابر درياچه لاروكا و ۹۰ برابر درياچه اروميه مي باشد). درياچه خزر بزرگترين قسمت باقيمانده از تجزيه درياي عظيم «تيتس» به شمار مي رود.
طول تقريبي خطوط ساحلي درياي خزر ۷۰۰۰ كيلومتر مي باشد كه حدود ۱۰۰۰ كيلومتر آن از آستارا تا دهانه رودخانه اترك مربوط به سرزمين ايران و بقيه مربوط به كشورهاي حوزه شمالي اين درياچه است. آب درياي خزر از طريق شبكه هاي متعددي از رودها كه از قسمت هاي شمالي ، غربي، جنوبي به اين دريا مي ريزد تأمين مي شود. حدود ۷۸ درصد آب درياي خزر توسط رودخانه هايي كه در شمال دريا قرار دارد تأمين مي شود.
درياي خزر از نظر فيزيكي به سه بخش شمالي، مركزي و جنوبي تقسيم مي شود. بخش شمالي خيلي كم عمق و بخش مركزي بسيار عميق است و عمق متوسط آن به ۷۶۸ متر مي رسد،بخش جنوبي از بخش مركزي عميق تر است، به طوري كه عمق آن به طور متوسط به ۸۲۰ متر مي رسد و حجم آب در اين بخش تقريباً برابر دو سوم كل آب درياي خزر است.
«خليج قره بغاز» خليج كم عمق وسيعي است كه در كرانه خاوري اين دريا قرار دارد. اين بخش از درياي خزر با صحراي سوزان مجاور است به همين علت آب دريا در اين بخش به شدت بخار شده و شور است. دماي آب در اين قسمت در تابستان گرم و دماي آن به ۲۴ تا ۲۷ درجه و در پاييز از ۶/۰ تا ۱۶ درجه سانتي گراد متغير مي باشد. دماي آب در اعماق بين ۵۰۰ تا ۶۰۰ متر به شدت كاهش مي يابد و از اين عمق و پايين تر كاهش دما يكنواخت است. تفاوت جرم حجمي آب در اين دو بخش باعث جابه جايي آب مي شود و اين جابه جايي كه يك حالت دوراني عمودي به خود مي گيرد، باعث مي شود كه درياي خزر يك درياي آرام نباشد به طوري كه در توفان ها امواج به سرعت بوجود مي آيند و به سرعت هم ناپديد مي شوند. امواج درياي خزر به شكل ثابت نيستند، درياي خزر در ماههاي ارديبهشت و خرداد و تير و تا اواسط مرداد ماه آرام است.
سواحل جنوبي درياي خزر به نام خليج انزلي «تالاب انزلي» به وسعت ۲۰۰ كيلومتر مربع و خليج گرگان به وسعت ۴۰۰ كيلومتر مربع قرار دارد.
شبه جزيره ميانكاله همراه با مجمع الجزاير آشوراده ۳۵ كيلومتر مربع وسعت و بين درياي خزر و خليج گرگان قرار داشت كه در سالهاي اخير به علت افزايش آب درياي خزر بخشهايي از آن به زير آب رفته است.
حوزه آبريز درياي خزر در شمال ايران شامل آبهاي منطقه وسيعي از كشور مي شود. (۵/۱۵ درصد سطح كل كشور) و به علت همين وسعت و گسترش آن در طول جغرافيايي زياد، تنوع مناطق آبگير در رودخانه هاي موجود به شش زير حوزه تقسيم بندي شده كه يكي از آنها، حوزه آبريز مرداب انزلي است كه از طريق تنگه باريكي با دريا ارتباط دارد و يازده رشته از رودخانه هاي حوزه آبريز درياي خزر قبل از ورود به دريا وارد تالاب مي شوند و از طريق تنگه ذكر شده با دريا ارتباط پيدا مي كنند.
تالاب انزلي در كنار درياي خزر گذشته از اين كه به عنوان يك زير حوزه آبريز خزر قابل اهميت است،به عنوان يك اكوسيستم طبيعي در كنار درياي خزر از ويژگي هايي خاص برخوردار مي باشد. ماهيان و ذخاير طبيعي درياي خزر از ديرباز جزو مهمترين منبع تغذيه و كسب درآمد ساحل نشينان و در واقع داراي ارزش اقتصادي بالا براي كشور بوده اند.
درياي خزر همچنين يكي از مهم ترين مناطق زيستگاهي پرندگان آبزي مهاجر است. اين دريا در مركز توزيع جغرافيايي جمعيت غازها و اردك ها (مرغابي ها)ي غرب سيبري، خزر و نيل واقع شده است و هر ساله در اين مسير پرواز بيش از ۱۰ تا ۱۲ ميليون انواع اردك و غاز، قو و ساير پرندگان به مهاجرت مي پردازند. بسياري از اين پرندگان بين يك تا سه ماه از زندگي خود را در حواشي درياي خزر سر مي كنند.
تالاب انزلي و آبگيرهاي حاشيه آن از مهم ترين مناطقي است كه مي تواند بهترين شرايط را براي گذران زمستاني پرندگان مهاجر فراهم سازد.
نفوذ پساب هاي شهري و صنعتي از طريق شهرهاي بندري درياي خزر همواره يكي از منابع آلوده كننده اين دريا مي باشد و بخصوص مسئله تخليه فاضلاب شهر باكو به درياي خزر، بحث برانگيز بوده است.
توسعه شهر و شهرنشيني در كشورهاي ساحلي درياي خزر كه به رشد جمعيت و افزايش حجم پساب ها انجاميده است تهديدهاي بالقوه اي را براي افزايش آلودگي درياي خزر ايجاد كرده است. اما خطر آلودگي هسته اي، در يك دهه اخير از مسايل بسيار جدي درياي خزر مي باشد.
وقوع حوادثي چون انفجار نيروگاه اتمي چرنوبيل در شوروي سابق كه اثرات بسيار زيانباري روي زيست بوم منحصر به فرد منطقه داشته، سبب شده تا كارشناسان و فعالان محيط زيست، با دقت و وسواس بيشتري به اين موضوع بپردازند. در حال حاضر بيش از ۴۰۰ گونه آبزي در درياي خزر زيست مي كنند و ماهيان خاوياري منحصر به فردترين آنها هستند. از اين گروه با عنوان اجداد و ميراث ماهيان ياد مي شود كه متأسفانه بروز آلودگي هاي مختلف، نسل آنها را با خطرات جدي مواجه كرده است.
در اين حال كارشناسان محيط زيست معتقدند كه احتمال تخليه ضايعات اتمي توسط كشورهاي روسيه و آذربايجان و احتمالاً قزاقستان در درياي خزر با توجه به اين كه اين كشورها جمعيت زيادي در ساحل ندارند، چندان دور از ذهن به نظر نمي رسد و اين كشورها همانطور كه در ساليان گذشته اين گونه فعاليت ها را انجام داده اند، اكنون فارغ از هرگونه احساس مسئوليت با دريافت مبالغ هنگفت از كشورهاي اروپايي، اقدام به چنين كاري مي كنند. وجود اين نگراني ها و دغدغه ها در حالي است كه تابستان امسال مدير كل دريايي سازمان حفاظت محيط زيست اين اخبار را بي پايه و اساس دانست و گفت: «اگر آلودگي راديواكتيو وجود داشته باشد به طور حتم اين اخبار توسط برنامه زيست محيطي درياي خزر(سپ) به اطلاع كشورهاي ساحلي مي رسد.»
«سيد حسيني» مدير كل دريايي سازمان حفاظت محيط زيست با اشاره به اين كه سازمان محيط زيست با كمك سازمان انرژي اتمي درياي خزر و مسئله آلودگي آن را تحت بررسي و كنترل دارند، خاطر نشان كرد: «ما در اين مطالعات روي عناصري مانند راديوم، سزيم و ساير عناصر راديواكتيو تحقيقاتي انجام داده ايم كه خوشبختانه تا آخرين مطالعات كه در شهريور سال ۱۳۸۱انجام شده، هيچ گونه آلودگي ناشي از مواد راديواكتيو با منشاء غيرطبيعي مشاهده نشده است. البته مواد راديواكتيو با منشأ طبيعي و در حد مجاز وجود دارد.»
به گفته اين مقام «روسيه به عنوان يكي از بزرگترين قدرت هاي اتمي جهان بيشترين آلودگي را توليد مي كند، البته قزاقستان نيز در مظان اتهام قرار دارد، حتي ارمنستان با وجود اين كه مجاورتي با درياي خزر ندارد ولي اين امكان وجود دارد كه از طريق رودخانه ارس اين آلودگي را به خزر منتقل كند.»
مواد راديواكتيو به علت دوام طولاني از خطرناك ترين مواد شيميايي براي محيط زيست به حساب مي آيند. چون اين مواد مي تواند سالها در محيط طبيعي باقي مانده و منابع و موجودات زنده را در كوتاه مدت و بلند مدت تحت تأثير اثرات سوء خود قرار دهد. حسيني مدير كل امور دريايي سازمان حفاظت محيط زيست با تأييد اين خطرات و تأكيد بر اين كه انسانها نيز در معرض اين خطرات قرار دارند، مي گويد: استفاده مردم از منابع خوراكي دريايي باعث ايجاد و تشديد اثرات سوء در بدن آنها مي شود و مي تواند باعث بيماري هاي بسيار خطرناكي باشد ولي سازمان حفاظت محيط زيست اين وظيفه را بر دوش خود احساس مي كند كه با دقت بيشتري اين موضوع را پيگيري كرده و به اطلاع مردم برساند.
دكتر «جمال معيني» از فعالان محيط زيست كشورمان مي گويد:«درياي خزر به عنوان بزرگترين درياچه جهان در غرب منطقه اي موسوم به آسياي ميانه، از مهمترين مناطق سياسي و جغرافيايي و منحصر به فردترين زيست بوم جهان است.»
وي با اشاره به اين كه احتمال وجود آلودگي هاي راديواكتيو در اين درياچه بسيار زياد است، به بحث تاريخي آن اشاره مي كند و مي افزايد: «با فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، تبعات جنگ پنهان زيست بوم شناختي اين كشور، بيش از پيش آشكار شد. به طوري كه ۷۰ درصد آلودگي خزر از طريق ولگا به اين درياچه مي ريزد، انفجار هسته اي در چرنوبيل و آلودگي هسته اي منطقه و خشك شدن درياچه اورال تنها گوشه اي از فجايع انساني و زيست محيطي اين منطقه مي باشد.» اين عضو تشكل جبهه سبز تأكيد مي كند كه خزر به عنوان مهمترين ميراث طبيعي در آستانه هزاره سوم، بحران جدي ديگري را تجربه مي كند.
عباس جهاني
منابع:
روزنامه همشهري- صفحه محيط زيست۲۴ ارديبهشت۱۳۸۲- يادگار درياي بزرگ- نسرين آقاجان نوري
۲- روزنامه همشهري- صفحه محيط زيست- خزر در معرض آلودگي هسته اي- به نقل از ميراث خبر
