Hamshahri Newspaper

مريم غفاري

اشاره: مهدي فخيم زاده، كارگردان سينما و تلويزيون را كمتر كسي است كه نشناسد. وي كه كارگرداني بسيار توانا است ، چندين مجموعه را با موضوعيت ديني كارگرداني كرده است. ساخته هاي فخيم زاده چون مخاطب عام را در نظر دارد، موضوع دين را حرمت مي گذارد ومي پذيرد والبته به بازشناسي آن چه كه مورد پذيرش همگان نيزاست مي پردازد. در نتيجه، هم ظاهر آثارش، ديني است و هم با موضوع دين در تماس است. او در واقع قدرت ارتباط با مخاطب را دارد و اين از ويژگي هاي كار فخيم زاده است. فخيم زاده، از آنجا كه مخاطب عام دارد، لازم است آنچه را كه مورد قبول همگان است بيان كند و چون در سطح خودش، نسبت به دين شناخت قابل قبولي دارد به اين دليل ارتباط صادقانه اي با سوژه فيلم هايش برقرار مي كند.
مطلبي كه در پي مي آيد حاصل گفت وگوي ما با ايشان است كه از نظرتان مي گذرد.
* چه تعريفي از سينماي ديني داريد؟
- از نظر من همه فيلم هايي كه در جمهوري اسلامي ساخته مي شود سينماي ديني است. من تقسيم بندي سينماي ديني و غيرديني را در جمهوري اسلامي قبول ندارم. به نظر من هر فيلمي كه بتواند در جمهوري اسلامي نمايش داده شود فيلم اسلامي است، چون جامعه، جامعه اسلامي است و مسلماً آن فيلم در اين ظرف اسلامي مي گنجد.
اينكه سريالي صرفاً مسايل ديني را به تصوير بكشد آن سوژه ها و ژانرهاي فيلم است.
يك فيلم ممكن است ژانر پليسي داشته باشد يا داراي ژانر خانوادگي باشد، يا ممكن است بحثهاي تاريخي و شرح زندگي مقدسين و يا ائمه ما باشد، همه اينها بخش هاي مختلف كار است. سينماي ديني قابل تفكيك نيست.
يك دسته فيلم هايي داريم كه موضوعشان ديني است؛ مثل به تصوير كشيدن زندگي ائمه ها، جنگهاي ديني و يا وقايع مهم تاريخي ديني كه مانند همه فيلم هاي ديگر، اصول فيلم سازي شان يكي است و فقط موضوع تغيير مي كند. دسته ديگر فيلم هايي هستند كه ديني هستند ولي موضوع فيلم صرفاً ديني نيست، بلكه مفهوم و ساخت فيلم بازگو كننده مفاهيم ديني است و چون دين، ظاهر و باطن دارد و هر دو لازم و ملزوم يكديگرند، برخي از فيلم ها، مفاهيم ظاهري بعضي هم مفاهيم باطني را بازگو مي كنند.
* اگر ممكن است درباره كارهايتان كه زمينه ديني و تاريخي دارند، توضيح دهيد؟
- من دو كار سينمايي در زمينه تاريخي دارم كه به زندگي دو تن از معصومين بزرگوار اختصاص دارد:يكي با نام «تنهاترين سردار» و ديگري « ولايت عشق».
تنهاترين سردار درباره بخشي از زندگي امام حسن (ع) است و دوره ۷ ماهه خلافت ايشان و در نهايت صلح با معاويه را دربرمي گيرد. من به اين قضايا پرداختم و علت صلح را بررسي كردم. در مورد امام رضا(ع)هم ،بخشي از زندگي آن بزرگوار يعني از مرگ هارون تا شهادت امام رضا(ع) را كار كرديم و اين مربوط به چرايي پذيرش ولايت عهدي بود.
اين دو سريال با هم اين ارتباط را داشت؛ امام حسن (ع) با معاويه صلح كرده بود و امام رضا(ع)به ولي عهدي مأمون رفته بود و هر دوي اين دو مقوله از طريق معاندين شيعه دستاويزي براي تشكيك درباره معصومين بود.لذا افرادي نظير فضل الله كمپاني و جعفر مرتضي عاملي كتابهايي در اين زمينه نوشته اند و سعي كرده اند چرايي اين دو قضيه را بررسي كنند. اينان كوشيدند، مسئله ولايت عهدي امام رضا(ع) را توضيح بدهند. اينها منابع ما بودند.
در مورد امام رضا(ع)از منابع مختلفي استفاده كردم نظير تاريخ يعقوبي، عيون الاخبار. در واقع من همه كتاب ها را در اين زمينه مطالعه كردم.
* يعني همه منابع مربوط به آنها را مطالعه مي كرديد و بعد به صورت فيلم درمي آورديد؟
- آري، چون منابع وجوه مختلف دارد، بعضي صرفاً جنبه تاريخي دارند و برخي ديگر وقايع اين دوران را از ديد غير شيعه بررسي كرده اند. بعضي هم از ديدگاه شيعي به اين وقايع پرداخته اند.
در همه اين منابع مسايلي وجود دارد كه ما بايد از آنها مطلع مي شديم تا بتوانيم بنويسيم و آنچه را كه منطبق با تاريخ و عقايد و نظرات شيعه است منتقل بكنيم ،چون هر چيزي در تاريخ نوشته شده است سنديت ندارد. اقوال مختلفي وجود دارد و هر كس با ديد خودش تاريخ را روايت مي كند. گاهي اوقات ما در مورد تاريخ اين اشتباه را مي كنيم و فكر مي كنيم هر كتاب تاريخي سنديت دارد، در حالي كه اين طور نيست؛ تاريخ را افرادي با ديدگاه هاي مختلف مي نويسند. در نتيجه وقتي مي خواهي يك كار تاريخي بكني بايد همه ديدگاه ها و اقوال را بشنوي، ببيني، بخواني و نقد كني و آنچه را كه مورد استفاده است و با ديدگاه مردم ما تطبيق مي كند، انتخاب كني. چون بسياري از تواريخ با هم فرق دارند. مثلاً در تاريخ مسعودي شهادت امام رضا(ع)توسط مأمون را نفي مي كنند و مي گويند اصلاً چنين چيزي نبوده است.
تاريخ مسعودي مي گويد يك كسي هم امام را مسموم كرد و هم مأمون را، ولي چون مأمون جوان تر بود، زنده ماند ولي امام رضا(ع)شهيد شد. اين يك نوع تاريخ است. ولي در تاريخ شيعه -به نقل از اباصلت- چيز ديگري مي گويند و تأكيد مي كنند مأمون اين كار را كرده است. شما بايد بررسي كنيد و شواهد ديگري هم به دست بياوريد و براساس آن شواهد ببينيد كدام درست است، و وقتي مطالعه مي كنيد مي بينيد كه قطعاً كار مأمون است.
* شما طبق گفته خودتان هنگام مطالعه تاريخ با تناقضاتي مواجه مي شويد، گزينش اين كه كدام صحيح است، را چگونه انجام مي دهيد؟

- تاريخ با وقايع قبل و بعدش ارتباط دارد. اگر بخواهيد ببينيد كه مأمون اين كار را نكرده، بايد به اين برسيد كه مأمون به چه دليل امام رضا(ع) را به ولايت عهدي انتخاب كرده است. كسي كه برادرش را مي كشد به او امان نمي دهد و او را با آن وضعيت مي كشد. مأمون براي دستيابي به خلافت اين كار را مي كند. او از نظر رواني مشكلات شديدي داشته است. زيرا مادرش كنيز بوده و در دربار هارون الرشيد به واسطه زبيده و خاندان عباسي به شدت مورد تحقير بوده است.
شما دوراني را بررسي كنيد كه مأمون در مرو بوده و او را از خلافت در بغداد منع و ابراهيم شكله را جانشينش كرده بودند، خواهيد ديد چنين آدمي كه با چنان وضعيتي خلافت را به دست آورده بود، نمي تواند آن را از خاندان عباسي به خاندان بني هاشم منتقل كند. يعني پذيرفتني نيست كه ايشان بخواهد خلافت را از خودش خلع كند و به امام رضا(ع)واگذار كند. اين امر منطقي به نظر نمي رسد. او هنگامي كه مي خواست به بغداد برود با مخالفت روبه رو شد و به او گفتند كه اين چه ولايت عهدي است كه انتخاب كردي. لذا مأمون از همان ابتدا از روي سياست اين كار را كرده بود. او نمي توانست همچنان خليفه و امام رضا(ع) وليعهدش باشد. از اين رو سعي مي كند امام رضا(ع) را در طوس شهيد كند و به بغداد برود. شواهد نشان مي دهد كه كشتن فضل بن سهل هم از روي برنامه بوده است. گرچه فضل با امام رضا(ع) مخالف بوده اما وقتي مأمون به بغداد مي رسد، خاندان بني عباس، هم با فضل كه ايراني و همه كاره مأمون بوده و هم با امام رضا(ع)كه به عنوان وليعهد انتخاب شده، مخالفت مي كنند.
شواهد ديگري را نيز مي توانيد پيدا كنيد. از جمله مأمون گفته است كه بني عباس احمق اند و معناي سياست مرا نمي فهمند و اين كاملاً نشان مي دهد كه وي اين كار را كرده است. بايد تاريخ هاي مختلف و علل ديدگاه هاي گوناگون را بررسي كرد. چون تاريخ دان هميشه ديدگاه و نظريه خاص خود را دارد؛ به ويژه آن كه در آن زمان اگر تاريخ نگار به خاندان عباسي گرايش داشته، چيزي مي نوشته و اگر طرفدار شيعه بوده، چيز ديگري مي نوشته است.
* آيا در شيعه هم اين تناقضات وجود داشته است؟
- آري. اين تناقضات گاهي در شيعه هم وجود داشته است. مثلاً در عيون الاخبار عهدنامه اي را از مأمون و امام رضا(ع)نقل مي كند كه در آن امام رضا(ع) مأمون را در چندجا به عنوان اميرالمؤمنين خطاب مي كند. از نظر ما كاملاً مشخص است كه اين جملات نمي تواند جملات امام رضا(ع) باشد، چون كلمه اميرالمؤمنين مختص حضرت علي(ع) است، حتي امام حسن(ع) هم در آن ۷ ماهي كه خليفه بود به عنوان اميرالمؤمنين خطاب نمي شد. زيرا شيعه فقط حضرت علي(ع) را اميرالمؤمنين مي داند، در ثاني از نظر امام خلافت مأمون غصب است و او غاصب است و در نتيجه امام رضا(ع)هرگز، مأمون را اميرالمؤمنين خطاب نمي كرد ،سند موجود در كتاب «عيون الاخبار» را شيخ صدوق، آورده است.
* لطفاً چند كتاب از منابع شاخص خودتان را برايمان نام ببريد؟
- زندگي نامه علي بن موسي الرضا(ع)تأليف عمادزاده كه دو جلد است، «تاريخ يعقوبي»، «عيون الاخبار»، «عيون شيخ صدوق» و...
* در هنگام ساختن فيلم، آيا از چيزي تأثير گرفته ايد؟
- ما همگي به گونه اي مسلمان سنتي هستيم. بنده هم مثل همه شيعيان به امام رضا(ع)اعتقاد دارم. من همانند بسياري از ديگران وقتي كارم را در اين خصوص شروع كردم نمي دانستم كه چرا امام رضا(ع)در مشهد مدفون است. آن موقع كه مي خواستم ساخت فيلم را شروع كنم، ضبط صوتم را برداشته و از مردم سؤال كردم چرا امام رضا(ع) را در مشهد دفن كردند و يا حتي در حرم امام رضا(ع) رفتم و از زايرين اين سؤال را كردم.
* واقعاً علتش چيست؟
- وقتي مطالعه مي كنيم پي مي بريم كه مأمون امام رضا(ع) را دعوت مي كند و به زور متوسل مي شود و امام هم نمي خواستند از مدينه بيايند ولي ايشان را دعوت مي كند به مرو. مرو الآن در تركمنستان است ،ولي آن موقع مركز خراسان بوده. مأمون ايشان را از سال ۳۰۱ تا ۳۰۳ هـ.ق به عنوان وليعهد انتخاب مي كند. اما امام رضا(ع)با اين قيد مي پذيرند كه من در هيچ كاري دخالت نمي كنم. چون به اجبار اين كار را مي كنند و امام هم مي دانسته كه اين يك كار سياسي است. پس از آن مأمون به بغداد مي رود و هنگام رفتن به بغداد، در طوس امام را شهيد مي كند. در همين هنگام فضل بن سهل را نيز در سرخس مي كشد. اما چرا امام رضا(ع) را در طوس شهيد مي كنند؟ به اين علت است كه قبر هارون در آنجا بوده است. هارون الرشيد در جنگي كه به ايران آمده بوده مريض مي شود و همانجا برايش مقبره درست مي كنند. مأمون با عنوان اين كه مي خواهم قبر امام نزديك قبر پدرم باشد و از ايشان فيض ببرد ايشان را در كنار هارون دفن مي كند و تا چند سال پيش هم قبر هارون مشخص بود اما الان ظاهراً ديگر نيست. حدود ۵۰ تا ۶۰ سال پيش اين قبر شخص بوده است و مردم هنگام طواف حرم امام رضا(ع)به يك نقطه مي رسيدند و متوقف مي شدند، و مي گفتند: لعنت كن به هارون و راه باز مي شد. چنين اعتقادي بين مردم بوده است. به هرحال وقتي مطالعه مي كنيم به واسطه اسناد تاريخي آگاهي پيدا مي كنيم و اين آگاهي ها به تحكيم اعتماد كمك مي كند.
* لطفاً راجع به كارهايي كه در حال حاضر دردست تهيه داريد توضيح دهيد؟
- الآن قرار است مجموعه اي در مورد حمله مغول به ايران بسازم.كلاً كارهاي بزرگ را سازنده ها پيشنهاد نمي دهند، بلكه از بالا تصميم مي گيرند و بعد به سازندگان پيشنهاد ساخت آن را مي دهند. الان هم تصميم گرفتم سريال حمله مغول به ايران را بسازم شايد دليلش حمله مغول ها ي جديد در دنياست كه به نقاط مختلف حمله مي كنند. از نظر من سوژه مناسبي است و با اين سوژه خيلي هماهنگ بودم چون من هم اين مغول هاي تازه را مي بينم و از آنها خوشم نمي آيد، اين است كه پذيرفتم و دارم روي آن كار مي كنم.